Tuğra
Tuğra (Osmanlı Türkçesi: طغرا, romanize: ṭuġrā), bir padişahın tüm resmi belgelerine ve yazışmalarına yapıştırılan kaligrafik bir monogram, mühür veya imzadır. Tamgadan esinlenerek, mührünün üzerine de oyulmuş ve hükümdarlığı sırasında basılan sikkelerin üzerine basılmıştır. Aşağıdaki galeride yer alan Kanuni Sultan Süleyman örneğinde olduğu gibi, Osmanlı tezhip geleneğinde birer sanat eseri olan önemli belgeler için çok özenli süslemeli versiyonları da yapılmıştır. ⓘ
Tuğralar padişahın saltanatının başında tasarlanır ve saray hattatı ya da nişancı tarafından yazılı belgeler üzerine çizilirdi. İlk tuğra örnekleri 14. yüzyıla aittir. ⓘ
Tuğralar, eski Mısır'daki kartuşlara ya da İngiliz hükümdarlarının kraliyet parşömenlerine benzer bir amaca hizmet ediyordu. Her Osmanlı sultanının kendine ait bir tuğrası vardı. ⓘ
Tuğra, padişahın ismi ve lakabı bulunan alâmet, imza. Tuğra, hat sanatının bir kolu halinde yüzyıllar boyunca usta hattatlar eliyle yazılmıştır. ⓘ
Türkçe’de kelime olarak padişahın ismini ihtiva eden özel bir işaret, padişahın imzası gibi anlamlar ifade eder. Aslı Oğuzlehçesinde tuğrağ olup, hükümdarın basılmış imzası demektir. ⓘ
Bir tuğranın görsel unsurları
Tuğranın karakteristik bir formu vardır; sol tarafta iki ilmek, ortada üç dikey çizgi, altta istiflenmiş yazı ve sağda iki uzantı. Bu unsurların her birinin özel bir anlamı vardır ve birlikte tuğra olarak kolayca tanınabilen formu oluştururlar.
Sultanın adı, sere adı verilen alt bölüme yazılır. Dönemine göre bu isim, 1326'daki ilk tuğrada Osman oğlu Orhan gibi basit bir isim olabilir. Daha sonraki dönemlerde tuğra sahibinin ve babasının adına fahriyeler ve dualar da eklenir. ⓘ
Tuğranın solundaki halkalar Arapça yumurta anlamına gelen beyze olarak adlandırılır. Tuğranın tasarımıyla ilgili bazı yorumlarda beyzelerin sultanların hâkim olduğu iki denizi simgelediği iddia edilir: dıştaki büyük halka Akdeniz'i, içteki daha küçük halka ise Karadeniz'i simgeler. ⓘ
Tuğranın tepesindeki dikey çizgiler tuğ ya da bayrak direği olarak adlandırılır. Üç tuğ bağımsızlığı ifade eder. Tuğları kesen S şeklindeki çizgiler zülfe olarak adlandırılır ve sağa bakan tuğların tepeleriyle birlikte, rüzgârların Osmanlıların geleneksel hareketi olan doğudan batıya doğru estiğini ifade eder. ⓘ
Tuğranın sağındaki çizgiler hançer olarak adlandırılır ve güç ve kudretin sembolü olan kılıcı ifade eder. ⓘ
Padişahın kendisi ve babasının isminin yazıldığı kısma, taht, kürsü veya sere adı verilir. Buradan sola doğru uzanarak aşağıdan yukarıya doğru uzayan ve iç içe iki kavisten meydana gelen kısma ise, beyze veya sancak adı verilir. ⓘ
Kanuni Sultan Süleyman'ın Tuğrası:
- Halk arasında sele de denilen, sözlük anlamı Açık duran başparmağın ucundan işâret parmağının ucuna kadar olan uzaklık demek olan sere veya kürsü; tuğranın metin kısmıdır. Bunda pâdişâhın ve babasının adları ile Şah, Han, el-Muzaffer kelimeleri yazılıdır.
- Beyze: Bin ile Han kelimelerinin 'n' harflerinin kıvrılmasıyla meydana gelen ve iç içe yazılan iki kavise denir. İç beyze ve dış beyze adı verilen bu iki kavis tuğranın sol tarafındadır. Dâimâ kelimesi bunun ortasındadır.
- Tuğ veya elif: Tuğranın yukarıya uzanmış olan mızrak şeklindeki ||| çekmeye (üç elife) verilen addır. Bunların üzerine flama gibi çekilen kıvrıklara zülüf veya zülfe denmektedir.
- Tuğranın Kolları (Hançere veya kol): Beyzelerin devamı olan ve el-Muzaffer kelimesinin üzerinden geçerek tuğranın sağına doğru paralel iki çizgi halinde uzanan kısma denir. ⓘ
Osmanlı sultanlarının tuğraları
Murad'ın Selanik'teki Heptapyrgion'da bulunan tuğrası (1431)
Dolmabahçe Sarayı'ndaki Tuğra.
Kanuni Sultan Süleyman'ın süslemeli tuğrası (1520)
Selim III'ün Tuğrası (1789)
Topkapı Sarayı Saadet Kapısı üzerindeki tuğra
Belgrad Liman Kapısı'nın üzerindeki tuğra ⓘ
-8475.jpg)
.jpg)
Diğer tuğralar
Tuğralar büyük ölçüde Osmanlı Sultanları ile özdeşleştirilse de, Kaçar Hanedanlığı, Safevi İmparatorluğu ve Kazan Hanlığı gibi diğer devletlerde de zaman zaman kullanılmıştır. Daha sonra tuğralar İmparatorluk Rusya'sının Tatarları arasında kullanılmıştır. ⓘ
Osmanlıların yanı sıra Babür İmparatorlarının da kaligrafik semboller kullandığı bilinmektedir, Babür "Tuğrası" imparatorun kaligrafik imzasının yanı sıra ucunda üç nokta bulunan dairesel bir şekle sahipti. ⓘ
1919'dan 1936'ya kadar Afgan para banknotlarında da tuğra vardı. Pakistan'ın paralarında 1947'den 1974'e kadar tuğra vardı; bunların her ikisi de Karaçi'deki Devlet Bankası Müzesi'nde bulunmaktadır. Bahawalpur Navabı ve Haydarabad Nizamı'nın paralarında da tuğralar vardı. Akan çizgiler, Süleyman'ın yönetiminin geniş alanını ve gelecekteki fetihlerini sembolize ediyor olabilir. Aynı zamanda İslam'ın Osmanlı İmparatorluğu'nun ötesindeki diğer topraklara yayılmasını da simgeliyor olabilir. ⓘ
Uzun Hasan'ın Tuğrası
Sahib I Giray'ın Tuğrası
Naser al-Din Shah Qajar'ın Tuğrası
Babür İmparatorluğu'nun resmi imparatorluk tuğrası ⓘ
İmparatorluk sonrası yorumlar
Günümüzde karakteristik tuğra formunu kullanan modern kaligrafi sanatçıları vardır. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Japonya İmparatoru Akihito'nun sanatçı Vladimir Popov tarafından yapılan tuğraları bunlara örnek olarak verilebilir. ⓘ
Kullanımı
Önceleri; ahidname, menşur, name-i hümâyun, mülknâme, ferman, vakfiye, berat vb. üzerine ve ortaya yazılan tuğra, sonraları; para, defter ve kâğıtların başına bir hanedan arması halinde bayraklarda, pullarda ve resmi yapılarda da kullanıldı. ⓘ
Tuğra, vesikalarda; tevki-i hümayun, nişan-ı hümâyun, nişan-ı şerif-i âlişan, misal-i meymun, alamet-i şerife, tuğra-i garra diye de isimlendirilmiştir. ⓘ
Tuğra çekene; tuğrai, tevkii, nişancı, tuğrakeş ve tuğranüvis de denilirdi. ⓘ
Şehzade tuğraları
Şehzadeler, isimleri ile tuğra çektirirler, emirler yazdırırlar ve bu suretle kendi idareleri altındaki bölgelerde bir padişah gibi hüküm sürerlerdi. Yalnız kendi adlarına para bastıramaz ve namlarına hutbe okutamazlardı. Bu iki imtiyaz yalnız padişahlara aittir. ⓘ
Tuğraların kaldırılması hakkındaki kanun
15 Haziran 1927 tarihinde tuğraların kaldırılması ile ilgili bir kanun hazırlanmıştır. ⓘ
ⓘ |
Wikimedia Commons'ta Tughra ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
 |
Vikikaynak'ta Tuğraların Kaldırılması Hakkındaki Kanun ile ilgili metin bulabilirsiniz. |