Bayram
Tatil, okul da dahil olmak üzere, özellikle iş veya çalışma gibi normal faaliyetlerin askıya alındığı veya azaltıldığı, gelenek veya kanunla ayrılmış bir gündür. Genel olarak tatil günleri, bireylerin kültürel veya dini açıdan önem taşıyan bir olayı veya geleneği kutlamasına veya anmasına olanak tanımak içindir. Tatiller hükümetler, dini kurumlar veya diğer gruplar ya da kuruluşlar tarafından belirlenebilir. Bir tatilin normal faaliyetleri ne ölçüde azaltacağı yerel yasalara, geleneklere, sahip olunan işin türüne veya kişisel tercihlere bağlı olabilir. ⓘ
Tatil kavramı genellikle dini törenlerle bağlantılı olarak ortaya çıkmış veya geleneklerle ilişkilendirilmiştir. Bir tatilin amacı tipik olarak bireylerin takvimdeki önemli tarihlerle ilişkili dini görevlerini yerine getirmelerine izin vermekti. Ancak modern toplumların çoğunda tatiller, diğer hafta sonu günleri veya aktiviteleri kadar eğlence işlevi de görmektedir. ⓘ
Birçok toplumda, hükümetler tarafından belirlenen tatiller ile dini kurumlar tarafından belirlenen tatiller arasında önemli ayrımlar vardır. Örneğin, ağırlıklı olarak Hristiyan olan birçok ülkede, hükümet tarafından tasarlanan tatiller Hristiyan bayramlarına odaklanabilir, ancak Hristiyan olmayanlar bunun yerine kendi inançlarıyla ilişkili dini bayramları gözlemleyebilirler. Bazı durumlarda, bir bayram sadece sözde kutlanabilir. Örneğin, İngiltere'de birçok kişi Banka Tatilini "çalışma tatili" olarak değerlendirmekte ve bu gün için günlük rutinlerinde çok az değişiklik yapmaktadır. ⓘ
Tatil kelimesi farklı bölgelerde farklı çağrışımlara sahiptir. Amerika Birleşik Devletleri'nde bu kelime yalnızca ulusal, dini veya kültürel olarak gözlemlenen dinlenme veya kutlama gün(ler)ine veya etkinliklerin kendisine atıfta bulunmak için kullanılırken, Birleşik Krallık ve diğer İngiliz Milletler Topluluğu ülkelerinde bu kelime, kişinin görevlerinden izinli olduğu zaman dilimini ifade edebilir ve ABD'de tercih edilen tatil ile eşanlamlı olarak kullanılır. Bu süre genellikle dinlenme, seyahat veya eğlence faaliyetlerine katılım için ayrılır ve tüm sektörler bu deneyimlere denk gelmeyi veya bu deneyimleri geliştirmeyi hedefler. İzin günleri herhangi bir özel gelenek veya yasaya denk gelmeyebilir. İşverenler ve eğitim kurumları, ulusal veya kültürel olarak ilgili tarihlerle örtüşen veya örtüşmeyen 'tatiller' belirleyebilirler, bu da yine bu çağrışım kapsamına girer, ancak bu makalenin ilgilendiği ayrıntılı ilk imadır. ⓘ
Bayram, millî, dinî veya özel olarak önemi olan ve kutlanan gün veya günlerdir. ⓘ
Etimoloji
Tatil kelimesi Eski İngilizce hāligdæg (hālig "kutsal" + dæg "gün") kelimesinden gelmektedir. Kelime başlangıçta yalnızca özel dini günlere atıfta bulunuyordu. Modern kullanımı coğrafi olarak değişiklik göstermektedir. Kuzey Amerika'da herhangi bir özel gün veya kutlama dönemi anlamına gelir. Birleşik Krallık, Avustralya ve Yeni Zelanda'da tatil kelimesi yerine genellikle holiday kullanılır. ⓘ
İrani kökenli olan bayram kelimesi en eski Türkçe örneklerde badram olarak geçmektedir. Kelime Orta Farsçada paδrām ve aynı anlamda Soğdcada patrām yazımı ile neşe, huzur, mutluluk, sessizlik manasında kullanılmıştır ve pati- (geri, tekrar) ve rāma- (sükûn, barış ve mutluluk) kelime köklerinin birleşmesi ile oluşmuştur. Beyrem veya Mayram olarak da söylenir. ⓘ
Tatil (kutlama) türleri
Ulusal bayramlar
Egemen uluslar ve bölgeler, tarihleri açısından önem taşıyan olaylara dayanan bayramları kutlarlar. Örneğin Amerikan Bağımsızlık Günü, 1776 yılında Bağımsızlık Bildirgesi'nin imzalanmasını kutlar. ⓘ
Diğer seküler tatiller
Diğer seküler (dini olmayan) bayramlar ulusal, uluslararası (genellikle Birleşmiş Milletler gibi kuruluşlarla bağlantılı olarak) ve çok ülkeli bölgelerde kutlanmaktadır. Birleşmiş Milletler Gözlem Takvimi onlarca yılı belirli bir konuya, aynı zamanda tüm bir yıla, aya, haftaya ve günlere ayırır. Dünya Savaşı'nın sona ermesinin veya Shoah'ın anılması gibi bir olaya adanmış tatiller de BM Genel Kurulu'nun 60/147 sayılı Kararı uyarınca Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Ağır İhlalleri ve Uluslararası İnsancıl Hukukun Ciddi İhlalleri Mağdurlarının Çözüm ve Telafi Hakkına İlişkin Temel İlkeler ve Kılavuz İlkeler uyarınca telafi yükümlülüğünün bir parçası olabilir. ⓘ
Önemli seküler bayramlara bir başka örnek de Doğu Asya ve Güney Doğu Asya'da kutlanan Yeni Ay Yılı'dır. Diğer birçok gün, olayları veya kişileri kutlamak için işaretlenir, ancak nadiren işten izin verildiği için tam olarak tatil değildir; örnekler arasında Ağaç Dikme Günü (orijinal olarak ABD), İşçi Bayramı (bazen farklı ülkelerde farklı isimler altında ve farklı günlerde kutlanır) ve Dünya Günü (22 Nisan) yer alır. ⓘ
Resmi olmayan tatiller
Bunlar geleneksel olarak takvimlerde işaretlenmeyen bayramlardır. Bu bayramlar çeşitli gruplar ve bireyler tarafından kutlanmaktadır. Bazıları bir amacı teşvik eder, diğerleri resmi olarak tanınmayan tarihi olayları tanır ve diğerleri mizahi amaçla kutlanan "komik" bayramlardır. Örneğin, Maymun Günü 14 Aralık'ta, Uluslararası Korsan Gibi Konuşma Günü 19 Eylül'de ve Küfür Günü 30 Eylül'de kutlanmaktadır. Diğer örnekler ise 1 Nisan'daki 1 Nisan Şaka Günü ve 31 Mayıs'taki Dünya Tütüne Hayır Günü'dür. Çeşitli topluluk organizatörleri ve pazarlamacılar tuhaf sosyal medya tatillerini teşvik etmektedir. ⓘ
Dini bayramlar
Birçok bayram inançlar ve dinlerle bağlantılıdır (yukarıdaki etimolojiye bakınız). Hristiyan bayramları ayin yılının bir parçası olarak tanımlanır, bunların başlıcaları Paskalya ve Noel'dir. Ortodoks Hristiyan ve Batı-Roma Katolik koruyucu bayram günü veya "isim günü", azizler takvimine göre her yerin koruyucu azizinin gününde kutlanır. Yehova'nın Şahitleri her yıl "İsa Mesih'in Ölümünün Anılması "nı anarlar, ancak Paskalya, Noel veya Yeni Yıl gibi herhangi bir dini önemi olan diğer bayramları kutlamazlar. Bu durum özellikle Hristiyan olmayan inançların ritüellerini, imalarını ya da uygulamalarını kutlamayla birleştiren ve özümseyen bayramların yanı sıra Yehova'ya tapınmadan uzaklaştıran ya da onun yerini alan bayramlar için de geçerlidir. İslam'da en büyük bayramlar Ramazan Bayramı (Ramazan'dan hemen sonra) ve Kurban Bayramı'dır (Haccın sonunda). Ahmedi Müslümanlar ayrıca Vaat Edilmiş Mesih Günü, Vaat Edilmiş Islahatçı Günü ve Hilafet Günü'nü de kutlamaktadır, ancak sanılanın aksine hiçbiri bayram olarak kabul edilmemektedir. Hindular, Jainler ve Sihler, en büyüklerinden biri Diwali (Işık Festivali) olmak üzere çeşitli bayramlar kutlamaktadır. Japon bayramlarının yanı sıra birkaç Katolik bayramı da farklı inanç ve inanışlara yoğun referanslar içermektedir. Kelt, İskandinav ve Neopagan bayramları Yıl Çarkı'nın sırasını takip eder. Örneğin, ağaçları ve renkleri (yeşil, kırmızı ve beyaz) süslemek gibi Noel fikirleri, modern Wicca (modern bir Pagan inancı) Yule'ye çok benzer fikirlere sahiptir ve bu da yılın çarkının daha küçük bir Sabbat'ıdır. Bazıları İsveç şenlikleriyle yakından bağlantılıdır. Bahai İnancı, Bahai takvimi kullanılarak belirlenen tarihlerde 11 yıllık bayram kutlar. Yahudilerin iki tatil sezonu vardır: Pesah (Fısıh) ve Şavuot (Haftalar, Yunancada Pentekost olarak adlandırılır) Bahar Bayramları; ve Roş Aşana (Yıl Başı), Yom Kipur (Kefaret Günü), Sukot (Çardaklar) ve Şemini Atzeret (Sekizinci Toplanma Günü) Sonbahar Bayramları. ⓘ
İkame tatiller
Eğer bir tatil başka bir tatille ya da hafta sonu günüyle çakışırsa, onun yerine ikame bir tatil günü tanınabilir. Birleşik Krallık'ta hükümetin internet sitesinde "Eğer bir resmi tatil hafta sonuna denk geliyorsa, hafta içi bir 'yedek' gün, normalde bir sonraki Pazartesi günü resmi tatil olur." ifadesi yer almaktadır ve 2020 yılı için resmi tatiller listesinde 26 Aralık Cumartesi günü olduğu için 28 Aralık Pazartesi günü "Boxing Day (yedek gün)" olarak yer almaktadır. Bir tatilin hafta sonu gününden bir sonraki Pazartesi gününe taşınması işlemi Yeni Zelanda'da Pazartesileştirme olarak bilinmektedir. ⓘ
Türk halk kültüründe bayramlar
Türk ve Altay halk inancında Bayram niteliği taşıyan farklı kutlu günler bulunur. Türklerde İslam öncesi genel kabul görmüş iki bayram vardır. ⓘ
- Koçagan: Bahar Gündönümü. (Kosa ve Saya)
- Paktıgan: Güz Gündönümü. (Pakta ve Payna) ⓘ
Ayrıca Sümer geleneğinden Orta Doğu ve Orta Asyaya yayılmış olan ve sözbiçim olarak da bu sıralamaya uygun düşen Nardugan bayramı bulunur. ⓘ
Koçagan (Kosa) baharda yapılır ve Nevruz bayramıdır, bahar gündönümüne denk gelir. Gece ve gündüz eşitlenmiştir. Koça Han adına yapılır. Paktıgan (Pakta) ise güz gündönümüne denk gelir ve Baktı Han adına yapılır. Yakutlar güz bayramına Abası Isıyah/Isıga (Kötü-ruh Serpmesi/Saçısı), bahar bayramına ise Ayıhı Isıyah/Isıga (İyi-ruh Serpmesi/Saçısı) derler. Isıyah (Isıga) sözcüğünün mevsimsel sıcaklık değişiklikleriyle bağlantıyı akla getirecek biçimde ısı kökünden türemiş olması ve Is/Es/Ez (sahip) sözcüğüyle bağlantısı da dikkate değerdir. Daire şeklinde yapılan bu şenlikler hem halayı hem de Kazaklardaki Kımız Murunduk denilen ölenleri de çağrıştırmaktadır. Ayrıca değişik mevsim ve dönemlerde yapılan törenler vardır ve bunlar da günümüzde de pek çok yörede isim değiştirmiş olarak devam eder. Saya bayramı Koçagan’ın (Kosa’nın) öncesinde yapıldığı için aynı ritüelin uzantısı olarak görülebilir. Kosa bayramı yaklaşık olarak kuzuların yüz günlük olduğu dönemde, nevruzdan bir hafta önce başlar ve nevruzu simgeler. Payna ise Paktıgan’dan sonra Aralık gündönümüne denk gelir. Yakut Takviminde Payna adlı bir ay vardır. Bu dört bayram dört ayrı yaratıcı gücü simgeler. Koça Han, Saya Han, Baktı Han, Bayanay Han. Ayrıca kimi yörelerde iki bayram kutlanır. İslamiyet sonrasında ise iki tane önemli bayram kutlanmaya başlamıştır. Kurban Bayramı ve Ramazan Bayramı. Dünyadaki hemen her kültürde özel gün, şölen, bayram, şenlik gibi uygulamalara mutlaka rastlanır. Bu durum tekdüzelikten kurtulma isteğinin bir sonucudur. ⓘ
Dipnotlar
- Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Folkloru, K Kitaplığı, İstanbul 2003.
- Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt13 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ⓘ