Rubai
Rubāʿī (Farsça: رباعی, rubāʿiyy, çoğul: رباعيات, rubāʿiyāt) veya chāhārgāna (Farsça: چهارگانه) bir dörtlük, bir şiir veya dört dizeden oluşan bir şiirin bir dizesi için kullanılan terimdir. Özellikle Farsça şiirin bir formuna ya da İngilizce ve diğer dillerdeki türevlerine atıfta bulunur. ⓘ
Klasik Fars şiirinde ruba'i, AABA veya AAAA kafiye şemasına sahip dört mısralı (veya iki beyitli) bir şiir olarak yazılır. ⓘ
Bu, Rûmî'nin Dîvân-ı Şems'inden bir rubâî örneğidir:
Envār-i Ṣalāḥ-i Dīn bar angēkhta bād |
Selahaddin'in ihtişamı yeniden canlansın, |
Rubai, aruz ölçüsüyle yazılır. Birimi dörtlüktür. 4 dizelik (mısralık) bir Divan Edebiyatı nazım biçimidir. ⓘ
Metre
Rumi'nin yukarıdaki dörtlüğünün dört dizesi için de kullanılan Farsça rubainin olağan ölçüsü aşağıdaki gibidir:
- - u u - u - u - - u u - ⓘ
Yukarıdaki şemada "-" uzun bir heceyi, "u" ise kısa bir heceyi temsil eder. Bu şemanın varyasyonları olarak, herhangi bir - u dizisi, yukarıdaki şiirde gēkh, tīf, luṭf gibi, ya "n" dışında bir ünsüzü takip eden uzun bir sesli harf ya da iki ünsüzü takip eden kısa bir sesli harf içeren tek bir "uzun" hece ile değiştirilebilir. Yukarıdaki bād'da olduğu gibi, dizenin son hecesinin yerine serbestçe uzun bir hece de getirilebilir. ⓘ
Bir başka varyasyon ise, bazen iki kısa heceden oluşan bir dizinin (u u) tek bir uzun hece (-) ile değiştirilebilmesidir. ⓘ
Üçüncü bir varyasyon, yukarıdaki gibi aynı ölçüyü kullanmak, ancak altıncı ve yedinci heceleri tersine çevirmektir:
- - u u - - u u - - u u - ⓘ
İngilizce
İngilizce şiirde kullanılan AABA nazım biçimi, Edward FitzGerald tarafından 1859 tarihli ünlü çevirisi Rubaiyat of Omar Khayyam'da kullanıldığı için Rubaiyat Dörtlüğü olarak bilinir. FitzGerald'ın Hayyam'ın Ortaçağ Farsça şiirlerinden yaptığı çevirinin ilk hayranlarından biri olan Algernon Charles Swinburne, daha sonra popüler hale gelen ve Robert Frost'un 1922 tarihli "Stopping by Woods on a Snowy Evening" şiirinde olduğu gibi yaygın olarak kullanılan dörtlük formunu taklit eden ilk kişi olmuştur. ⓘ
FitzGerald'ın çevirisi yüzyılın başında o kadar popüler oldu ki, yüzlerce Amerikalı mizah yazarı, The Rubaiyat of Ohow Dryyam, The Rubaiyat of A Persian Kitten, The Rubaiyat of Omar Cayenne ve The Rubaiyat of Omar Khayyam, Jr. dahil olmak üzere, onun dörtlüklerinin biçimini ve değişen derecelerde içeriğini kullanarak parodiler yazdı. ⓘ
FitzGerald'ın Rubaiyat'ının dördüncü baskısından VII. dörtlük:
Gel, doldur kadehi ve baharın ateşinde
Tövbenin kışlık giysisi uçuşuyor:
Zaman Kuşu'nun az bir yolu var
Çırpınmak-ve Kuş Kanatta. ⓘ
Ruba'i kıtalarının uzun dizilerinde, bu gelenek bazen mevcut kıtanın kafiyesiz dizesi bir sonraki kıtanın kafiyesi olacak şekilde genişletilir. Son dörtlüğün kafiyesiz dizesi ilk dörtlüğe geri bağlanarak yapı döngüsel hale getirilebilir: ZZAZ. Ancak bu daha katı sistemler FitzGerald tarafından Rubaiyat'ında kullanılmamıştır. ⓘ
Gelişimi ve yapısı
Rubailerde birinci, ikinci, dördüncü dizeler uyaklı, üçüncü dize ise serbesttir. Kafiye düzeni aaxa şeklindedir. İki beyitlik kıtalar biçiminde yazılmış rubailer de vardır. Her dizesi birbiriyle uyaklı rubailere "rubai-i musarra" ya da "terane" adı verilir. Rubainin, aruzun hezec bahrinden 24 kalıbı bulunur. Bunlardan; mef'ûlü birimiyle başlayan 12 kalıba "ahreb", mef'ûlün birimiyle başlayan öbür 12 kalıba da "ahrem" denir. Kalıpların sonu "fâül" ya da "fa" birimiyle biter. ⓘ
Rubainin her dizesi ayrı bir ölçüde olabildiği gibi, dört dizesi de aynı ölçüde olabilir. Türk divan şiirinde daha çok ahreb kalıbına rastlanır. Rubailer genellikle mahlassız şiirlerdir. Ve divan şairlerinin divanlarının sonunda rubaiyyat başlığı altında sıralanırlar. Bu türün en bilindik şairi Ömer Hayyam’dır. ⓘ
Türk edebiyatında Mevlana’nın Farsça yazdığı felsefi rubailer bu türün hızla yayılmasını sağladı. Kara Fazlî, Fuzûlî 16. yüzyılda bu türün en usta örneklerini verdiler. Divan edebiyatında 17. yüzyıl rubainin altın çağı oldu. Azmizade Haleti, yazdığı bin kadar rubai ile "en büyük Osmanlı rubai şairi" olarak tanındı. Cumhuriyet döneminin en büyük rubai ustası ise Yahya Kemal Beyatlı’dır. Arif Nihat Asya ise rubailerini "Rubaiyyat-ı Arif " adlı eserinde yer almıştır ⓘ
Rubainin özellikleri
- Kafiye düzeni aaxa ya da aaaa biçimindedir.
- Rübailerde aşk, şarap, dünyanın türlü nimetlerinden yararlanma, hayatın anlamı ve hayat felsefesi,tasavvuf ve ölüm gibi konular işlenir.
- Rübai diğer nazım şekillerinden farklı olarak özel bir ölçüyle yazılır. 24 kalıbı vardır.
- Rübaide ilk iki dize fikrin hazırlayıcısıdır. Asıl söylenmek istenen düşünce 3. veya 4. dizede ortaya çıkar.
- Genelde mahlassız şiirlerdir.
- Rübai Türk edebiyatına İran Edebiyatından geçmiştir.
- Rübai’nin en büyük şairi İranlı Ömer Hayyam (12. yüzyıl)’dır. Türk edebiyatının en usta şairleri Kara Fazlî, Azmizade Haleti, Nâbi ve son dönemde de Yahya Kemal’dir. ⓘ
Örnekler
Seni aramaktan dünyanın başı dertte;
Zengine de göründüğün yok, fakire de;
Sen konuşursun da biz sağır mıyız yoksa,
Hep kör müyüz, sen varsın da görünürde.
|Ömer Hayyam - Günümüz Türkçesi ile}}
En doğrusu, dosta düşmana iyilik etmen;
İyilik seven kötülük edemez zaten.
Dostuna kötülük ettin mi düşmanın olur:
Düşmanınsa dostun olur, iyilik edersen.
Ömer Hayyam - Günümüz Türkçesi ile}}
Rubai
Ya Rab dilimi sehv-ü hatâdan sakla
Endîşemi tezvîr-ü riyâdan sakla
Basdım reh-i vâdî-i rubâîye kadem
Tan'ı har-ı nâdân-ı dü-pâdan sakla
Nef'î
Ahvâl-i cihânı her zaman söyleşelim
Amma gam-ı aşkımız nihân söyleşelim
Ey vâkıf-ı râz-ı aşk olan ârif-i cân
Ney gibi seninle bî-zebân söyleşelim
Azmizade Haleti ⓘ
Rubai şairleri
- Ömer Hayyam
- Yahya Kemal Beyatlı
- Arif Nihat Asya
- Nef'i ⓘ
Dış kaynaklar
- Pala, İskender (1999 27.bas. 2016), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul:Kapı Yayınları, ISBN 9758950218, Sayfa:390-391
- İpekten, Haluk (1994, 14.bas.2011), Eski Türk Edebiyatı Nazım şekilleri ve Arûz, İstanbul:Dergah Yayınları, ISBN 9759953539
- Dilçin, Cem (1983) Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları ISBN 9789751604897
- Muallim Nâci,(haz. M. A. Yekta Saraç), (2004) Edebiyat Terimleri: Istılahât-ı Edebiyye, İstanbul:
- Tural, Sadık Kemal (ed.) (2001, 2003, 2004, 2005, 2006), Türk Dünyası Edebiyat Terimleri ve Kavramları Ansiklopedik Sözlüğü 5 Cilt, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, ISBN 3990000025722 ⓘ