Şattülarap
| Şattülarap ⓘ | |
|---|---|
 Şattülarap Basra, Irak yakınlarında resmedildi | |
 Drenaj havzası ve iki ana kol | |
| Konum | |
| Ülke | Irak, İran, Kuveyt |
| Fiziksel özellikler | |
| Kaynak | Euphrates |
| - YÜKSEKLİK | 4 m (13 ft) |
| 2. kaynak | Dicle |
| - YÜKSEKLİK | 4 m (13 ft) |
| Ağız | |
- konum | Basra Körfezi |
- koordinatlar | 30°24′15.59″N 48°09′3.60″E / 30.4043306°N 48.1510000°E |
- YÜKSEKLİK | 0 m (0 ft) |
| Uzunluk |
|
| Havza boyutu | 884.000 km2 (341.000 sq mi) |
| Tahliye | |
| - konum | Dicle ve Fırat nehirlerinin birleştiği nokta |
| - ortalama | 1.750 m3/s (62.000 cu ft/s) |
| Tahliye | |
| - konum | Shatt al-Arab Deltası, Basra Körfezi |
| - ortalama | 2,418 m3/s (85,400 cu ft/s) |
| Havza özellikleri | |
| Kollar | |
| - Sol | Euphrates |
| - doğru | Dicle, Karkheh, Karun |
Shatt al-Arab (Arapça: شط العرب, lit. 'Arapların Nehri'), bazen Arvand Rud (Farsça: اروندرود, lit. 'Hızlı Nehir'), Irak'ın güneyindeki Basra Vilayeti'nin el-Kurnah kasabasında Fırat ve Dicle nehirlerinin birleşmesiyle oluşan yaklaşık 200 kilometre (120 mil) uzunluğunda bir nehirdir. Nehrin güney ucu, Basra Körfezi'ne döküldüğü ağzına kadar İran-Irak sınırını oluşturmaktadır. Şattülarap'ın genişliği Basra'da yaklaşık 232 metre (761 ft) ile ağzında 800 metre (2,600 ft) arasında değişmektedir. Su yolunun jeolojik zamanda nispeten yakın bir zamanda oluştuğu, Dicle ve Fırat'ın başlangıçta daha batıdaki bir kanal aracılığıyla Basra Körfezi'ne boşaldığı düşünülmektedir. Kuveyt'in Bubiyan Adası Şattü'l-Arap deltasının bir parçasıdır. ⓘ
İran tarafından su yoluna katılan bir kol olan Karun, nehre büyük miktarda alüvyon bırakır; bu da nehrin seyrüseferini sağlamak için sürekli tarama yapılmasını gerektirir. ⓘ
Bölge eskiden dünyanın en büyük hurma ormanına sahipti. 1970'lerin ortalarında bölgede 17-18 milyon hurma ağacı bulunuyordu: bu rakam dünyadaki 90 milyon hurma ağacının tahminen beşte birini oluşturuyordu. Ancak 2002 yılına gelindiğinde 14 milyondan fazla hurma ağacı savaş, tuz ve zararlı böceklerin bir araya gelmesiyle yok olmuştur; bu sayıya Irak'taki yaklaşık 9 milyon ve İran'daki 5 milyon hurma ağacı da dahildir. Geriye kalan 3-4 milyon ağacın birçoğunun sağlık durumu kötüdür. ⓘ
| Şattülarap ⓘ | |
|---|---|
| Havza ülkeleri | 110,000,000 km² |
| Uzunluk | 200 km |
Coğrafya
Şattülarap, Dicle ve Fırat nehirlerinin Al-Kurnah'ta birleşmesiyle oluşur ve Al-Faw şehrinin güneyinde Basra Körfezi'ne dökülür. ⓘ
Şattülarap üzerinde bir devriye botu.
Şattülarap'ın Basra'dan görünümü.
Şattülarap, Basra ⓘ
Tarihçe
3.000 yıl önce Basra Körfezi daha büyüktü ve Şattülarap henüz oluşmamıştı. ⓘ
Nehrin kontrolü meselesinin geçmişi, 20. yüzyılda bağımsız bir Irak'ın kurulmasından önceki Osmanlı-Safevi dönemine kadar uzanmaktadır. 16. yüzyılın başlarında İran Safevileri bugünkü Irak'ın büyük bölümünü ele geçirmiş, ancak daha sonra Amasya Barışı (1555) ile genişleyen Osmanlılara kaybetmişlerdir. 17. yüzyılın başlarında, Kral (Şah) I. Abbas (1588-1629) yönetimindeki Safeviler burayı yeniden ele geçirmiş, ancak Zuhab Antlaşması (1639) ile kalıcı olarak (geçici olarak su yolu üzerindeki kontrolle birlikte) Osmanlılara kaybetmişlerdir. Osmanlı ve Safevi İmparatorluklarının ortak sınırlarını 1555'te olduğu gibi kabaca yeniden belirleyen bu antlaşma, güneydeki sınıra ilişkin kesin ve sabit bir sınır çizmemiştir. Nadir Şah (1736-1747) su yolu üzerindeki İran kontrolünü yeniden sağladı, ancak Kerden Antlaşması (1746) Zuhab sınırlarını yeniden belirledi ve burayı Türklere geri verdi. Osmanlı Türkiye'si ile Kaçar İran'ı arasında imzalanan Birinci Erzurum Antlaşması (1823) da aynı şekilde sonuçlanmıştır. ⓘ
İkinci Erzurum Antlaşması, İngiliz ve Rus delegelerin de katıldığı uzun müzakerelerin ardından 1847 yılında Osmanlı Türkiye'si ve Kaçar İran'ı arasında imzalanmıştır. Daha sonra da geri adımlar ve anlaşmazlıklar devam etti, ta ki İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Palmerston 1851'de "Türkiye ve İran arasındaki sınır çizgisi Büyük Britanya ve Rusya'nın keyfi bir kararı dışında asla nihai olarak çözülemez" yorumunu yapana kadar. Osmanlılar ve İranlılar arasında 1913 yılında İstanbul'da, Osmanlı-İran sınırının talveg boyunca uzandığını ilan eden bir protokol imzalandı, ancak I. Dünya Savaşı tüm planları iptal etti. ⓘ
Irak Mandası sırasında (1920-32), Irak'taki İngiliz danışmanlar, Avrupa'da işe yarayan talveg ilkesi uyarınca su yolunu iki uluslu tutmayı başardılar: ayrım çizgisi, akarsu yatağı boyunca en derin noktalar arasında çizilen bir çizgiydi. 1937 yılında İran ve Irak, Şattülarap'ın kontrolü konusundaki anlaşmazlığı çözen bir antlaşma imzaladı. 1937 antlaşması, İran-Irak sınırını, sınırın talveg (derin su hattı) boyunca uzandığı Abadan ve Hürremşehr hariç, Şattülarap'ın doğu tarafındaki alçak su işareti boyunca olarak kabul etti ve Irak'a neredeyse tüm su yolunun kontrolünü verdi; Şattülarap'ı kullanan tüm gemilerin Irak bayrağı taşımasını ve Iraklı bir kılavuz kaptan bulundurmasını sağladı ve İran'ın gemileri Şattülarap'ı kullandığında Irak'a geçiş ücreti ödemesini şart koştu. İran Şahı Rıza Şah, yakın dostu Türkiye Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ile birlikte, dünyanın yeniden savaşa sürüklenmesi durumunda Müslüman ulusların tarafsızlığını korumayı amaçlayan Saadabad Paktı'nı destekliyordu. Şattülarap anlaşması karşılığında Irak Saadabad paktına katıldı ve İran-Irak ilişkileri on yıllar boyunca dostane bir şekilde devam etti. Saadabad Paktı nihayetinde Türkiye, Irak, İran ve Afganistan'ı tarafsızlıklarını korumayı amaçlayan bir ittifakta bir araya getirdi. 1955 yılında hem İran hem de Irak Bağdat Paktı ittifakının kurucu üyeleriydi. ⓘ
Şattülarap ve orman, 1932'den 1959'a kadar Irak Krallığı'nın armasının ortasında tasvir edilmiştir.
60'ların sonunda Şah Muhammed Rıza Pehlevi yönetiminde İran güçlü bir ordu geliştirdi ve Yakın Doğu'da daha iddialı bir duruş sergiledi. Nisan 1969'da İran, 1937 tarihli Şattü'l-Arap anlaşmasını feshetti ve İran gemileri Şattü'l-Arap'ı kullandıklarında Irak'a geçiş ücreti ödemeyi bıraktı. Şah, 1937 anlaşmasının İran'a haksızlık olduğunu, çünkü dünyadaki neredeyse tüm nehir sınırlarının talveg boyunca uzandığını ve Şattülarap'ı kullanan gemilerin çoğunun İranlı olduğunu savundu. Irak, İran'ın bu hamlesi üzerine savaş tehdidinde bulundu, ancak 24 Nisan 1969'da İran savaş gemilerinin eşlik ettiği bir İran tankeri (Arvand Ortak Operasyonu) Şattülarap'tan aşağı doğru yelken açtı ve askeri açıdan daha zayıf bir devlet olan Irak hiçbir şey yapmadı. İran'ın 1937 anlaşmasını feshetmesi, 1975 Cezayir Anlaşmasına kadar sürecek olan şiddetli bir Irak-İran gerginliği döneminin başlangıcı oldu. ⓘ
Birleşmiş Milletler'in anlaşmazlığa müdahale etme ve arabuluculuk yapma girişimleri reddedildi. Baasçı Irak, 1937'de kabul edilen sınırın hala meşru sınır olduğunu iddia etti. Buna karşılık İran, 1970'lerin başında Irak'tan bağımsızlık için mücadele eden Iraklı Kürt grupların ana hamisi haline geldi. İran'ın açık teşviki ve desteğiyle 1974 yılında Iraklı Kürt peşmergeler Irak'a karşı ayaklandılar ve peşmergeler gerilla savaşı yerine Irak'a karşı konvansiyonel bir savaş yürüttüler ve bu da çok yoğun çatışmalara yol açtı. 1974-75 kışında İran ve Irak, İran'ın Irak'taki Kürtleri desteklemesi nedeniyle neredeyse savaşa giriyordu. Ancak İran'ın askeri gücü ve nüfusu daha fazla olduğu için Iraklılar savaşa girmemeye karar verdi ve Kürt isyanını sona erdirmek için Tahran'a taviz vermeyi tercih etti. Mart 1975'te Irak Devlet Başkan Yardımcısı Saddam Hüseyin ve Şah, İran'ın Iraklı Kürtlere verdiği desteği sona erdirmesi karşılığında Irak'ın su yolunun talvegine (en derin kanal) yakın bir dizi düz çizgiyi resmi sınır olarak kabul ettiği Cezayir Anlaşması'nı imzaladı. Cezayir Anlaşması Irak'ta ulusal bir aşağılanma olarak görüldü ve İran'ın zorbalığı olarak görüldüğü için büyük bir öfkeye neden oldu. Ancak Cezayir Anlaşması İran'ın peşmergeye verdiği desteği kesmesine ve İranlıların sınırı kapatmasına yol açarak Kürt isyanının kısa sürede çökmesine neden oldu. İngiliz gazeteci Patrick Brogan "...Iraklılar zaferlerini her zamanki gibi ellerine geçirebildikleri kadar isyancıyı idam ederek kutladılar" diye yazdı. ⓘ
1980 yılında Irak Devlet Başkanı Saddam Hüseyin 1975 anlaşmasını feshetti ve Irak İran'ı işgal etti. Karadaki askeri hareketin ana itici gücü, iki ordu arasındaki askeri savaşların çoğuna sahne olan su yoluydu. Su yolu Irak'ın Basra Körfezi'ne tek çıkış noktasıydı ve bu nedenle nakliye yolları sürekli İran saldırılarından büyük ölçüde etkileniyordu. ⓘ
El-Fav yarımadası 1986'da İranlılar tarafından ele geçirildiğinde, Irak'ın nakliye faaliyetleri neredeyse durma noktasına geldi ve Kuveyt ve hatta Akabe, Ürdün gibi diğer Arap limanlarına yönlendirilmek zorunda kaldı. 17 Nisan 1988'de, üç gün süren çatışmaların ardından El-Fav yarımadasının yeniden ele geçirildiği bir Irak taarruzu başlatıldı. El-Fav'ın geri alınmasının ardından Iraklılar, İranlıları tüm güney Irak'tan temizlemek için sürekli bir hamle başlattılar. Mayıs 1988'de Iraklılar İranlıları Salamchech'ten kovdu ve Mecnun Adası'nı aldı. 1988'in ilkbaharındaki çatışmalar sırasında İranlılar çökmekte olan morallerinin tüm belirtilerini gösterdiler. Brogan rapor etti:
"Cepheden, hem Faw'dan [Fao] hem de Basra dışından gelen raporlar İran direnişinin şaşırtıcı derecede zayıf olduğunu gösteriyordu. Savaşın başlarında böylesine cesur ve atak olan ordu şimdi bozguna uğramış ve Arapların önünden kaçmıştı."
1988 muharebeleri sırasında İranlılar yaklaşık sekiz yıl süren savaştan yorgun ve yıpranmış görünüyorlardı ve Irak saldırılarına karşı "çok az direniş gösterdiler". İran-Irak Savaşı'nın sonunda her iki taraf da Cezayir Anlaşması'nın bağlayıcı olduğunu bir kez daha kabul etti. ⓘ
Çatışmalar
İran-Irak anlaşmazlığı
İran ve Irak arasındaki toprak talepleri ve seyrüsefer hakları konusundaki ihtilaflar, 1980 öncesi statükonun yeniden tesis edildiği 1980'den 1988'e kadar süren İran-Irak Savaşı'nın başlamasındaki ana faktörler arasındaydı. İran'ın Abadan ve Hürremşehr şehirleri ve başlıca limanları ile Irak'ın Basra ve Al-Faw şehirleri ve başlıca limanları bu nehir boyunca yer almaktadır. ⓘ
Körfez Savaşı ve Irak Savaşı
2003 yılında Irak'ın işgali sırasında bu su yolu koalisyon güçleri için kilit bir askeri hedefti. Basra Körfezi'ne tek çıkış noktası olduğu için ele geçirilmesi, ülkenin geri kalanına insani yardım ulaştırılması ve Irak'a yönelik deniz ablukasını kırmaya çalışan operasyonların akışının durdurulması açısından önemliydi. İngiliz Kraliyet Deniz Piyadeleri, çatışmanın başlangıcında el-Fav yarımadasındaki Umm Kasr'da bulunan kilit petrol tesislerini ve nakliye rıhtımlarını ele geçirmek için bir amfibi saldırı düzenledi. ⓘ
Savaşın sona ermesinin ardından Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin 1723 sayılı kararıyla İngiltere'ye su yolunda ve Basra Körfezi'nin nehir ağzını çevreleyen bölgesinde devriye gezme sorumluluğu verildi. Birleşik Krallık 2007 yılına kadar bölgedeki gemilerin Irak'a mühimmat taşımak için kullanılmadığından emin olmakla görevlendirildi. İngiliz kuvvetleri ayrıca, Koalisyon Güçlerinin Aralık 2011'de Irak'tan ayrılmasının ardından su yollarını koruma sorumluluğunu devralmaları için Irak deniz birimlerini eğitti. ⓘ
İki ayrı olayda, Şattülarap'ta faaliyet gösteren İran kuvvetleri, topraklarına izinsiz girdiklerini iddia ettikleri İngiliz Kraliyet Donanması denizcilerini yakaladı.
- 2004 yılında birkaç İngiliz askeri, su yolunun İran tarafına geçtikleri iddiasıyla iki gün boyunca alıkonuldu. Başlangıçta kovuşturmayla tehdit edilen askerler, İngiltere Dışişleri Bakanı Jack Straw ve İran Dışişleri Bakanı Kamal Kharrazi arasındaki üst düzey görüşmelerin ardından serbest bırakıldı. Başlangıçtaki sert yaklaşım İran hükümeti içindeki güç mücadelelerinden kaynaklanıyordu. İngiliz denizcilerin silahlarına ve botlarına el konuldu.
- 2007 yılında on beş İngiliz personeline daha el konulması iki ülke arasında büyük bir diplomatik krize dönüştü. Bu kriz on üç gün sonra İranlıların beklenmedik bir şekilde esirleri "af" kapsamında serbest bırakmasıyla çözüldü. ⓘ
İsimlendirme
Nehir Irak'ta Dijla al-Awara (دجلة العوراء) ve İran'da Arvand Rud (Farsça: اروندرود, lit. 'Swift River') olarak da bilinir. ⓘ
Farsça epik şiir Şehname (MS 977-1010 yılları arasında yazılmıştır) ve Orta Fars edebiyatının diğer birçok eseri Şattü'l-Arap'ın birleştiği Dicle için Arvand (اروند) adını kullanır. İranlılar da bu ismi özellikle Pehlevi döneminde Şattülarap'ı tanımlamak için kullanmışlardır ve 1979 İran Devrimi'nden bu yana da kullanmaya devam etmektedirler. ⓘ