Safsata

Safsata, bir argümanın inşasında geçersiz ya da başka bir şekilde hatalı akıl yürütmelerin ya da "yanlış hamlelerin" kullanılmasıdır ve safsata fark edilmediği takdirde gerçekte olduğundan daha güçlü görünebilir. Bu terim Batı entelektüel geleneğinde Aristoteles'in De Sophisticis Elenchis adlı eserinde kullanılmıştır. ⓘ

Bazı safsatalar, kandırma yoluyla manipüle etmek veya ikna etmek için kasıtlı olarak işlenir. Diğerleri ise dikkatsizlik, bilişsel veya sosyal önyargılar ya da cehalet gibi insani sınırlamalar nedeniyle kasıtsız olarak işlenir. Bu, doğru muhakeme standardının bilinmemesinin yanı sıra bağlamın ilgili özelliklerinin bilinmemesini de içerir. Örneğin, hukuki argümanların sağlamlığı, argümanların yapıldığı bağlama bağlıdır. ⓘ

Safsatalar genellikle "resmi" ve "gayri resmi" olarak ikiye ayrılır. Formel bir safsata, tümdengelimsel bir argümanın yapısında bulunan ve argümanı geçersiz kılan bir kusur iken, informel bir safsata uygunsuz bir mantıksal form dışında bir muhakeme hatasından kaynaklanır. Gayri resmi safsatalar içeren argümanlar biçimsel olarak geçerli olsa da yine de yanlış olabilir. ⓘ

Özel bir durum matematiksel safsatadır, kasıtlı olarak geçersiz bir matematiksel kanıttır, genellikle hata inceliklidir ve bir şekilde gizlenmiştir. Matematiksel safsatalar tipik olarak eğitim amaçlı hazırlanır ve sergilenir, genellikle bariz çelişkilerin sahte kanıtları şeklini alır. ⓘ

Safsata (İngilizce: Logical fallacy, Osmanlıca: Kıyas-ı batıl), bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamadır. Safsatalar ilk bakışta geçerli ve ikna edici gibi görülebilen fakat yakından bakıldığında kendilerini ele veren sahte argümanlardır. ⓘ

Safsataların ayırdına varmak, onları geçerli ve sağlam argümanlardan ayırmak önemli bir eleştirel düşünme becerisidir. Aşağıda bir dizi yalın safsata örneği verilmiştir. Kimi zaman ciltler dolusu yapıta da yayılabilen uzun ve karmaşık bir argümanda ise farklı türden çok sayıda safsata yer alabilir. ⓘ

Safsata türleri

Safsatalar iki temel gruba ayrılır: Biçimsel (formal) ve serbest (informal) safsatalar. ⓘ

Biçimsel safsatalar

Biçimsel safsatalar argümanın yapısından kaynaklanan, teknik olarak geçersiz olan argümanlardır. Argüman biçimsel olarak geçersizdir. ⓘ

Örnek verecek olursak:

İngilizce konuşuyorum, o halde İngilizim

Argüman içinde gizli öncül olarak "bütün İngilizce konuşanlar İngilizdir" öncülü yer alır ve öncül yanlış olduğu için sonuç teknik olarak yanlıştır. ⓘ

Biçimsel safsatalarda sonuç doğru olsa bile, öncüllerden o sonuç çıkarılamayacak durumdadır. ⓘ

Serbest safsatalar

Serbest safsatalar kullanılan dildeki belirsizlik, çok anlamlılık, kavramların ve gramerin yanlış kullanılması, bir fikrin veya olayın yanlış ifadesi, yanlış anlama, konu dışına çıkma, batıl itikatlar, inançlar, kulaktan dolma yanlış bilgiler nedeniyle ortaya çıkarlar. Doğru bir akıl yürütmede ifadenin açık ve anlaşılır olması gerekir, safsatalar ise herkes tarafından anlaşılır değildir, anlaşılır olsa bile şaşırtma ve kandırma taktikleri kullanılmıştır. 60'tan fazla serbest safsata türü bilinmektedir. ⓘ

Serbest safsataların çeşitleri, Türkçe karşılıkları, açıklama ve örnekleri aşağıda verilmiştir:

	Türkçe	Latince	İngilizce	Açıklama	Örnekler ⓘ
Saldırı Safsataları	Adam Karalama Safsatası	Argumentum ad hominem	Argument Against the Man	Argümanın kendisi yerine argümanı ileri süren kişinin karakteri ya da hareketleriyle ilişkilendirme	Freud cinsel sapığın biridir. Dolayısıyla söylediklerini ciddiye almamıza gerek yoktur.
	Niteliksel Adam Karalama	Circumstantial Ad Hominem		Argümanın kendisi yerine argümanı ileri süren kişinin etnik kökeni, politik tutumu, dini görüşü gibi niteliklerini kullanma	Onun önerisini kabul edemeyiz, çünkü o karşı partiden.
	“Sen de” Safsatası	Ad Hominem tu Quoque	Fallacy Of “You Also”	Bir kişinin iddiası ya da söyledikleri hareketleriyle çelişiyor diye iddianın yanlış olduğu savı	İçki içmemem gerektiğini söylüyorsun, ama seni de hiç ayık görmedim.
	Önyargı Oluşturma (Dolduruşa Getirme) Safsatası		Poisoning The Well	Bir insan hakkında önceden olumsuz bilgiler (doğru ya da yanlış) verilerek, onun söyleyeceklerini gözden düşürme ve önyargı oluşturma	Hasan ünlü bir avukat olmuş, öyle mi? Ayol, o iki lâfı bir araya getiremezdi.
Belirsizlik Safsataları	Cinaslı safsata		Fallacy of Equivocation	Aynı kelimenin ifadenin iki kısmında farklı anlamlar kullanılarak yaratılan hatalı çıkarım	Kanuna karşı gelenler hapse atılır. Sen yerçekimi kanununa karşı geldin. O halde hapse atılman lazım!
	Çok Anlamlılık Safsatası		Fallacy of Amphiboly	Birden fazla yoruma açık olan ifade	Michael Jackson, aşırı derecede alkol alan biri kendisine* zarar verebilir diye kaldığı otelde içki servisini yasaklattı.* (1. Michael Jackson, biri bana zarar verebilir diye düşünmüştür. 2. Michael Jackson, biri kendi kendine zarar verebilir diye düşünmüştür.)
	Vurgulama Safsatası		Fallacy of Accent	Bir kelime ya da ifadeye vurgu yaparak anlamı kaydırma	Çalış baban gibi eşek olma (Virgülün konulduğu yere göre anlam değişir) Sayın Cumhurbaşkanı, laik, demokratik cumhuriyeti ve ülke bütünlüğünü koruyucu yaptırımları daha etkili kılmak amacıyla hazırlanan KHK’yı geri yollamıştır. ("amacıyla" kelimesine vurgu yapılırsa, cumhurbaşkanının amacı ülkenin niteliklerini korumak olur, "hazırlanan" kelimesine vurgu yapılırsa KHK'yı hazırlayanların amacı ülkenin bahsedilen niteliklerini korumak olur.)
Otoriteye Başvurma Safsataları	Bir Bilen Safsatası	Argumentum Ad Verecundiam	Argument To Authority	Bir iddianın doğruluğunu sadece "kendisinden daha iyi bilen" başka birinin düşüncesine dayandırma	Tarih hocam aya inişin bir hile olduğunu söyledi. Ona inanıyorum, çünkü benden fazla tahsil yapmış biri. Sözlükte "ain't"i bulamıyorum. Böyle bir kelime olmasa gerek.
	İrrasyonel Otorite Safsatası		Fallacy Of Unqualified Source	Bir savı, o konuda bilgi sahibi olmayan bir otoriteyi şahit göstererek desteklemek	Annem, çocuğun ağlamasının iyi olduğunu, ağlarken ciğerlerinin şiştiğini söyledi, ben de bıraktım ağlasın. Komşu, kekik suyunun mide ağrısına iyi geldiğini söyledi, ben de kaynattım.
	İnanca Başvurma Safsatası	Consensus Gentium	Appeal to Belief	Bir iddianın doğruluğunu, insanların çoğunun ona inandığını savunarak kanıtlamaya çalışma	Tanrı vardır. Çünkü insanların büyük bir kısmı onun varlığına inanıyor.
	Geleneğe Başvurma Safsatası	Argumentum ad traditio Argumentum ad antiquitatem	Appeal to Tradition	Bir şeyin eski, denenmiş, geleneksel olduğu için doğru olduğu hatası	İnsanlar binlerce yıldır tanrının varlığına inanıyor, yoksa niye bu inanç bu kadar yıl sürdün ki. Demek ki tanrı vardır. Yıllardır demokrasi ile yönetiliyoruz, demek ki demokrasi iyi bir şey.
	Ortak Tutuma Başvurma Safsatası	Argumentum ad populum	Appeal To Common Practice	Çoğunluğun benimsediğinin doğru olduğu savı	Hitler'in II. Dünya Savaşı'na katılmasaydı ABD'ye saldırmayacağını söylemen çok saçma. Herkes bilir ki onun hedefi dünyayı ele geçirmekti. Sınavda kopya çektim, çünkü bütün sınıf kopya çekti.
	Grup Baskısı Safsatası		Bandwagon, Peer Pressure	Bir iddianın doğruluğunu, bir grubun baskısını ya da beğenisini öne sürerek kanıtlamaya çalışma	Rakıyı sevmelisin. Her Türk erkeği rakıyı sever. Ali: “Ayşe, sen okuduğun o kitabı pek beğenmediğini söyledin ama, bizim grubun başucu kitabıdır o.” Ayşe: Yok canım, beğendim.
	Faydacı Safsata	Argumentum Ad Convenientiam	Pragmatic Fallacy	Bir şeyin bazı insanlar üzerindeki yararlı etkilerinden dolayı doğru olduğu savı	Trolle avlanmayı yasaklamak, balıkçıları aç bırakmak demektir. Fındık taban fiyatını arttırmak gerekir, yoksa fındık üreticileri perişan olurlar.
	Beğendirme Safsatası	Argumentum Ad Personam	Appeal To Personal İnterests	Bir öneriyi kabul ettirmek için başkalarının tercihlerine, çıkarlarına ve eğilimlerine baş vurma	Sen zaten liberal adamsın, karın gece eve çok geç gelmişse ne olmuş? Emeklilik yaşının yükselmesiyle ilgili yasa tasarısını neden destekliyorsun, tasarı meclisten geçerse, emekli olmak için 4 yıl daha fazla çalışman gerekecek.
	Dayatma Safsatası		Fallacy Of “İs” To “Ought”	Olandan yola çıkarak bunun doğru ve olması gereken olduğunu iddia etme. Oldu-değer problemi de denilir.	Süleyman Demirel politikacılar arasındaki en tecrübeli adamdır. Ona oy vermek lâzım. “Kapitalizm en iyi ekonomik sistemdir.” Dolayısıyla, tüm toplumlar kapitalizmi benimsemelidir.
	Mazruf Değil Zarf Safsatası		Style Over Substance	Öneriyi yapan kişinin tavırlarının önerinin kabulünde rol oynaması	O efendi kılıklı adam hırsız olamaz. Ahmet tuttuğunu koparır, dernek başkanı olmak onun hakkı.
	Görecelilik Safsatası		Relativist Fallacy	Bir kişinin bir iddianın sadece başkaları için doğru ama kendisi için doğru olmadığını söylediği durum	Ahmet: senin pozisyonun çelişik ve kabul edilemez. Aylin: Çelişki sizin egosantrik, takıntılı mantıksal dünyanızda kötü olabilir, ama benim için iyidir.
	Genetik Safsatası		Genetic Fallacy	Bir iddia ya da şeyi kaynağı, kökeni veya başlangıcı açısından açıklamak veya reddetmek	O resimden ne anlarmış, alt tarafı bir kapıcının oğlu. Türkler göçebe bir toplumun çocuklarıdır, mimariden anlamazlar.
Duygulara Başvurma Safsataları	Tehdit (Korkuya Başvurma) Safsatası	Argumentum Ad Baculum	Argument From Force	İnsanları korkutarak, tehdit ederek bir iddianın doğruluğunu kabul ettirmeye çalışmak	Tanrının varlığına inanırsan bir şey kaybetmeszin, inanmazsan cehennemde yanarsın! İşini kaybetmek istemiyorsan, şirketin yeni politikasının iyi olduğunu kabul etmelisin.
	Duygu Sömürüsü	Argumentum Ad Misericordiam	Argument To Pity	İddiasını doğrulatmak için karşısındakinde acındırma duygusu yaratmaya çalışmak	Hocam, bu dersten A almak zorundayım. Eğer alamazsam bursum kesilecek. Umarım önerimi kabul edersiniz. Son üç ayımı bunun üzerine çalışarak geçirdim.
	Önyargılı Dil Safsatası		Prejudicial Language	Bir fikri kabul ettirmek için duygu ve anlam yüklü terimler kullanmak	Her aklı başında insan, Türkiye’deki gelir dağılımında büyük bir adaletsizlik olduğunu kabul eder.
	Mazeret Safsatası		Fallacy Of Special Pleading	Başkalarına uygulanan ilke, kural ve standartların geçerli bir neden olmaksızın birisi için geçerli olmadığı savı	Ali: Akşam yemeğini hazırlar mısın? Karnım çok acıktı. Ayşe: Sen niye hazırlamıyorsun? Eve birlikte geldik, benim de karnım çok aç. Ali: Ama ben erkeğim, ve yemek yapamayacak kadar yorgunum.
	Duygulara Başvurma Safsatası		Appeal To Emotion	Bir iddianın doğruluğunu kabul ettirmek için karşısındakinin duygularıyla oynamak	Bu arabayı aldığınızda dünyanın en güçlü ve kıskanılan erkeği siz olacaksınız.
	Yeniye Başvurma Safsatası		Appeal to New	Yeni bir şeyin daha iyi veya doğru olduğunu ileri sürme	Bu bilgisayar IBM'in en yeni modeli, o halde en iyisidir.
Şaşırtma Safsataları	Devede Kulak Safsatası		Fallacy Of The Beard	Bir iddianın kabulünü sağlamak için ayrıntıların hiçbir etkide bulunmayacağını iddia etme.	Sigara içilmesi, Ankara'nın hava kirliliğine etki edecek değil ya! Anayasayı bir kere delmekle bir şey olmaz.
	Yanlış İkilem veya Ya Siyah Ya Beyaz Safsatası	False Dilemma	Black And White Fallacy	Başka seçenekler bulunduğu halde karşısındakini iki seçenekten birini zorlama	Beni sevmiyorsan, benden nefret ediyorsun demektir. Ya ülkeni sev ya da terk et
	İspatlama Mecburiyeti Safsatası	Argumentum ad Ignorantiam	Argument From Ignorance	Bir şeyin doğru olduğu ispatlanamamışsa yanlış, yanlış olduğu ispatlanamamışsa doğru olduğu argümanı.	Allah'ın varlığı ispatlanamamıştır, o halde Allah yoktur. Hayaletlerin olmadığı kanıtlanamadığına göre, hayaletler vardır. Madem uzaylıların dünyayı ele geçirdiğine inanmıyorsun, ispatla o zaman.
	Felaket Tellallığı Safsatası		Fallacy of Slippery Slope	Bir önermenin kabul edilemezliğini göstermek için, bunu bir dizi olayın takip edeceğini iddia etme şeklindeki argüman.	Pompalı tüfeklerin yasaklanmasını kabul edersek, sonra diğer silahların yasaklanmasını kabul ederiz, ardından diğer haklar kaldırılır, sonunda komünist bir ülke oluruz. Pompalı tüfekleri bu yüzden yasaklamamalıyız.
	İmalı Soru Safsatası		Complex Question	Cevap vereni hem evet hem hayır demesi durumunda suçlu duruma düşürecek sorular sormak	Karını dövmekten hala vazgeçmedin mi? Acaba kendini kul olarak gören bir halktan diktatörlüğe karşı çıkmasını istemekle haksızlık mı yapıyoruz?
	Çok Sorulu Safsata	Plurium Interrogationum	Fallacy Of Many Questions	Tek ve basit bir cevap talep eden sorunun a. birden fazla cevap ihtiyacı yaratması b. her biri ayrı cevap gerektiren başka sorular yaratması	Sizce yüksek vergiler iş hayatını etkiliyor mu? İnsanların kendi inançlarına göre çocuklarını yetiştirmesini ve evde eğitim vermesini destekliyor musun?
	Sınırlı Seçenek Safsatası		Fallacy of Limited Alternatives	Bir araştırma yapmadan, bir delil ortaya koymadan, bütün diğer seçeneklerin yanlış olduğunu varsayarak tek seçeneğe mecbur bırakma	Microsoft'un yazılım dünyasına hakim olması güzel, o olmasaydı şu anda sahip olduğumuz bilgisayar verimliiği olmazdı. Demirel'i yeniden Cumhurbaşkanlığına seçmezsek istikrar bozulur.
	Yağcılığa Başvurma		Appeal to Flattery	Yağcılık yaparak iddiasının doğruluğunu kabul ettirmeye çalışma	Hocam, şimdiye kadar aldığım en iyi felsefe dersi bu. Bu dersten A almam gerekiyor.
Kategori Hataları	Bütünleme/Birleştirme Safsatası		Fallacy of Composition	Bir bütünün kendisini oluşturan parçalardan herhangi biri ile aynı özelliklere sahip olduğu varsayan argüman	Eşim çocuğumuzu bir kere olsun parka götürmez. Sakın bir Türk erkeği ile evlenme, Türk erkekleri çocuklarıyla ilgilenmezler. Bizim takımda çok yıldız futbolcu var, demek ki iyi bir takım.
Kategori Hataları	İndirgeme/Bölme Safsatası		Fallacy Of Division	Bir bütünün özelliğinin her bir parçasında da geçerli olduğunu varsayan argüman	Kayserililer işinir bilir, Turgut da Kayserili, parasız kalmış olması mümkün değil. Hamsiden Karadenizliler anlar, aşçı Karadenizli değilse o lokantada yemeyeceksin dostum.
İstatistiksel Hata Safsataları	Yetersiz Örnek Safsatası Acele Genelleme Safsatası		Fallacy of Insufficient Sample (Fallacy of Hasty Generalization)	Çok az bir örneğe dayanarak acele genelleme yapma şeklindeki hata	İki kez soyuldum. İkisinde de beni soyan zenciydi. Artık zencilerden uzak duracağım, genellikle beni soyuyorlar. Köyün girişinde iki tane cüce gördüm. Demek ki bu köyün insanlarında kalıtımsal bir anormallik var.
	Temsil Etmeyen Örnek Safsatası		Unrepresentative Sample	Örneğin temsil ettiği bütünden farklı olduğu için çıkarımı hatalı olan argüman	Kasanın üstündeki elmalar güzel görünüyor. Kasadaki tüm elmalar iyi olmalı. Önümüzdeki seçimde A partisi kesin iktidar. Rize'de yapılan bir anket halkın yüzde 80'inin A partisini desteklediğini gösteriyor.
	Yanlış Benzetme Safsatası		False Analogy	Benzerlik kurulan A ve B'nin aynı özelliklere sahip olduğu şeklindeki hata sonucu üretilen argüman	İşçi çivi gibidir. Çiviyi çakmak için başına vurmak gerekir. İşçilere de aynısı yapılmalı. Yunanlarla benzer yemekleri yiyoruz, benzer müziklerden hoşlanıyoruz. Neden biz de onlar gibi Noel kutlaması yapmayalım?
	Yok Sayma Safsatası ya da Tesadüf		Slothful Induction (Appeal to Coincidence)	İstatistik verileriyle elde edilen sonucun istenmeyen bir durumda olması nedeniyle yok sayılması durumu.	Ali son 6 ayda 12 kez kaza yaptı ve halen bunların hata değil rastlantı olduğunda ısrar ediyor.
	Sümen Altı Safsatası ya da Eksik Veri Safsatası		Fallacy of Slanting	Bir şeyi savunurken hesaba katılması gereken noktaları bilinçli şekilde atlamak, yetersiz ve fazla vurgulamak, sonuca gitmeyi engelleyici şekilde geliştirilen argüman	Vanspor bu maçı büyük ihtimalle kazanacak. Son 10 maçın 9'unu kazandı. (Halbuki bu 10 maçı ikinci lig takımlarıyla oynamıştır, şimdi ise birinci ligdedir.) Eski SSCB'den bir manşet: "Sovyetler Birliği spor müsabakasında ikinci olurken, ABD sondan üçüncü oldu." (Halbuki yarışmaya üç takım katılmış ve ABD birinci SSCB ikinci olmuş.)
	Kumarbaz Safsatası		Gambler’s Fallacy	Bir olayın geçmişte nadir gerçekleşmiş olduğu için, gelecekte gerçekleşme ihtimalinin yüksek olduğunu düşünme hatası	Her hafta loto oynuyorum, şimdiye kadar kazanamadim, o halde kazanma ihtimalim arttı, yakında kazanacağım.
Tartışmalı Sebep Safsataları	Yanlış Sebep Safsatası		Fallacy of False Cause	Bir olayın yeterli delil olmadan bir başka olayın sonucu olduğu şeklindeki alıl yürütme	Televizyonun evlere girmesinden sonra toplumdaki şiddet oranı arttı, demek ki televizyon seyretmek şiddete neden oluyor. 5 Mayıs'te gezegenler aynı hizaya geleceğinden deprem olacakmış.
	Öncesinde Safsatası		Fallacy of “Previous This”	Yanlış neden safsatasının özel bir biçimi Bir olayın olmasının, bir zaman sonra başka bir olaya neden olduğu sonucunu çıkarmaktan doğan hata	Ara sınavlardam hep kötü notlar almıştım. Kız arkadaşım bu kazağı hediye etti. Bu kazakla girdiğim bütün sınavlarda iyi notlar aldım. Uğurlu geldi. Arkadaşımın kedisi elimi tırmaladı, bir hafta sonra ateşlendim. Demek ki sebebi kedinin tırmalaması.
	Müşterek Etki		Joint Effect	İki şeyin aynı nedenden kaynaklanmasına rağmen, birini diğerinin sonucu olmuş gibi sunan argüman	Ateşiniz var, bu nedenle vücudunuzda kırmızı lekeler oluşmuş. (Gerçekte kızamık ateşe ve kırmızı lekelere neden olmuştur) İşsizliğin artması gelir dağılımının daha da bozulmasına neden oldu (Oysa, üretimin düşmesi her ikisinin de nedenidir.)
	İhmal Edilebilir Neden Safsatası		Genuine but Insignificant Cause	Birden fazla nedenden birinin diğerlerinden çok daha önemliymiş gibi sunulması durumu	Ankara'nın çukurda kurulmuş olması hava kirliliğinin en önemli nedenidir. Küreselleşmeye karşı çıkacak tek güç var: Milliyetçilik. Dünyanın efendileri bu yüzden milliyetçiliğe karşı çıkıyorlar.
	Yanlış Yön Safsatası		Wrong Direction (Confusing Cause and Effect)	Etki ve tepki arasındaki ilişkinin tersine çevrilmesi hatası	Liselerdeki seks eğitimi, AIDS'in atmasına neden olmuştur. Erozyon olduğu için ağaç dikmiyorlar.
	Karmaşık Nedenler Safsatası		Complex Cause	Bir olayın birçok nedeni olmasına rağmen, sonucun tek etkiye bağlanması hatası	Suç oranlarındaki artış, sitelerde yaşamak isteyenlerin sayısını artırıyor. (Statü, gelir, sitelerin sosyal tesislerinin olması gibi nedenler dikkate alınmıyor.) Orman yangınlarına sıcak havalar neden oldu. (Sabotaj, dikkatsiz ateş yakma vs. dikkate alınmıyor.)
Kıyaslama Hataları	Özelleştirme Safsatası	A Dicto Simpliciter Ad Dictum Secundum Quid	Fallacy Of Accident	Genel ilke ve ifadelerin istisnai durumlarda da geçerli olduğunu düşünme hatası	İnsanlara vurmak yanlıştır. O halde saldırıya uğradığında karşılık vermemelisin. Yalan söylemek doğru değildir. Bir katili işleyeceği bir cinayet için senden bilgi almak istese bile, yalan söylememelisin.
Kıyaslama Hataları	Genelleştirme Safsatası		Fallacy of Converse Accident	Nadir ve istisnai durumları genelleştirmek suretiyle yargıya varmak	Sırtı ağrıyan kişiler sırt üstü yattıkları zaman daha rahat uyurlar. Tüm insanlar sırt üstü yatsa daha rahat uyurdu. Narkoz amacıyla hastalara uyuşturucu verildiğine göre bütün insanlara uyuşturucu kullanma izni verilebilir.
Konunun Özünü Kaçırma Safsataları	Kısır Döngü Safsatası	Petitio Principii	Begging The Question	Kendi kendini kanıtlayan önerme ya da döngüsel nedensellik. Birinci önermenin ikinci bir önermeye atıfta bulunularak desteklenmesine rağmen ikinci önermenin de zaten birinci önerme ile destekleniyor olması	Tanrı vardır çünkü Kurʼan öyle diyor. Kurʼan’ın doğru olduğunu nasıl mı biliyorum? Çünkü onu Tanrı yazdırdı, o asla yalan söylemez. Bütün cinayetler yanlıştır. Kürtaj bir cinayettir. O halde kürtaj doğru değildir. (Kürtajın bir cinayet olduğu zaten ikinci önermede kabul edildiği için sonuç olamaz.) Sudan hafif maddeler yüzer, çünkü bu tür cisimler suda batmazlar.
	Alakasız Sonuç Safsatası	İgnoratio Elenchi	Irrelevant Conclusion	İddia edilen şeyle alakası olmayan bir sonuç çıkarılmasından doğan hata	Öğrenciler çok not istediğine göre, hocanın notu kıt olmalı.
	İddiayı Zayıflatma Safsatası Korkuluk Safsatası		Fallacy of the Straw-Man	Karşı tarafın gerçek iddiası yerine iddianın en zayıf ve duygusal yanını bularak buna hücum etme	Bazıları, nükleer santralin gereksiz olduğunu savunuyor. Bizleri enerjisiz bırakmaya kimsenin hakkı yok. Askere gitmeliyiz. İnsanlar rahat bulmadıkları için orduya girmek istemezler. Fakat şunu bilmeliyiz ki rahatlıktan daha önemli şeyler de var.
	Alakasız Amaç Safsatası		Fallacy of İrrelevant Purpose	Bir şeye karşı, öyle bir amacı olmadığı halde, bu amaca ulaşılmadığı gerekçesiyle karşı çıkma	İlahiyatçılara güvenmiyorum. Binlerce yıldır Allah’ın varlığını ispatlayamadılar. Basından hayır çıkmaz, kendi aralarındaki hırsızları bile temizleyemediler.
	Konuyu Saptırma Safsatası		Fallacy of Red Herring	Savunulan şey hakkındaki eleştiriyi, konuyu başka bir yöne çekerek savuşturma şeklinde yapılan hata	Ölüm cezalarının caydırıcılığı yoktur diyorsunuz. Peki suçlular için ne düşünüyorsunuz? Oğlu öldürülen bir anne ne hissedecektir? Oğlunun katilinin hapishanede beslenmesi ve barınması için vergi vermesi doğru mudur?

Yaygın örnekler

1. Argumentum ad hominem: Bir argümanın doğruluğunun, argümanı geliştiren şahsın kişiliği ile ilgisi olduğu savı. ⓘ

Örnek: Freud cinsel sapığın biridir. Dolayısıyla söylediklerini ciddiye almamıza gerek yoktur. ⓘ

2. Argumentum ad populum: Çoğunluğun benimsediğinin doğru olduğu savı. ⓘ

Örnek 1: Hitler'in II. Dünya Savaşı'na katılmasaydı ABD'ye saldırmayacağını söylemen çok saçma. Herkes bilir ki onun hedefi dünyayı ele geçirmekti. ⓘ

Örnek 2: Literatür refah devletinin yolsuzluklara yol açtığını söyler. Refah devletlerinin hepsi yıkılmasına rağmen yolsuzluklar artmıştır. Ama literatür haklıdır. ⓘ

3. Argumentum ad ignorantiam: Tersi ispatlanamayanın doğru olduğu savı. ⓘ

Örnek: UFO'ların dünyayı ziyaret etmediği yolunda hiçbir delil yoktur. Demek ki ediyorlar. ⓘ

4. Petitio principii: Döngüsel nedensellik; kendi kendini kanıtlayan önerme. ⓘ

Örnek: Kur'an, Tanrı'nın yazdığı kitaptır. Tanrı'nın yazdığı kitap yanlış olamaz; doğru olmalıdır. Kur'an'da yazdığına göre Kur'an doğrudur. Öyleyse Kur'an kesinlikle doğrudur. ⓘ

5. Cum hoc ergo propter hoc: Bağlantı, ilişki ya da ortak özelliklerin mutlaka neden-sonuç ilişkisi içinde olduğu savı. ⓘ

Örnek: Genç kızlar çok çikolata yiyor. Genç kızlarda sivilce çok görülüyor. Demek ki sivilcenin sebebi çikolatadır. ⓘ

6. Post hoc ergo propter hoc: Zaman içerisinde önce gerçekleşen bir olgunun, onu izleyen başka bir olgunun nedeni olması gerektiği savı. ⓘ

Örnek 1: Falanca ülke kurulmadan önce nükleer silah diye bir şey yoktu. Demek ki nükleer silahların sebebi falanca ülkedir. ⓘ

Örnek 2: Güneş tutulmasından sonra deprem oldu. Demek ki depremin nedeni güneş tutulmasıdır. ⓘ

7. Çöp adam: Tepkisel indirgemecilik. ⓘ

Örnek: - Kürt sorununun bu hâle gelmesinin sosyal, ekonomik, politik bir sürü sebebi var. ⓘ

- Terör örgütünü mü savunuyorsun bana?!.. ⓘ

8. Argumentum ad antiquitatem: Geleneksel olanın doğru olduğu savı. ⓘ

Örnek 1: Evliliği reddeden kadını öldürmemiz çok doğru. Çünkü töre böyle. ⓘ

Örnek 2: Bunca yıldır böyle yapılıyor. Demek ki doğru. ⓘ

9. Argumentum ad baculum: Güç kullanarak kabul ettirme. ⓘ

Örnek: Ders kitaplarında yazılanlar doğrudur. Çünkü eğer yanlış dersem öğretmen beni sınıfta bırakır. ⓘ

10. Argumentum ad crumenam: Zenginlerin söylediklerinin doğru ya da tam tersine yoksulların söylediklerinin yanlış olduğu savı. ⓘ

Örnek 1: Sakıp Sabancı bunu söylüyorsa doğrudur. ⓘ

Örnek 2: O beş parasızın teki! Söylediklerine kim inanır!?.. ⓘ

11. Argumentum ad lazarum: Yoksulların söylediklerinin doğru ya da tam tersine zenginlerin söylediklerinin yanlış olduğu savı. ⓘ

Örnek 1: Adamın beş parası yok ki çapkınlık yapabilsin! ⓘ

Örnek 2: Adamın milyonları var. Güya eşini hiç aldatmamış! ⓘ

12. Yanlış ikilem: Yalnızca iki seçeneğin var olduğu savı. ⓘ

Örnek: Ya çözümün bir parçasısın ya da sorunun! ⓘ

13. Zayıf benzetme: Ortak özellik gösteren iki önermenin birbirinin aynısı olması ya da birbirine çok benzemesi gerektiği savı. ⓘ

Örnek: Osmanlı İmparatorluğu da tıpkı Roma İmparatorluğu gibi parçalanmıştır. ⓘ

14. Şaşırtıcı soru (yüklü soru): Sorunun ardında yatan varsayımların doğru olduğu savı. ⓘ

Örnek: -Uyuşturucu kullanmaktan ne zaman vazgeçtin? ⓘ

-Vazgeçmedim. ⓘ

-Demek hala kullanıyorsun?!.. ⓘ

-Hayır, hiç kullanmadım! ⓘ

-Ama vazgeçmediğini itiraf ettin! ⓘ

15. Argumentum ex silentio: Bir tartışmanın taraflarından birinin sessiz kalmasının, sessiz kalan tarafın tartışılan konuda bilgisi olmadığını, haksız olduğunu veya yanıldığını kabullenmesi anlamına geldiği savı. ⓘ

Örnek 1: Sükût ikrardan gelir! Türk atasözü. ⓘ

Örnek 2: -Sanık sorguda susma hakkını kullanmış! ⓘ

-Suçsuzsa neden sussun?! Kalkıp açık açık "Ben suçsuzum!" derdi suçlu olmasaydı! ⓘ

16. Argumentum ad misericoridiam: Acınacak durumda olmanın ya da çaresizliğin, söylenen ya da yapılanların yanlışlığına ağır bastığı savı. ⓘ

Örnek: Adam ayakta duramayacak denli yaşlı ve hasta. Bence geçmişte yaptıklarından sorumlu tutulmasına artık gerek kalmamalı. ⓘ

17. Circulus in demonstrando: Ulaşılmak istenen sonuç dayanak noktası olarak ileri sürüldüğünde oluşan safsata olarak tanımlanır. ⓘ

Örnek : "Uyuşturucu kullanmak yasalara aykırıdır. Yasalara aykırı davranmamalıyız (bu kötüdür). Yasalara aykırı davranmamamız gerektiği için, uyuşturucu kullanmamamız gerekir, işte bu yüzden uyuşturucu kullanmak yasalara aykırıdır." ⓘ

18. Secundum quid: Genel bir kuralı tüm durumlara uygulamaya çalışırken, açıkça var olabilecek istisnaların görmezden gelinmesidir. ⓘ

Örnek: Kutsal Kitap'ta açıkça "yanlış tanıklık yapmamalısın" der. Bu durumda bir Hristiyan, kapıyı açıp, sarhoş ve elinde pompalı tüfek karşısında bulunan komşusuna, öldürmek için aradığı eşinin, kendilerine ait bodrum katında saklandığını söylemelidir. Aksi halde Tanrı'nın sözlerine açıkça karşı gelmiş olacaklardır! ⓘ

19. Argumentum ad verecundiam: Kanıt olarak konuyla alakasız bir otoritenin gösterilmesi. ⓘ

Örnek: Su ürünleri mühendisliğinde bir profesör vardı çok bilgili bir insandı. Bize demokrasinin işe yaramaz olduğunu söylerdi. Ve oldukça da haklıydı. ⓘ

20. Temel oran safsatası: Bir konuyla ilgili geneli kapsayan temel oran bilgisi başka spesifik bilgilerle birlikte verildiğinde insan aklı genel bilgiyi ihmal edip özel bilgiyi hesaba katma eğilimindedir. ⓘ

Örnek: "Bir toplumun içinde X hastalığının görülme oranı 0.0001 (on binde bir). X hastalığının kişilere uygulanan testinin yanlış sonuç verme ihtimali 0.01 (yüzde bir). Size uygulanan test pozitif çıkmıştır. Gerçekten hasta olma şansınız nedir?" dendiğinde çoğu kişi %99 cevabı verir. Halbuki ilk bilgi, yani toplumun içindeki genel hastalık-sağlıklılık oranı ve bu orana göre büyük çoğunluğu oluşturan sağlıklı insanların yanlışlıkla "hastadır" sonucu veren testlerinin sayısı tamamen ihmal edilmiştir. Ancak bu temel oran bilgileri ihmal edilmezse %99 yerine doğru cevap olan ≈0.009 (yüzde birden küçük) bulunabilir. ⓘ

Sınıflandırma sistemleri

Yapı ve uygulama çeşitliliği nedeniyle safsataları sınıflandırmak zordur. Safsatalar ya yapılarına ya da içeriklerine göre sınıflandırılabilir, örneğin sırasıyla resmi safsatalar ya da gayri resmi safsatalar olarak sınıflandırılabilir. Resmi olmayan safsataların sınıflandırılması dilbilimsel, atlama yoluyla alaka, araya girme yoluyla alaka ve varsayım yoluyla alaka gibi kategorilere ayrılabilir. Öte yandan, safsatalar, maddi safsatalar (içerik), sözel safsatalar (dilsel) ve yine biçimsel safsatalar (çıkarım hatası) gibi ortaya çıktıkları sürece göre sınıflandırılabilir. Buna karşılık, maddi safsatalar daha genel bir kategori olan gayri resmi safsatalar kategorisine yerleştirilebilir. Sözel safsatalar ise resmi ya da gayri resmi sınıflandırmalara yerleştirilebilir: Kelime ya da ifade temelli bir belirsizlik olan muğlaklık ile öncül ve çıkarım temelli bir belirsizlik olan kompozisyon safsatasını karşılaştırınız. ⓘ

Sınıfların tanımları bile benzersiz olmayabilir. Örneğin, Whately maddi safsataları mantıksal safsataların bir tamamlayıcısı olarak ele alır, bu da onları gayri resmi safsatalarla eş anlamlı kılarken, diğerleri bunları gayri resmi safsataların bir alt sınıfı olarak görür. ⓘ

Hint mantığı

Hintli mantıkçılar bir argümandaki yanlışları tespit etmek için büyük çaba sarf etmişlerdir. Aksapada Gautama'ya atfedilen ve MÖ 6. yüzyıl ile MS 2. yüzyıl arasında yazıldığı tahmin edilen, mantık ve akıl üzerine etkili bir metin koleksiyonu olan Nyāya Sūtras, çıkarım teorisinde, bir argümanda kullanılan ve daha sonraki mantıkçılar tarafından daha da geliştirilen bu tür beş nedeni listeler. ⓘ

Asiddha: Bu yanılgıya yol açan kanıtlanmamış sebeptir. [Paksadharmata]
Savyabhichara: Bu düzensiz nedenin yanlışlığıdır.
Satpratipaksa: Burada sebep başka bir sebeple çelişir. Her ikisi de eşit güce sahipse, bundan hiçbir şey çıkmaz. 'Ses ezelidir, çünkü işitilebilirdir' ve 'Ses ezeli değildir, çünkü üretilir'. Burada 'duyulabilir', 'üretilir' ile dengelenmiştir ve her ikisi de eşit güçtedir.
Badhita: Başka bir delilin (algı yoluyla olduğu gibi) orta terimle (akılla) kesinlikle çelişmesi ve onu çürütmesi. 'Ateş soğuktur çünkü o bir maddedir'.
Viruddha: Bir şeyi kanıtlamak yerine tam tersini kanıtlamak. 'Ses ebedidir çünkü üretilir'. ⓘ

Whately'nin gruplandırması

İngiliz akademisyen ve ilahiyatçı Richard Whately (1787 - 1863) safsatayı genel olarak, "gerçekte öyle olmadığı halde, eldeki konu hakkında belirleyici olduğunu iddia eden herhangi bir argüman veya görünürdeki argüman" olarak tanımlar. ⓘ

Whately safsataları mantıksal ve maddi olmak üzere iki gruba ayırmıştır. Whately'e göre mantıksal safsatalar, sonucun öncüllerden kaynaklanmadığı argümanlardır. Maddi safsatalar mantıksal hatalar değildir çünkü sonuç öncüllerden çıkar. Daha sonra mantıksal grubu iki gruba ayırmıştır: tamamen mantıksal ve yarı mantıksal. Yarı mantıksal grup, Aristoteles'in maddi grupta yer alan ignoratio elenchi, petitio principii ve non causa pro causa dışındaki tüm safsatalarını içermektedir. ⓘ

Diğer sınıflandırma sistemleri

Safsataları sınıflandırmaya yönelik diğer ünlü yöntemler Francis Bacon ve J. S. Mill'e aittir. Bacon (Novum Organum, Aph. 33, 38 sqq.) safsataları, insan aklının yatkın olduğu çeşitli hata türlerini özetleyen dört Idola'ya (Putlar, yani Yanlış Görünüşler) ayırmıştır. J. S. Mill konuyu Logic'in beşinci kitabında tartışmıştır ve Jeremy Bentham'ın Book of Fallacies'i (1824) değerli açıklamalar içermektedir. ⓘ

Biçimsel yanılgı

Yaygın örnekler

Ekolojik yanılgı

Bir kişi, gruplar için gözlemlenen niteliklerin bireyler için de geçerli olması gerektiği önermesine dayanarak verilerden bir çıkarım yaptığında ekolojik bir yanılgıya düşmüş olur; örneğin, "Protestanların daha fazla olduğu ülkelerde intihar oranları daha yüksekse, Protestanların intihar etme olasılığı daha yüksek olmalıdır." ⓘ

Yanılgı çatalı

Maarten Boudry ve diğerleri, biçimsel, tümdengelimsel safsataların gerçek hayatta nadiren ortaya çıktığını ve biçimsel olarak tümdengelimsel terimlerle safsatalı olabilecek argümanların, bağlam ve önceki olasılıklar dikkate alındığında zorunlu olarak böyle olmadığını, dolayısıyla argümanı yenilebilir ve/veya tümevarımsal hale getirdiğini savunmuşlardır. Boudry safsata çatalı terimini icat etmiştir. Belirli bir safsata için, ya nadiren geçerli olan tümdengelimsel bir argümantasyon şeması aracılığıyla karakterize edilmeli (çatalın ilk ucu) ya da argümanın gerçek niyetini ve bağlamını hesaba katmak için tanımlar gevşetilmeli ve nüans eklenmelidir (çatalın diğer ucu). Örneğin, bir kişinin mantar yedikten sonra midesinin bulandığını çünkü mantarın zehirli olduğunu iddia etmek post hoc ergo propter hoc safsatasının bir örneği olabilir. ⓘ

Gayri resmi safsata

Formel bir yanılgının aksine, informel bir yanılgı, argümanın mantıksal formundaki bir kusurdan başka bir muhakeme hatasından kaynaklanır. Biçimsel olmayan bir yanılgı içeren tümdengelimsel bir argüman biçimsel olarak geçerli olabilir, ancak yine de rasyonel olarak ikna edici olmayabilir. Bununla birlikte, gayri resmi safsatalar hem tümdengelimsel hem de tümdengelimsel olmayan argümanlar için geçerlidir. ⓘ

Argümanın biçimi önemli olsa da, bu türden safsatalar "argümanı oluşturan önermelerin içeriğinin yanlış kullanılmasından kaynaklanan akıl yürütme hatalarıdır". ⓘ

Hatalı genelleme

Enformel yanılgıların özel bir alt sınıfı, tümevarım yanılgıları olarak da bilinen hatalı genellemeler kümesidir. Burada en önemli konu tümevarım gücü veya metodolojisiyle ilgilidir (örneğin, istatistiksel çıkarım). Yeterli kanıtın olmadığı durumlarda, tümevarıma dayalı sonuçlara varmak yersiz ve hatalıdır. Bununla birlikte, yeterli miktarda doğru türde ampirik kanıtın desteğiyle, sonuçlar garantili ve ikna edici hale gelebilir (bu noktada argümanlar artık yanlış olarak kabul edilmez). ⓘ

Aceleci genelleme

Aceleci genelleme, yetersiz bir örnekleme dayanarak (genellikle atipik veya çok küçük olduğu için) tüm bir grup veya vaka aralığı hakkında varsayımlarda bulunmak olarak tanımlanır. İnsanlar hakkındaki basmakalıp yargılar ("dernek çocukları ayyaştır", "yüksek lisans öğrencileri inektir", "kadınlar spordan hoşlanmaz", vb) bu ilkenin yaygın örnekleridir. ⓘ

Aceleci genellemeler genellikle şöyle bir kalıp izler:

X, A için doğrudur.

X, B için doğrudur.

Dolayısıyla X, C, D vb. için de doğrudur. ⓘ

Hiçbir zaman geçerli bir mantıksal çıkarım olmasa da, böyle bir çıkarım istatistiksel temellere dayandırılabilirse, yine de ikna edici olabilir. Çünkü yeterince ampirik kanıt varsa, genelleme artık aceleci bir çıkarım olmaktan çıkar. ⓘ

Alaka yanılgısı

Alaka safsataları, genel olarak noktayı kaçırmakla temsil edilen geniş bir gayri resmi safsata sınıfıdır: sağlam olabilecek, ancak söz konusu konuyu ele almayan bir argüman sunmak. ⓘ

Sessizlik argümanı

Sessizlik argümanı, kanıtların varlığından ziyade yokluğuna dayanılarak varılan hatalı bir sonuçtur. ⓘ

Resmi olmayan safsatalara örnekler

Post hoc (yanlış neden)

Post hoc safsatası, B'nin A'dan sonra geldiği için A'nın B'ye neden olduğunu varsayar. Adını Latince "post hoc, ergo propter hoc" ifadesinden alır ve "bundan sonra, bu nedenle bundan dolayı" olarak tercüme edilir. ⓘ

Bazen bir olay gerçekten de daha sonra meydana gelen başka bir olaya neden olur - örneğin, bir kişi bir sınıfa kaydolursa ve adı daha sonra yoklamada çıkarsa, ilk olayın daha sonra meydana gelen olaya neden olduğu doğrudur. Ancak bazen zaman içinde ilişkili görünen iki olay, neden ve olay olarak gerçekten ilişkili değildir. Yani, zamansal korelasyon mutlaka nedensellik gerektirmez. Örneğin, bir kişi sandviç yedikten sonra gıda zehirlenmesi geçirirse, bu mutlaka sandviçin gıda zehirlenmesine neden olduğu anlamına gelmez. Daha önce yenen başka bir şey gıda zehirlenmesine neden olmuş olabilir. ⓘ

Kaygan zemin

Bir argümanın kaygan zemin tipi bir argüman olabilmesi için bu argümantasyon şemasının gerekliliklerini karşılaması gerekir. Kaygan zemin argümanı, iki aktörün sırayla yer aldığı bir konuşma veya tartışmadan kaynaklanır. Genellikle bir aktörün bir karar veya eylem hakkında tavsiyede bulunmasından kaynaklanır. Yol boyunca, aktörün benzer konularda ek seçimler yapması gerekir ve bu sayede aktör kaygan yokuşun 'gri alanına' girer. Bu noktada, aktör argümanların yönü üzerindeki kontrolünü potansiyel olarak kaybeder ve böylece 'ölümcül' bir sonuca yol açar. ⓘ

Böyle bir argüman aşağıdaki argümantasyon şemasına göre oluşturulur: başlangıç öncülü, sıralı öncül, belirsizlik öncülü, kontrol öncülü, kontrol kaybı öncülü, feci sonuç öncülü ve sonuç. Kaygan zemin argümanları, eleştirel sorular sorarak veya karşı argümanlar sunarak yenilgiye uğratılabilir. ⓘ

Kaygan zemin argümanının yanlış olmasının çeşitli nedenleri vardır: örneğin, argüman geleceğe çok fazla uzanmaktadır, çok karmaşık bir argümandır ve yapısını tespit etmek zordur ya da argüman duygusal çağrışımlar yapmaktadır. ⓘ

Yanlış analoji

Gayri resmi olarak "elmalar ve portakallar" safsatası olarak bilinen yanlış bir analoji, sağlam olmayan karşılaştırmalar kullanır. ⓘ

Saman adam safsatası

Saman adam safsatası, bir rakibin bakış açısını gerçekte olduğundan daha aşırı olarak sunmaktan ibarettir. Rakibin gerçek bakış açısını eleştirmekle kıyaslandığında bu, tartışmacının gerçek bakış açısı olmayan bir şeyi görünüşte çürütmesini sağlar. Böyle bir argüman iki tartışmacıyı içerir ve aktörlerden biri diğerinin bakış açısını eleştirir. Saman adam argümanının yanlış olmasının nedeni, doğal söylemle nasıl başa çıkılacağı sorunundan kaynaklanır. Rakibin argümanı, konuşmacı tarafından öne sürülen argümanlar tarafından yansıtılmamaktadır. ⓘ

Ölçüm safsatası

Yukarıda açıklanan safsatalardan bazıları ölçüm bağlamında işlenebilir. Matematiksel safsataların geçersiz matematiksel kanıtlara yol açan akıl yürütmedeki ince hatalar olduğu yerde, ölçüm safsataları ham verilerin ölçüme dayalı bir değer iddiasına ekstrapolasyonunda yer alan yersiz çıkarımsal sıçramalardır. Antik Yunan Sofisti Protagoras, "insan-ölçüsü" ilkesi ve dissoi logoi (bir konunun birden fazla tarafını tartışma) uygulaması yoluyla insanların güvenilir ölçümler üretebileceğini öne süren ilk düşünürlerden biridir. Bu tarihçe, ölçüm safsatalarının neden informel mantık ve argümantasyon teorisinden beslendiğini açıklamaya yardımcı olur. ⓘ

Bilgi değeri ölçüm safsatası

Büyük verinin artan mevcudiyeti ve dolaşımı, akademik otorite için yeni ölçütlerin çoğalmasına neden olmaktadır ve bir "bilgi tsunamisi" bağlamında bilgi üretiminin değerini ölçmek için bu tür ölçütlerin göreceli yararlılığına ilişkin canlı bir tartışma vardır. ⓘ

Örneğin, tartışmacıların kendilerinin de kusurlu olduğunu kabul ettikleri ölçütler tarafından üretilen verilere yersiz ağırlık verildiğinde çıpalama safsataları ortaya çıkabilir. Örneğin, dergi etki faktörünün (JIF) sınırlamaları iyi belgelenmiştir ve JIF öncüsü Eugene Garfield bile "atıf verileri araştırma performansı analizleri için yeni araçlar yaratırken, diğer nicel ve nitel göstergelerin yerini almaktan ziyade onları tamamladıkları vurgulanmalıdır" demektedir. Tartışmacılar, değerlendirme yargılarında JIF tarafından üretilen verilerin kabul edilen sınırlamalarını bir kenara bıraktıkları ya da Garfield'ın "yerine geçmekten ziyade tamamlayıcı" uyarısını bir kenara bıraktıkları ölçüde, demirleme safsatalarına başvurmuş olurlar. ⓘ

Örneğin "daha fazlası daha iyidir" ya da psikoloji alanında gelişimsel değerlendirme söz konusu olduğunda "daha yükseği daha iyidir" önermesine dayanan salt nicelik ölçütleri söz konusu olduğunda doğalcı bir yanılgı ortaya çıkabilir. ⓘ

Yanlış bir analoji, iddialar veri noktaları arasında sağlam olmayan karşılaştırmalarla desteklendiğinde ortaya çıkar. Örneğin, Scopus ve Web of Science bibliyografik veri tabanları, bilimsel çalışmalara yapılan atıflar arasında silah boyu onaylar, törensel atıflar veya olumsuz atıflar (atıfta bulunan yazarın atıfta bulunulan çalışmayı onaylamadığını gösterir) arasında ayrım yapmakta güçlük çekmektedir. Dolayısıyla, tüm atıfların aynı kalitede olduğuna dayanan ölçüme dayalı değer iddiaları, yanlış analoji temelinde sorgulanabilir. ⓘ

Başka bir örnek olarak, Akademik Analitik'in Fakülte Bilimsel Verimlilik Endeksi'ni ele alalım. Bu araç fakültenin genel üretkenliğini ölçme iddiasındadır, ancak kitaplara yapılan atıflara dayalı verileri yakalamamaktadır. Bu durum, söz konusu araç kullanılarak yapılan düşük verimlilik ölçümlerinin, kitaplara yapılan atıf verilerinin yokluğu ile desteklendiği ölçüde, sessizlikten argüman çıkarma safsatalarına yol açması ihtimalini doğurmaktadır. ⓘ

Ekolojik safsatalar, bir alt gruptaki bireylerin (örneğin "Porto Rikolu" öğretim üyeleri) bilimsel üretkenliği daha büyük ve farklı bir grupla (örneğin "Hispanik" öğretim üyeleri) ilgili toplu verilere atıfta bulunularak ölçüldüğünde ortaya çıkabilir. ⓘ

Değerlendirme: pragmatik teori

Pragmatik teoriye göre, bir safsata ya sezgisel bir hata ya da bir argümanı haksız yere kazanmak için kasıtlı olarak kullanılan bir hile olabilir. Safsata içeren bir argümanın her zaman iki tarafı vardır: fail ve amaçlanan kurban. ⓘ

Pragmatik safsata teorisini desteklemek için gereken diyalog çerçevesi, tartışmacı diyaloğun hem hasmane hem de işbirliğine dayalı bir bileşeni olduğu varsayımı üzerine inşa edilmiştir. Bir diyalogda her katılımcı için bireysel hedefler olduğu gibi, tüm katılımcılar için geçerli olan ortak hedefler de vardır. İkinci türden bir safsata, makul bir diyalog kuralının ihlalinden daha fazlası olarak görülür. Aynı zamanda el çabukluğuna dayanan aldatıcı bir tartışma taktiğidir. Aristoteles açıkça çekişmeli akıl yürütmeyi atletizm müsabakalarındaki haksız dövüşle karşılaştırmıştır. Ancak pragmatik teorinin kökleri tarihte daha da geriye, Sofistlere kadar uzanır. Pragmatik teori köklerini Aristoteles'in sofistik bir çürütme olarak safsata anlayışında bulur, ancak aynı zamanda geleneksel olarak safsata olarak etiketlenen birçok argüman türünün aslında birçok durumda diyaloğun meşru hedeflerini desteklemek için kullanılabilecek makul argümantasyon teknikleri olduğu görüşünü de destekler. Dolayısıyla, pragmatik yaklaşım kapsamında, argümanın safsata mı yoksa makul mü olduğunu belirlemek için her bir vakanın ayrı ayrı analiz edilmesi gerekir. ⓘ