Dicle

Dicle Nehri ⓘ
Fırat-Dicle haritası
Kaynak	Toroslar
Ağız	Basra Körfezi
Havza ülkeleri	Türkiye, Suriye, Irak ve İran
Uzunluk	1.900 km
Havza alanı	258.000 km²

Dicle, Türkiye’de doğup birçok kolu olan ve Irak topraklarına geçip orada Fırat’la birleşerek Şattülarap’ta Basra Körfezi'ne dökülen nehir. ⓘ

Nehir ana kaynaklarını Doğu Anadolu Bölgesi dağlarından ve dipten sızma yoluyla Elazığ'daki Hazar (Gölcük) gölünden alır. Türkiye’nin önemli akarsularındandır. Toplam uzunluğu 1900 km’dir. Türkiye topraklarında kalan bölümün uzunluğu ise 523 km’dir. En önemli kolları Batman ile Yanarsu, Botan, Habur, Büyük Zap ve Küçük Zap’tır. Debisi ortalama 360 m³/sn dir. Eylül ayı ortalarında 55 m³/sn ile en küçük, Şubat sonunda 2263 m³/sn akımı ile büyük değişiklik gösterir. Akarsuda genellikle yaz sonu kuraklığı ve sonbahar başı yağış noksanlığı nedeniyle su azalır. Buna rağmen kış sonu yağışı ile ilkbahar başındaki karların erimesinden oluşan su ile kabarır. ⓘ

Dicle, Güneydoğu Toroslarda Maden Dağları kesiminde, Hazarbaba Dağı'nın güney tarafında, Yıldızhan yanındaki bir kaynaktan çıkar. Eskiden Hazar Gölü'nden beslenirdi. Şimdi gölle bağlantısı kesilmiştir. Kaynaktan çıktıktan sonra Maden ilçesinin önünden geçerek, Maden Çayı adını alır ve güneydoğuya doğru dar ve derin vadilerden geçip Diyarbakır şehrinin bulunduğu lav sahanlığının doğu kesimine paralel akar. Burada nehir vadisinin tabanı 600 m’ye iner. Diyarbakır’ın güneyinde 8 km mesafede doğuya yönelir. Bundan sonra kuzeyden Toros Dağları yamaçlarından inen başlıcaları Diyarbakır havzasında doğan Anbarçayı, Kuruçay, Pamukçayı ve Hazroçayı, Batman ve Yanarsu ile birleşir. Güneyden ve Mardin eşiğinden inen sel yatakları Göksu ve Savur Çayı Dicle’ye katılır. Raman Dağının güney eteklerinde dar boğazlardan geçerek Botan Suyu ile birleşerek onun doğrultusunda güneye döner. ⓘ

Dicle Nehri, güneye doğru akarken Cizre ilçesinin içinden Habur Suyu kavşağına kadar 40 km uzunlukta Türkiye-Suriye arasında sınırı meydana getirir. Habur Suyu ile birleştikten sonra Irak topraklarına girer. Dicle, Irak toprağında çöküntü çukurdan akarak, dar boğazları aşar Musul’da Büyük ve Küçük Zap sularıyla birleşir. Mezopotamya ovasına iner, bundan sonra Bağdat yakınlarında Fırat’a 35 km yaklaşır. Burada yine İran’dan gelen Piyale Nehri ile birleşir. Bu birleşmeden sonra tekrar Fırat’a yaklaşır ve Kurna yakınında Basra’nın 64 km yukarısında Fırat’la birleşerek Şatt'ül-Arab ismini alır. Basra Körfezi'ne dökülür. ⓘ

Dicle Nehrinin suları yaz mevsimi sonlarına doğru azalır. Nisan ayında, nehrin yukarı çığırındaki dağlarda karların erimesinden suları çoğalır, en yüksek seviyesine ulaşır. Dicle, marttan mayısa kadar üç ay içinde, bütün yıl akıttığı suyun hemen yarısını akıtır. Rejimi düzenli değildir. Bu bakımdan bazı yıllar haddinden fazla taşarak birçok zararlara sebep olur. Bu sebeple zararlarını önlemek maksadıyla Dicle’nin Mezopotamya’da kalan kıyılarına daha M.Ö. 3000 yıllarında setler yapılmıştır. Bu setler suların taşmasını önlediği gibi ekilen arazilerin yazın sulanmasını da sağlamıştır. Fakat setlere rağmen büyük taşmalar önlenememiştir. Yirminci asırda çalışmaları ancak 1939’da başlamış ve Kut Barajı yapılmıştır. 1958’de Samarra ve 1961’de de Dokham Barajı yapılarak suların taşması önlenmiştir. Bugün sadece Samarra ve Amarra arasında bir milyon hektarlık arazi ekilebilir hale sokulmuştur. ⓘ

Dicle Nehri, Diyarbakır ⓘ

Dicle Nehri, Batman ⓘ

Dicle Nehri, Musul (Irak) ⓘ

Dicle, eski Mezopotamya sınırını meydana getiren ırmaklardan biridir. Uzunluğu Fırat’tan daha kısa olmakla beraber suyu daha çoktur. Dicle, günümüzde de sulama kanallarıyla sulama sağladığı gibi, orta büyüklükteki taşıtlar nehrin ağzından Bağdat’a kadar, daha küçük boy taşıtlarsa Musul’a kadar giderek ulaşıma katkıda bulunmaktadırlar. Bu nehirlerden ulaşım bakımından çok faydalanıldığı tarihî kalıntılardan anlaşılmaktadır. Dicle kıyısında eskiden kurulmuş Amed (Diyarbakır), Hasankeyf, Ninova, Nemrut, Asur şehirlerinin eski kalıntıları bunun en sağlam belgesidir. ⓘ

Dicle nehri üzerinde Kralkızı, Batman ve Dicle gibi önemli Hidroelektrik santraller kurulmuştur. Ilısu Barajı'nın temeli 05.08.2006 tarihinde Başbakan Erdoğan tarafından atılmış olup, Türkiye'nin baraj gölü açısından 2., enerji üretimi bakımından 4. büyük barajı olan Ilısu'nun tamamlanmasıyla Dicle nehri üzerinde Cizre Barajı'nın yapımına başlanacaktır. ⓘ

Dicle (/ˈtaɪɡrɪs/) Mezopotamya'yı tanımlayan iki büyük nehirden en doğuda olanıdır, diğeri Fırat'tır. Nehir, Ermeni Yaylaları'nın dağlarından güneye doğru Suriye ve Arap Çölleri boyunca akar ve Basra Körfezi'ne dökülür. ⓘ

Coğrafya

Dicle Nehri 1.750 km (1.087,4 mil) uzunluğunda olup, Türkiye'nin doğusundaki Toros Dağları'nda, Elazığ şehrinin yaklaşık 25 km (15,5 mil) güneydoğusunda ve Fırat'ın kaynaklarından yaklaşık 30 km (18,64 mil) uzaklıkta doğar. Nehir daha sonra Suriye-Türkiye sınırının bir parçası olmadan önce Türkiye'nin güneydoğusunda 400 km (248,5 mil) boyunca akar. Bu 44 km'lik (27 mil) kısım nehrin Suriye'de bulunan tek kısmıdır. Bazı kolları Garzan, Anbarçayi, Batman, Büyük ve Küçük Zap'tır. ⓘ

Fırat ile birleştiği yere yakın bir yerde Dicle birkaç kanala ayrılır. İlk olarak yapay Şattü Hayy, Nasıriye yakınlarında Fırat'a katılmak üzere kollara ayrılır. İkincisi, Şattü'l-Müminne ve Mecarü'l-Kebir, Orta Bataklıkları beslemek üzere kollara ayrılır. Daha mansapta, Hawizeh Bataklıklarını beslemek için iki diğer dağıtıcı kanal (Al-Musharrah ve Al-Kahla) ayrılır. Ana kanal güneye doğru devam eder ve Hawizeh Bataklıklarını drene eden Al-Kassarah ile birleşir. Son olarak Dicle, Şattülarap'ı oluşturmak üzere el-Kurnah yakınlarında Fırat'la birleşir. Pliny ve diğer antik tarihçilere göre, Fırat'ın başlangıçta Dicle'den ayrı olarak denize çıkışı vardı. ⓘ

Irak'ın başkenti Bağdat, Dicle Nehri'nin kıyısında yer almaktadır. Liman kenti Basra ise Şattülarap'ın kıyısındadır. Eski zamanlarda, Mezopotamya'nın büyük şehirlerinin çoğu Dicle'nin üzerinde ya da yakınında yer alıyor ve Sümerlerin medeniyetini sulamak için ondan su çekiyordu. Dicle kenarındaki önemli şehirler arasında Ninova, Ctesiphon ve Seleucia yer alırken, Lagash şehri M.Ö. 2900 civarında kazılan bir kanal aracılığıyla Dicle tarafından sulanmıştır. ⓘ

Navigasyon

Dicle, büyük ölçüde çöl olan bir ülkede uzun zamandır önemli bir ulaşım yolu. Sığ su çekimli gemiler Bağdat'a kadar gidebilmektedir, ancak Musul'a kadar ulaşım için sallara ihtiyaç vardır. ⓘ

General Francis Rawdon Chesney, 1836 yılında Hindistan'a giden bir kara ve nehir yolu olasılığını araştırmak için iki buharlı gemiyi Suriye üzerinden karaya çekmiştir. Bu vapurlardan biri olan Dicle, bir fırtınada batarak yirmi kişinin ölümüne neden oldu. Chesney nehrin motorlu gemiler için seyrüsefere elverişli olduğunu kanıtladı. 1855'te Victor Place'in Khorsabad'a, Rawlinson'un Kuyunjik'e ve Fresnel'in Babil'e yaptığı keşif gezilerinden kalan eski eserleri taşıyan bir sal konvoyu Al-Qurnah yakınlarında yerel kabileler tarafından batırıldı. Daha sonra, 1861 yılında Lynch Brothers ticaret şirketi tarafından Fırat ve Dicle Buharlı Seyrüsefer Şirketi kuruldu ve iki vapur hizmete girdi. 1908 yılına gelindiğinde nehirde on vapur çalışıyordu. Turistler, arkeolojik turizmin ilk çağı olduğu için iç kesimlere gitmek üzere buharlı yatlara bindi ve Ur ve Ctesiphon bölgeleri Avrupalı gezginler arasında popüler hale geldi. ⓘ

Birinci Dünya Savaşı'nda, İngilizlerin Osmanlı Mezopotamya'sını fethi sırasında, Kut Kuşatması ve Bağdat'ın Düşüşü'nde (1917) General Charles Townsend'in ordusuna ikmal sağlamak için Hint ve Thames Nehri kürekçileri kullanıldı. Dicle Filosunda Clio, Espiegle, Lawrence, Odin, Comet adlı silahlı römorkör, Lewis Pelly, Miner, Shaitan, Sumana ve Muzaffari/Muzaffar adlı kıçtan çarklı gemiler bulunuyordu. Bunlara Kraliyet Donanması'nın Fly sınıfı gambotları Butterfly, Cranefly, Dragonfly, Mayfly, Sawfly, Snakefly ve Mantis, Moth ve Tarantula da katıldı. ⓘ

Savaştan sonra, Bağdat Demiryolunun daha önce tamamlanmamış bir bölümü olan Basra-Bağdat-Musul demiryolunun tamamlanması ve karayollarının yük trafiğinin çoğunu devralmasıyla 20. yüzyılda nehir ticaretinin önemi azaldı. ⓘ

Etimoloji

Dicle Nehri'ni yağma ile geçen bedevi (1860 civarı) ⓘ

Eski Yunanca Tigris (Τίγρις) biçimi, Eski Farsça 𐎫𐎡𐎥𐎼𐎠 (t-i-g-r-a /Tigrā/)'dan uyarlanan Tígrēs (Τίγρης)'in alternatif bir biçimidir, Kendisi Elamca Tigra'dan, Sümerce 𒀀𒇉𒈦𒄘𒃼 (Idigna veya Idigina, muhtemelen *id(i)gina "akan su "dan türemiştir). "Hızlı akan nehir" olarak yorumlanabilecek Sümerce terim, Dicle'yi, yavaş temposu nedeniyle daha fazla alüvyon biriktirmesine ve Dicle'den daha yüksek bir yatak oluşturmasına neden olan komşusu Fırat'la karşılaştırır. Sümerce biçimi Akadçaya Idiqlat olarak ve oradan da diğer Sami dillerine geçmiştir (İbranice Ḥîddeqel, Süryanice Deqlaṯ, Arapça Dijlah ile karşılaştırın). ⓘ

Orta Farsça'da Dicle için kullanılan bir diğer isim Arvand Rud'dur, kelimenin tam anlamıyla "hızlı nehir". Ancak günümüzde Arvand Rud (Yeni Farsça: اروند رود), Arapça'da Şattü'l-Arap olarak bilinen Fırat ve Dicle nehirlerinin birleştiği yeri ifade eder. Kürtçe'de Ava Mezin, "Büyük Su" olarak bilinir. ⓘ

Musul, Irak ⓘ

Musul'un dışında, Irak ⓘ

Dicle Nehri'nin bölgede önemli olmuş dillerdeki adı:

Dil	Dicle için isim ⓘ
Akadca	𒁇𒄘𒃼, Idiqlat
Arapça	دجلة, Dijlah; حداقل, Ḥudaqil
Aramice	דיגלת, Diglath
Ermeni	Տիգրիս, Tigris, Դգլաթ, Dglatʿ
Yunan	ἡ Τίγρης, -ητος, hē Tígrēs, -ētos; ἡ, ὁ Τίγρις, -ιδος, hē, ho Tígris, -idos
İbranice	חידקל , Ḥîddeqel, İncil'de חִדֶּקֶל, Ḥiddeqel
Hurrian	Aranzah
Farsça	Eski Farsça: 𐎫𐎡𐎥𐎼𐎠 Tigrā; Orta Farsça: Tigr; Modern Farsça: دجله Dejle
Sümerce	𒁇𒄘𒃼 Idigna/Idigina
Süryanice	ܕܸܩܠܵܬܼ Deqlaṯ
Türkçe	Dicle

Bağdat ⓘ

Dünyada Diclenin bilinen adı Tigris'tir. Dünya dillerinede Yunancadan geçmiştir. Yunancada kelimelerin sonuna gelen –is eki gelir ve "Tigris"ten çıkarılınca geriye kök kelime Tigr kalıyor. ⓘ

Dicle üzerindeki Hasankeyf'in tarihi köprüsünün kalıntıları ve yeni köprü bir arada. ⓘ

Yönetim ve su kalitesi

Batman Nehri ⓘ

Dicle, nehir vadisini çevreleyen kurak ve yarı çöl bölgelerin sulanması için su sağlamak amacıyla Irak ve Türkiye'de yoğun bir şekilde barajlanmıştır. Barajlar, Dicle'nin tarihsel olarak Türkiye dağlarındaki karların Nisan ayında erimesinin ardından kötü bir şöhrete sahip olduğu Irak'taki selleri önlemek için de önemli olmuştur. ⓘ

Türkiye'nin nehre yaptığı son barajlar, hem Türkiye'deki çevresel etkileri hem de nehrin akış yönündeki su akışını azaltma potansiyeli nedeniyle bazı tartışmalara konu olmuştur. Musul Barajı Irak'taki en büyük barajdır. ⓘ

Her iki nehirden gelen su, çatışmalar sırasında baskı aracı olarak kullanılmaktadır. ⓘ

2014 yılında, Dicle nehri akışlarına ilişkin veri ve standartların değişimi ve kalibrasyonunun teşvik edilmesine yönelik bir Eylem Planı üzerinde Irak ve Türkiye'den çok sayıda paydaş temsilcisi arasında fikir birliği geliştirilmesinde önemli bir ilerleme kaydedilmiştir. "Dicle Nehri Üzerine Cenevre Mutabakatı" olarak anılan mutabakata, düşünce kuruluşu Strategic Foresight Group tarafından Cenevre'de düzenlenen bir toplantıda varılmıştır. ⓘ

Şubat 2016'da ABD'nin Irak Büyükelçiliği ve Irak Başbakanı Haydar el-Abadi Musul Barajı'nın çökebileceği uyarısında bulundu. ABD, barajın çökmesi halinde 500.000 ila 1,5 milyon kişinin ani sel nedeniyle boğulma riski altında olduğu ve Irak'ın büyük şehirleri Musul, Tikrit, Samarra ve Bağdat'ın risk altında olduğu için insanları Dicle'nin taşkın yatağını tahliye etmeleri konusunda uyardı. ⓘ

Din ve mitoloji

Sümer mitolojisinde Dicle, nehri akan suyla dolduran tanrı Enki tarafından yaratılmıştır. ⓘ

Hitit ve Hurrî mitolojisinde Aranzah (ya da Hititçe nominatif haliyle Aranzahas) tanrılaştırılan Dicle Nehri'nin Hurrîce adıdır. Kumarbi'nin oğlu ve Teshub ile Tašmišu'nun kardeşiydi, Kumarbi'nin ağzından Kanzuras Dağı'na tükürülen üç tanrıdan biriydi. Daha sonra Kumarbi'yi yok etmek için Anu ve Teshub ile işbirliği yapmıştır (Kumarbi Döngüsü). ⓘ

Dicle, Eski Ahit'te iki kez geçer. Birincisi, Yaratılış Kitabı'nda, Cennet Bahçesi'nden çıkan nehirden ayrılan dört nehirden üçüncüsüdür. İkinci olarak Daniel Kitabı'nda, Daniel'in "ben o büyük Dicle nehrinin kıyısındayken" görülerinden birini aldığını belirttiği yerde geçer. ⓘ

Dicle Nehri'nden İslam'da da bahsedilmektedir. İmam Ahmed Bin Hanbel ve Syed Abdul Razzaq Jilani'nin mezarı Bağdat'tadır ve Dicle'nin akışı ziyaretçi sayısını kısıtlamaktadır. ⓘ

Irak Krallığı 1932-1959 arması iki nehri, Şattülarap'ı ve eskiden dünyanın en büyüğü olan hurma ormanını tasvir etmektedir ⓘ

Nehir, 1932-1959 yılları arasında Irak'ın armasında yer almıştır. ⓘ