Âyan

Osmanlı ayanı (Arapça çoğul: a'yan أَعْيَان; tekil: 'ayn عَيْن), 16. yüzyıldan 19. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı İmparatorluğu'nda taşra şehirlerinde ve ilçelerinde çeşitli derecelerde otoriteye sahip olan yerel eşraf veya hanedan sınıfıdır. Ayan, önemli ölçüde özerkliğe ve hatta silahlı güce sahipti, ancak merkezi Osmanlı hükümetine meydan okumazdı. Unvan sadece Müslümanlara verilmiş olsa da, işlevi sekülerdi. Ayan, "zengin tüccarları, yeniçeri garnizonlarının başlarını, önemli zanaat loncalarının liderlerini, İstanbul'daki hükümet için vergi toplama hakkını satın almış olanları ve dini vakıfların ürettiği servetin dağıtımını ve bakımını denetleyenleri" içeriyordu. Ayan sınıfının yükselişi, Osmanlı İmparatorluğu'nda 16. yüzyılda başlayan ve 20. yüzyılın başlarındaki çöküşüne kadar İmparatorluğun yapısını belirleyen adem-i merkezileşme eğiliminin bir parçasıydı. ⓘ

Âyanlık, uzun bir süre informel olarak 18. Asır ve Tanzimat dönemine kadar Osmanlı’ya damgasına vuran bir müessese idi. Bu kişiler taşranın kodamanları, eski idareciler veyahut bir şekilde sivrilmiş sözü geçip saygı gören insanlardı. Âyanlar bir süre sonra sisteme eklemlendiler. İçlerinden en öne çıkanları eski idarecilerdi. ⓘ

Etimoloji

Bu terim ya da unvan Arapça'da "yüksek bir makamda bulunan kişi" ya da "önde gelen kişi", "seçkin, tanınmış, şahsiyetli" anlamlarına gelmektedir ve "VIP" için kullanılan modern terime atıfta bulunarak "dikkate değer, itibarlı, kayda değer" olarak ifade edilmektedir. ⓘ

Ayan'ın Yükselişi ve Önemi

Tüm ayanlar mültezim olmamakla birlikte, ayanlık özellikle İltizam vergi yapısıyla (Osmanlı mültezimliği) birlikte yükselmiştir. Bu sistemden önce, sadece Sultan'a yakın olanlar herhangi bir siyasi kapasiteye sahipti. Tımar Sistemi altında, Sultan tarafından atanan taşra askeri valileri vergi topluyor ve bölgeleri yönetiyordu. Ancak valiler, nispeten kontrolsüz güçlerini kişisel servet ve nüfuz biriktirmek için kötüye kullandılar. Akademisyen Halil İnalcık, 17. ve 18. yüzyıllarda "...taşra valileri ile merkezi yönetim arasındaki mücadelenin dönemin en önemli olgusu olarak ortaya çıktığını" belirtmektedir. Buna karşılık merkezi hükümet, valilere meydan okuyabilmek için yerel, varlıklı bireylere daha fazla güç ve özerklik verdi. ⓘ

Bu karar, Sultan'ın yakın çevresi dışındakilere ilk kez siyasi erişim ve güç sağladı. Bu ademi merkeziyetçilik, zenginliğin yerel etki ve güçte daha önemli bir faktör olmasını sağladı. Yazar Gabriel Piterberg, "...yükselen ayanın temel sosyal özelliğinin reaya (Osmanlı tebaası, asker olmayan) kökenli olmaları olduğunu ve yükselişlerinin daha geniş bir olgunun parçası olarak görülebileceğini... reaya kökenli insanların 17. yüzyıldan beri imparatorluğun askeri (vergi toplayan, askeri) sınıfına katılabildiklerini" belirtmektedir. 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı merkezi hükümeti İmparatorluğu yeniden merkezileştirmek için defalarca çaba sarf etmiş ve bazı çabalar diğerlerinden daha başarılı olsa da hiçbiri ayanın sahip olduğu yerel nüfuzu ortadan kaldıramamıştır. ⓘ

İltizam Sisteminde Ekonomik Roller

İltizam vergi sistemi mültezimlikten oluşuyordu. Osmanlı İmparatorluğu, vergi toplamak için kendi kaynaklarını kullanmak yerine, vergi toplama hakkını en yüksek teklifi verene veriyor, o da bir kısmını merkezi hükümete geri gönderdikten sonra kârı elinde tutabiliyordu. Bu vergi çiftliklerine erişim dönem boyunca farklı şekillerde olsa da, yerel ayan bu hakların başlıca sahipleri haline geldi. Merkeze para gönderme konusunda çok etkiliydiler (önceki Tımar Sistemi'ndeki valilerden çok daha fazla) ve yerel yapıları onlara bölge hakkında daha fazla bilgi ve bölgenin başarısında daha fazla çıkar sağlıyordu. ⓘ

Vergi toplayıcı rolü ayanlara bölgelerinde daha da fazla statü kazandırdı. Ancak bu düzenlemeler ortalama bir Osmanlı tebaasının siyasi ve ekonomik sistemlere erişimini de artırdı. Genellikle geniş toprakları kontrol eden ayanlar, vergi toplama sürecini yönetmek için altlarında hiyerarşik yapılar kurdular. Ayan Müslüman olmak zorunda olsa da, bu idarelerde çalışanlar Müslüman değildi. "Yahudiler, Rumlar ve Ermeniler gibi gayrimüslimler, iltizam sahibi olmaları yasaklanmış olsa da, maliyeci olarak hizmet verebiliyorlardı." Böylece ayan, İltizam Sistemi altında baş vergi toplayıcıları olarak İmparatorluğa hizmet etmenin yanı sıra, İmparatorluktaki gayrimüslim gruplar için en önemli sosyal hareketlilik sağlayıcılarından biri olarak da işlev görmüştür. ⓘ

18. Asır Osmanlı için inişli çıkışlı bir dönem olmuştur. Dışta, 16. Asrın son çeyreğinde başlayıp 17. Asırda yaygınlaşarak 18. Asırda menfi etkilerini hissettiren “Fiyat Devrimi”yle para ilişkileri genişlemiş, teknolojik manada dönüşümler yaşanmıştı. İçte ise yine 16. Asırda başlayan Celaliler eşkıyalığa bürünmüş ve levend, gurbet taifesi veya suhte denilen topraksız ve işsizleri etrafında toplamışlardı. Devlet, bozulan iktisada çözüm olarak müsadere ve tağşiş sonrasında avarız gibi vergilerin olağan hale getirilmesini takiben tımar sistemini bozacak bir takım düzenlemelere gidildi. Tatbik edilen iltizam sistemini genişletmek için gelir kaynaklara mükatalara dönüştürüldü. Böylece bir ya da üç yıl için yeterli sermaye sahibi olanlara meydan verildi, topraklar onlara satıldı. ⓘ

Askeri Sorumluluklar

Ayan o kadar güçlü, toprak sahibi bir elit sınıf haline geldi ki, birçoğu kendi ordularını kurdu. Teknik olarak bu ordular Sultan'ın hizmetindeydi ve Osmanlı İmparatorluğu için savaşmaya çağrılabilirlerdi (Osmanlıların 17. ve 18. yüzyıllardaki birçok savaşı sırasında sık sık böyle oldu). Bununla birlikte, önemli bir hareket özgürlüğüne de sahiptiler. "Bir yandan sultanın askeri vasalları olarak savaş zamanlarında Osmanlı ordularında hizmet verirken, diğer yandan kendi bölgelerinde etkin bir şekilde özerk kalıyorlardı." Bu ordular öncelikle diğer eşrafın topraklarını kontrol etmek ve ele geçirmek için kullanılıyordu. ⓘ

Merkezi Liderliği Hayal Kırıklığına Uğratmak

Ayan, merkezi hükümetin valilerin kontrolünü denetlemesine yardımcı olsa da, kısa sürede Sultan için baş ağrısı kaynağı haline geldiler. Güçleri ve etkileri arttıkça, Konstantinopolis'teki hükümetin altını oymaya başladılar. Yetkilerine getirilen kısıtlamalara direndiler. "Örneğin, vergi çiftliklerini devlete iade etmek yerine genellikle bir nesilden diğerine aktarıyorlardı. Bazıları gelirlerini İstanbul'a göndermeyi tamamen durdurdu." Muhammed Ali Paşa, İngiliz işgaline kadar Mısır'ı bağımsız bir devlet olarak etkin bir şekilde yönetebildi. Diğerleri ordularını zayıflamış Osmanlı İmparatorluğu'ndan parçalar koparmak için kullandılar ve hatta bağımsızlık kampanyalarına öncülük ettiler. Nihayetinde, Osmanlı merkezi onların etkisini kalıcı olarak sona erdiremedi. İkinci Mahmud'un 19. yüzyılın başlarında bazı muhalif ayanları idam ettirmesi ve diğerlerine tehditler göndermesi işbirliğinin artmasını sağladı, ancak eşraf nihayetinde Osmanlı'nın 20. yüzyılın başlarındaki çöküşüne kadar İmparatorluk genelinde bir tür kontrol sağladı. ⓘ

Ortaya çıkışı ve devlete ortak oluşları

Âyanlık 16. Asrın ikinci yarısından itibaren dönemin sosyo-ekomomik koşullarıyla ilişkili olarak ortaya çıktı. 17. Asırda devletin merkezde ve taşradaki otoritesi zayıflamaya başlamıştı. Siyasi, askeri, ekonomik ve demografik değişimler Klasik Osmanlı düzeninin tedricen bozulması demekti. Âyanlar bu boşluktan yararlanarak ortaya çıktılar ve özellikle 18. Asırda taşrada etkin bir güç haline geldiler. Bu yeni sınıfın insan tipolojisi daha çok asker ve ulema kökenliler (eski idareciler), zengin tüccarlar ve köklü ailelerinin başlarından mülhemdi. ⓘ

Âyanlar zamanla devlet tarafından tanınan, tayin ve azilleri yapılan, yetki ve yetki alanları belirlenen bir güç haline geldiler. Tabakoğlu’na göre âyanlar zamanla devletin desteği altında eşkıyalığın önlenmesinde ve halkın oluşturduğu milis kuvvetlerin sindirilmesiyle görevlendirildiler. Ekonomik sahada giderek artan para ihtiyacı için taşrada geliştirilen iltizam, malikâne ve esham usullerinde âyanlar mültezimlik, muhasallık, mütesellimlik hatta voyvodalık gibi farklı görevleri uzviyetlerinde topladılar. Bu nokta-i nazardan bakıldığında 1726 Nizamnamesi ile âyanlar bir nevi devlete ortak olmuş, bir reis seçilmesi istenerek resmen muhatap alınmış, siyasi ve askeri görevlendirmeler verilmişti. Hülasa devletin temsilcileri, taşranın vekilleri durumuna gelmiştiler. ⓘ

Âyanlar etraflarında eski timarlı sipahileri, devlete küskün olanları ve işsiz taifesini toplayarak iyice güçlenmişti. Çoğu zaman zorbalık yapan âyanlar kendi menfaatlerini devletin menfaatlerinden önde tutmaktan geri durmuyor, gelirleri merkeze göndermiyordu. Devlet için birçok açıdan yararları bulunsa bile devletin otoritesinin önemli bir kısmını kaptırmış olduğu bir gerçekti. Yeni zuhur eden merkezileşme siyaseti âyanların sonu demekti. ⓘ