Dengbêjlik

Bir dengbêj ⓘ

Diyarbakır'daki bir dengbêj evi ⓘ

Dengbêj, Kürt sözlü edebiyatında kilam ve stran söyleyen sanatçıların adıdır. Dengbêj sözcüğünün kelime anlamı; deng ‘ses’, bêj ‘söyle’dir. Bu kelime, sözün ahenkle icra edilmesini sağlayan kişi anlamında kullanılmıştır. Dengbêjler genellikle köyden köye dolaşarak, hayatlarını söyledikleri destanlar, kılamlar, ilahiler ve hikayeler ile sürdürmektedirler. Bazıları erbane (tef), bılur (kaval) gibi çalgılarla söyleseler de, dengbêjlerin çoğu herhangi bir çalgı aleti kullanmadan, gırtlak gücüne dayanarak sanatlarını icra ederlerdi. Kahramanlıkların anlatıldığı ve ‘şer’ denilen sıtranlardan (şarkı) avcılığa, baharın güzelliği ‘kılam’lardan, düğün ve eğlencedeki mutluluktan, zaferlerin heyecanına kadar, hastalıktan kaynaklı acılardan, haksızlık ve birçok konu, değişik şekillerde sanatsal olarak sözlü Kürt edebiyatında yerini almıştır. Dengbêj kelime manası olarak sese biçim, hayat, renk veren anlamındadır. Dengbêjlerin seslerini kullanarak yarattıkları yapıtlara lawik ve kilam denir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da gelenekselleşmiş olan Dengbêjlik özellikle Serhat Bölgesi diye anılan (Van, Kars, Erzurum, Ağrı, Muş gibi yerleşim yeri köylerinde hala sürdürülmektedir. ⓘ

'Deng' Kürtçe'de 'ses' anlamına geldiği gibi 'haber' anlamında da kullanılmaktadır. Özellikle deyimlerde birçok örneğine rastlamak mümkündür: dengeke ji wan nehat gibi... Yaygın olarak bilinenin aksine deng-bêj, 'ses' ve 'söyle' anlamlarından öte 'haber veren', 'haber eden' anlamına gelmektedir. Dengbêjlik dil aracılığıyla; tarihi, sosyal ve kültürel içeriğe sahip bir gelenektir. Bu manada 'dengbêj' vak'alardan ibaret bir tarihi bildirendir. ⓘ

Dengbêjlik sanatı sonradan bir edebi akım/ekol olarak, A.bedir tarafından kurulmuş, ‘Dengbêjesk Edebiyat Akımı’ olarak isimlendirilmiştir. Bu akımı temsil eden kitaplar ‘Xemzêm’ JJ Yayınları/2016 ve ‘Warê Firaran’2021 Lîs Yayınları’ndan yayınlanmıştır. Bu akım; ‘heterotime, heteroperson ve heterotopia’ kavramlarını‘Warê Firaran’ isimli romanda işleyerek, bu kavramları akımın temel özellikleri haline getirmiştir. ⓘ

Dengbêj sahne alıyor ⓘ

Dengbêj, Kürtçe bir müzik türü ve/veya Dengbêj müzik türünün şarkıcısıdır. Dengbêjler şarkı söyleyen hikâye anlatıcılarıdır. Tarih boyunca Dengbêjleri tanımlamak için birçok terim kullanılmıştır, ancak bugün Dengbêj en iyi bilinendir ve ayrıca birçok şarkı söyleyen hikaye anlatıcısı Dengbêj'i kendi (sanatsal) adlarının bir parçası olarak kullanır. Dengbêjler, Kürtçe ya da Kürt tarihi hakkında yayın yapmanın mümkün olmadığı dönemlerde Kürt atalarının geleneklerini aktarmanın bir yolu olarak görülüyor. Belirli Kürt olayları hakkında çok fazla belge bulunmadığından, bugün Dengbêjlerin şarkıları aracılığıyla bunları analiz etme girişimleri var. Kürt coğrafyası, tarihi, yakın dönem olayları hakkında şarkıların yanı sıra ninniler ve aşk şarkıları da söylüyorlar ⓘ

Tarih

Roger Lescot, Suriye ve Lübnan'daki Fransız Mandası döneminde çok sayıda Dengbêj üzerinde bir çalışma yaptı. 1930'larda Türk Hükümeti Kürtçe konuşulan her kelimeye para cezası uygulayarak Dengbêjlerin şarkı söyleme geleneğini tehlikeye atmış ve Türkiye Kürdistanı'nda neredeyse yok olmuştur. 1980'lerde Dengbêjler Kürtçe şarkı söyledikleri için zulme uğradılar, çünkü Türkiye'de Kürtçe şarkı söylemek yasaktı. O dönemde Dengbêjler gizlice kasetlere kaydediliyor ve dağıtılıyordu. ⓘ

1991 yılında Türkiye Cumhurbaşkanı Turgut Özal, Kürtçenin yayın, eğitim ve siyaset dışında kullanımının yasal olduğunu açıkladı. Dengbêjler yeniden daha özgürce sahne alabildiler. Dengbêjler 1994'ten itibaren Kürt siyasetçiler tarafından Türkiye dışında ve 2000'lerden itibaren de Türkiye içinde festivallere ve TV programlarına katılmaları için desteklendi. Dengbêj müziği siyasallaştı ve Türk milliyetçiliği ile karşı karşıya gelen Kürtlüğün bir işareti haline geldi. ⓘ

Kilam, Dengbêjlerin bir özelliğidir; kendilerini harekete geçiren şeyleri spontane bir şekilde serbest bırakırlar ve bir cümlenin bitiminden sonra duraklamazlar bile. Stran tarzı melodik ve ritmiktir, düğünlerde söylenen popüler ve aşk şarkıları stran tarzında söylenir. Çoğunlukla kendilerine eşlik eden enstrümanlar olmadan şarkı söylerler. Geleneksel olarak Dengbêjlerin kendi şarkılarını icra etmeden önce eski Dengbêj şarkılarını öğrenmeleri gerekir. ⓘ

2003 yılında Türkiye'deki ilk Mala Dengbêjan (Kürtçe Dengbêj Evi) Van'da açılmıştır. Mayıs 2007'de Demokratik Toplum Partisi (DTP) liderliğindeki Diyarbakır Belediyesi Diyarbakır'da Mala Dengbêjan'ın kurulmasını destekledi. Diğer bazı şehirlerde de Dengbêj evleri kuruldu. Dengbej geleneğinin yeniden canlandırılması Avrupa Birliği tarafından desteklendi. ⓘ

Tanınmış Dengbêjler arasında Karapetê Xaço, Evdalê Zeynikî ve Sakîro bulunmaktadır. ⓘ