CENTO

Orta Doğu Antlaşması Örgütü ⓘ

Bayrak
METO üyeleri yeşil renkle gösterilmiştir
Kısaltma	METO
Oluşum	24 Şubat 1955
Çözüldü	16 Mart 1979
Tip	Hükümetler arası askeri ittifak
Genel Merkez	Bağdat (1955 - 1958) Ankara (1958 - 1979)
Hizmet verilen bölge	Batı Asya ve Avrupa (Avrasya)
Üyelik	5 eyalet  İran  Irak  Pakistan  Türkiye  Birleşik Krallık

Bağdat Paktı olarak da bilinen ve daha sonra Merkezi Antlaşma Örgütü (CENTO) olarak anılan Orta Doğu Antlaşması Örgütü (METO), Soğuk Savaş döneminin askeri ittifaklarından biriydi. İran, Irak, Pakistan, Türkiye ve Birleşik Krallık tarafından 24 Şubat 1955'te kurulmuştur. İttifak 16 Mart 1979'da feshedilmiştir. ⓘ

ABD'nin baskısı ve askeri ve ekonomik yardım vaatleri anlaşmaya giden müzakerelerde kilit rol oynadı, ancak ABD başlangıçta katılamadı. Başkan Dwight D. Eisenhower döneminde ABD Dışişleri Bakanı olarak müzakerelere dahil olan John Foster Dulles, bunun nedeninin "İsrail yanlısı lobi ve Kongre Onayı almanın zorluğu" olduğunu iddia etti. Diğerleri ise bunun nedeninin "bütçe prosedürleriyle ilgili tamamen teknik nedenler" olduğunu söyledi. ⓘ

1958 yılında ABD ittifakın askeri komitesine katıldı. Genellikle Soğuk Savaş ittifakları arasında en az başarılı olanlardan biri olarak görülür. ⓘ

Örgütün merkezi 1955'ten 1958'e kadar Bağdat, Irak'ta, daha sonra da 1958'den 1979'a kadar Ankara, Türkiye'deydi. Kıbrıs, Akrotiri ve Dikelya'daki İngiliz askeri üsleri ve adanın Orta Doğu'ya yakınlığı nedeniyle METO için önemli bir yerdi. ⓘ

CENTO (Central Treaty Organization; Merkezi Antlaşma Teşkilatı; önceki adı ile Bağdat Paktı (1955-1959), Türkiye, İran, Irak, Pakistan ve Birleşik Krallık arasında, Sovyetler Birliği'nin Ortadoğu'da nüfuz kurmasını önlemeye yönelik olarak kurulan eski karşılıklı güvenlik ve savunma örgütü. ⓘ

Tarihçe

Üç ABD Hava Kuvvetleri McDonnell Douglas F-4E Phantom II uçağı Cento tatbikatı sırasında Şiraz Hava Üssü, İran'da park halinde, 1 Ağustos 1977 ⓘ

Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü'nü (NATO) örnek alan METO, ulusları karşılıklı işbirliği ve korumanın yanı sıra birbirlerinin içişlerine karışmama taahhüdünde bulundu. Amacı, Sovyetler Birliği'nin güneybatı sınırı boyunca güçlü devletlerden oluşan bir hat oluşturarak Sovyetler Birliği'ni (SSCB) çevrelemekti. Benzer şekilde, Sovyetlerin Orta Doğu'ya yayılmasını önlemek için 'Kuzey Katmanı' olarak biliniyordu. NATO'nun aksine METO'nun birleşik bir askeri komuta yapısı yoktu ve üye ülkelerde çok sayıda Amerikan ya da İngiliz askeri üssü de bulunmuyordu, ancak ABD'nin İran'da iletişim ve elektronik istihbarat tesisleri vardı ve Pakistan'daki üslerden Sovyetler Birliği üzerinde U-2 istihbarat uçuşları gerçekleştiriyordu. Birleşik Krallık'ın da anlaşma yürürlükteyken çeşitli zamanlarda Pakistan ve Irak'taki tesislere erişimi olmuştur. ⓘ

14 Temmuz 1958'de Irak monarşisi askeri bir darbeyle devrildi. Yeni hükümet, Irak'ı Bağdat Paktı'ndan çeken, Sovyetler Birliği ile diplomatik ilişkiler kuran ve bağlantısız bir tutum benimseyen General Abdülkerim Kasım tarafından yönetiliyordu. Örgüt o dönemde 'Bağdat Paktı' adını 'CENTO' lehine bıraktı. ⓘ

Orta Doğu ve Güney Asya, 1960'larda devam eden Arap-İsrail çatışması ve Hint-Pakistan savaşları nedeniyle son derece istikrarsız bölgeler haline geldi. CENTO her iki anlaşmazlığa da derinlemesine müdahil olmak istemiyordu. Pakistan 1965 ve 1971 yıllarında Hindistan'la olan savaşlarında CENTO aracılığıyla yardım almayı denedi ancak CENTO'nun amacının Hindistan'ı değil Sovyetler Birliği'ni çevrelemek olduğu düşüncesiyle bu girişim reddedildi. ⓘ

Bağdat Paktı hakkında Universal Newsreel ⓘ

CENTO, Sovyet etkisinin bölgedeki üye olmayan devletlere yayılmasını önlemek için çok az şey yaptı. Sovyetler üye devletleri 'atlayarak' Mısır, Suriye, Irak, Güney Yemen, Somali ve Libya'daki hükümetlerle yakın askeri ve siyasi ilişkiler kurduğunda, paktın sahip olabileceği çevreleme değeri kayboldu. Sovyetler Birliği 1970 yılına gelindiğinde Mısır'a 20,000'den fazla asker konuşlandırmış ve Suriye, Somali ve Güney Yemen'de deniz üsleri kurmuştu. ⓘ

İran Devrimi 1979'da örgütün sonunu getirdi, ancak gerçekte Türkiye'nin Kıbrıs'ı işgal ettiği 1974'ten beri bitmişti. Bu durum Birleşik Krallık'ın ittifaka tahsis ettiği güçleri geri çekmesine yol açtı ve Birleşik Devletler Kongresi iki Başkanlık vetosuna rağmen Türkiye'ye askeri yardımı durdurdu. İran monarşisinin yıkılmasıyla birlikte, örgüt için geriye kalan her türlü gerekçe de kayboldu. ABD ve İngiltere'nin Pakistan, Mısır ve Basra Körfezi ülkeleri gibi bölge ülkeleriyle gelecekteki savunma anlaşmaları iki taraflı olarak yürütüldü. ⓘ

İran'ın çekilmesiyle birlikte CENTO Genel Sekreteri Türk diplomat Kamran Gürün, 16 Mart 1979'da örgütü resmen feshetmek üzere pakt konseyini toplantıya çağıracağını açıkladı. ⓘ

Üyelik

•  Birleşik Krallık (Nisan 1955'ten beri),
•  Irak (Mart 1959'a kadar),
•  İran (Kasım 1955 - Mart 1979),
•  Pakistan (Eylül 1955 - Mart 1979),
•  Türkiye
  • Türkiye'nin Bağdat Paktı'ndaki rolü, Irak gibi diğer ülkelere kıyasla benzersiz ve yüksek bir nitelik taşıyordu. Öncelikle jeopolitik önemleri nedeniyle Batı tarafından "özel" bir ilgi gösterildi. Irak gibi diğer Arap ülkelerini öngörülen anti-komünist Arap ittifakına yaklaştırabileceklerine inanılıyordu, zira bu ülkeler diğer "benzer düşünen" ülkeler için ilham kaynağı olacaktı. Ayrıca Bağdat Paktı'nın kabul edilmesiyle Türkiye ve Irak'ın ilişkilerinin güneşte kalma zamanını yakalayacağı umuluyordu. Ancak bu iyimserlik, Irak'ın sürekli olarak Türk birliklerinin sızma tehdidi altında olması ve Nuri'nin bir anlaşmaya varma konusunda umutsuz olması nedeniyle karşılık bulmadı. Son olarak, Türkiye'nin ABD gibi Batılı ülkelere kur yapması, başta Mısır olmak üzere Arap ülkelerinin pakta düşmanca yaklaşması nedeniyle istenen sonucu vermedi. ⓘ

Zaman Çizelgesi

• Şubat 1954: Türkiye Pakistan ile Karşılıklı İşbirliği Paktı imzaladı.
• 19 Mayıs 1954: ABD ve Pakistan Karşılıklı Savunma Yardımı Anlaşması imzaladı.
• 24 Şubat 1955: Irak ve Türkiye Bağdat'ta bir askeri anlaşma imzaladı ve "Bağdat Paktı" terimi kullanılmaya başlandı. Aynı yıl Birleşik Krallık (5 Nisan), Pakistan (23 Eylül) ve İran (3 Kasım) Bağdat Paktı'na katıldı.
• Ekim 1958: Bağdat Paktı'nın merkezi Bağdat'tan Ankara'ya taşındı.
• 5 Mart 1959: ABD Pakistan, İran ve Türkiye ile askeri anlaşmalar imzaladı.
• 24 Mart 1959: Irak'ın yeni cumhuriyetçi rejimi ülkeyi ittifaktan çekti.
• 19 Ağustos 1959: METO'nun adı CENTO olarak değiştirildi.
• 1965: Pakistan, Hindistan'a karşı savaşında müttefiklerinden yardım almaya çalıştı. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 20 Eylül'de 211 sayılı kararı kabul etti ve Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık her iki savaşan tarafa da silah tedarikini keserek BM kararını destekledi.
• 1971: Hindistan ile yeni bir savaşa giren Pakistan, müttefiklerden yardım alma konusunda yine başarısız oldu. (ABD Pakistan'a sınırlı askeri destek sağladı, ancak CENTO çatısı altında değil).
• 1974: Birleşik Krallık, Türkiye'nin Kıbrıs'ı işgalinin ardından güçlerini ittifaktan çekti.
• 11 Mart 1979: İran İslam Cumhuriyeti'nin yeni hükümeti ülkeyi CENTO'dan çekti.
• 12 Mart 1979: Pakistan CENTO'dan çekildi.
• 16 Mart 1979: CENTO resmi olarak dağıldı. Birleşik Krallık ve Türkiye CENTO'dan çekildi. ⓘ

Genel Sekreterler

Bakanlar Kurulu tarafından yenilenebilir üç yıllık bir süre için atanan bir Genel Sekreter, CENTO faaliyetlerini denetliyordu. Genel Sekreterler şunlardı:

İsim	Eyalet	Ofiste ⓘ
Awni Khalidy	Irak	1955 - 31 Aralık 1958
Osman Ali Baig	Pakistan	1 Ocak 1959 - 31 Aralık 1961
Abbas Ali Khalatbari	İran	Ocak 1962 - Ocak 1968
Turgut Menemencioğlu	Türkiye	Ocak 1968 - 1 Şubat 1972
Nasir Assar	İran	1 Şubat 1972 - Ocak 1975
Ümit Haluk Bayülken	Türkiye	Ocak 1975 - 1 Ağustos 1977
Sidar Hasan Mahmud	Pakistan	Ağustos 1977 - Mart 1978
Kamuran Gürün	Türkiye	31 Mart 1978 - 1979

Genel sekreter, CENTO faaliyetlerini denetlemekte olup üç yıllık bir süre için bakanlar kurulu tarafından atanmaktaydı. ⓘ

CENTO demiryolu

CENTO, Londra ile Tahran arasında Van üzerinden demiryolu bağlantısı sağlamak için bir kısmı tamamlanan bir demiryolu hattına sponsor oldu. Türkiye'deki Van Gölü'nden İran'daki Sharafkhaneh'e kadar olan bölüm tamamlanmış ve büyük ölçüde CENTO (özellikle İngiltere) tarafından finanse edilmiştir. İnşaat mühendisliği, zorlu arazi koşulları nedeniyle özellikle zorlayıcı olmuştur. Güzergahın bir kısmı Van Gölü'nü geçen ve gölün batı yakasındaki Tatvan'da terminali bulunan bir demiryolu feribotunu içeriyordu. Demiryolunun İran tarafındaki önemli özellikleri arasında, aralarında 1.485 feet (453 m) uzunluğunda ve 396 feet (121 m) derinliğinde bir geçidi aşan Towering Quotor açıklığının da bulunduğu 125 köprü yer alıyordu. ⓘ

Kültür ve araştırma kurumları

Benzerleri NATO ve SEATO gibi CENTO da bir dizi kültürel ve bilimsel araştırma kurumunu desteklemiştir:

• CENTO Halk Sağlığı Öğretimi ve Halk Sağlığı Uygulamaları Konferansları
• CENTO Kültürel Çalışmalar Programı
• CENTO Nükleer ve Uygulamalı Bilimler Enstitüsü
• CENTO Bilimsel Koordinasyon Kurulu
• CENTO Bilimsel Konseyi
• CENTO Kırsal Kalkınma Sempozyumları ⓘ

Kurumlar, özellikle tarım ve kalkınmaya odaklanan çok çeşitli askeri olmayan faaliyetleri desteklemiştir. Örneğin 1960 yılında CENTO tarım, eğitim, sağlık, ekonomik kalkınma ve ulaşımı kapsayan 37 projeyi finanse etmiştir. Ayrıca şap ve rinderpest sorunu üzerine en az bir sempozyum düzenlemiştir. ⓘ

CENTO Nükleer Bilimler Enstitüsü adını alan kuruluş, o zamanki adıyla CENTO, Bağdat Paktı çerçevesinde Batılı güçler tarafından kurulmuştur. Başlangıçta Irak'ın başkenti Bağdat'ta bulunan enstitü, Irak'ın CENTO'dan çekilmesinin ardından 1958 yılında İran'ın başkenti Tahran'a taşınmıştır. Enstitüde Pakistan ve Türkiye'nin yanı sıra İran'dan da öğrenciler eğitim görmüştür. ⓘ

CENTO Bilimsel Konseyi

CENTO Bilim Konseyi, 1962 yılında Pakistan'ın Lahor kentinde "Pakistan, İran ve Türkiye'ye Özel Referansla Doğal Kaynakların Geliştirilmesinde Bilimin Rolü" başlıklı bir toplantı da dahil olmak üzere bir dizi bilimsel sempozyum ve diğer etkinlikler düzenledi. ⓘ