Deyim
- Bu sayfada evrensel bağlamdaki ve dil bilimindeki deyim kavramından söz edilmektedir. Türkçedeki deyimlerle ilgili bilgi almak için, Türkçede deyim maddesine bakınız. ⓘ
Deyim, dil biliminde, kavramları, durumları hoşa giden bir anlatımla ya da özel bir yapı veya söz dizimi içinde belirten ve çoğunlukla gerçek anlamlarından ayrı anlamlara gelen sözcüklerden oluşan kalıplaşmış sözcük topluluğu ya da cümledir. İki veya daha çok sözcükten kurulu bir çeşit dil ifadesi olan deyimler, duygu ve düşünceleri dikkati çekecek biçimde anlatan ad, önad, belirteç, yalın ve birleşik eylem görünüşlü dilsel yapılardır. Ya tam bir tümcedirler ya da bir söz öbeğidirler. ⓘ
Türevler
Pek çok deyimsel ifade orijinal kullanımlarında gerçek anlamıyla kullanılmıştır, ancak bazen gerçek anlamın atfedilmesi değişmiş ve ifadenin kendisi orijinal köklerinden uzaklaşmıştır - tipik olarak bir halk etimolojisine yol açmıştır. Örneğin, "spill the beans" (bir sırrı ifşa etmek anlamında) deyimi ilk olarak 1919 yılında ortaya çıkmıştır, ancak eski bir oylama yöntemi olan kavanozlara fasulye koyma yönteminden kaynaklandığı söylenmiştir. ⓘ
Diğer deyimler kasıtlı olarak mecazidir. Örneğin, "bacağını kırmak" bir kişiye bir performans veya sunum yapmadan hemen önce iyi şanslar dilemek için kullanılan ironik bir ifadedir. Bir oyuncuya "iyi şanslar" dilememek gerektiğine dair batıl inançtan kaynaklanmış olabilir çünkü bunun tam tersi bir sonuca yol açacağına inanılır. ⓘ
Kompozisyonellik
Dilbilimde deyimlerin genellikle bileşimsellik ilkesiyle çelişen söz sanatları olduğu varsayılır. Bileşimselliğin deyimlerin analizi için anahtar kavram olduğu deyimlerin çoğu açıklamasında vurgulanır. Bu ilke, bir bütünün anlamının, bütünü oluşturan parçaların anlamlarından inşa edilmesi gerektiğini belirtir. Başka bir deyişle, bütünü oluşturan parçaların her birinin anlamını anlayan kişi, bütünü de anlayabilecek bir konumda olmalıdır. Aşağıdaki örnek bu noktayı açıklamak için yaygın olarak kullanılmaktadır:
Fred nalları dikti.
Kompozisyonel olarak anlaşıldığında, Fred kelimenin tam anlamıyla gerçek, fiziksel bir kovayı tekmelemiştir. Bununla birlikte, çok daha olası deyimsel okuma, bileşimsel değildir: Fred'in öldüğü anlaşılmaktadır. Birebir okumadan deyimsel okumaya ulaşmak çoğu konuşmacı için olası değildir. Bunun anlamı, deyimsel okumanın daha ziyade, artık gerçek okumadan büyük ölçüde bağımsız olan tek bir sözcüksel öğe olarak saklandığıdır. ⓘ
Deyimbilimde deyimler, anlamı bileşen parçalarının anlamlarının düzenli toplamı olmayan bir deyim alt türü olarak tanımlanır. John Saeed bir deyimi, fosilleşmiş bir terime dönüşene kadar birbirlerine eklenen eşdizimli sözcükler olarak tanımlar. Kelimelerin bu şekilde bir araya gelmesi, kelime grubundaki her bir bileşen kelimeyi yeniden tanımlar ve deyimsel bir ifade haline gelir. Deyimler genellikle iyi tercüme edilmez; bazı durumlarda bir deyim doğrudan kelimesi kelimesine başka bir dile tercüme edildiğinde ya anlamı değişir ya da anlamsız hale gelir. ⓘ
İki ya da üç sözcük geleneksel olarak belirli bir sırayla birlikte kullanıldığında, geri dönüşü olmayan bir ikileme oluştururlar. Örneğin, bir kişi "yüksek ve kuru" bırakılabilir, ancak asla "kuru ve yüksek" bırakılamaz. Bununla birlikte, tüm tersinmez ikilemeler deyim değildir: "chips and dip" tersinmezdir, ancak anlamı doğrudan bileşenlerinden türetilir. ⓘ
Hareketlilik
Deyimler farklı derecelerde hareketliliğe sahiptir. Bazı deyimler yalnızca rutin bir biçimde kullanılırken, diğerleri pasifleştirme, yükseltme yapıları ve yarılma gibi sözdizimsel değişikliklere uğrayabilir ve deyim içinde ayrılabilir bileşenler gösterir. Bu tür hareketlere izin veren hareketli deyimler, sabit deyimlerin koruyamadığı deyimsel anlamlarını korurlar:
- Mobil
- Projemizle ilgili baklayı ağzımdan çıkardım. → Projemizdeki fasulyeler döküldü.
- Sabit
- Yaşlı adam kovayı tekmeledi. → The bucket was kicked (by the old man). ⓘ
Birçok sabit deyim anlamsal bileşimden yoksundur, yani deyim bir fiilin anlamsal rolünü içerir, ancak herhangi bir nesneyi içermez. Bu, ölmek anlamına gelen kick the bucket için geçerlidir. Buna karşın, anlamsal olarak bileşik olan ve bir sırrı ifşa etmek anlamına gelen spill the beans deyimi hem anlamsal bir fiil hem de nesne, ifşa etmek ve sırrı içerir. Anlamsal olarak bileşik deyimler, yüzeysel ve anlamsal biçimleri arasında sözdizimsel bir benzerliğe sahiptir. ⓘ
Belirli deyimler için izin verilen hareket türleri, deyimin düz okunuşunun deyimsel anlamıyla ne derece bağlantılı olduğuyla da ilgilidir. Buna motivasyon ya da şeffaflık denir. Anlamsal bileşim göstermeyen deyimlerin çoğu genellikle sıfat olmayan değişikliklere izin vermezken, motive edilmiş olanlar sözcüksel ikameye de izin verir. Örneğin, tekerlekleri yağlamak ve tekerlekleri greslemek benzer bir gerçek anlam ortaya çıkaran isimler için değişime izin verir. Bu tür değişiklikler ancak konuşmacılar deyimin ifade etmek istediği şey ile gerçek anlamı arasındaki bağlantıyı kolayca fark edebildiklerinde gerçekleşebilir, dolayısıyla kick the bucket gibi bir deyim kick the pot olarak ortaya çıkamaz. ⓘ
Bağımlılık dilbilgisi açısından deyimler, deyimsel olmayan içerik tarafından kesintiye uğratılamayan bir katalan olarak temsil edilir. Sözdizimsel değişiklikler deyimsel yapıda bozulmalara yol açsa da, bu süreklilik yalnızca sözlüksel girdiler olarak deyimler için gereklidir. ⓘ
Sınırsız sözdizimsel değişikliğe izin veren bazı deyimlerin metafor olduğu söylenebilir. Jump on the bandwagon, pull strings ve draw the line gibi ifadelerin tümü, anlamlarını fiillerinde ve nesnelerinde bağımsız olarak temsil ederek onları bileşimsel hale getirir. Jump on the bandwagon deyiminde, jump on bir şeye katılmayı içerir ve 'bandwagon' bağlamdan bağımsız olarak kolektif bir nedene atıfta bulunabilir. ⓘ
Çeviri
Açık olmayan bir deyimin kelime kelime çevirisi büyük olasılıkla diğer dillerde aynı anlamı ifade etmeyecektir. İngilizce kick the bucket deyiminin diğer dillerde çeşitli karşılıkları vardır, örneğin Lehçe'de kopnąć w kalendarz ("takvimi tekmelemek"), Fransızca'da casser sa pipe ("piposunu kırmak") ve İtalyanca'da tirare le cuoia ("derileri çekmek"). ⓘ
Bazı deyimler şeffaftır. Harfi harfine alındıklarında (veya tercüme edildiklerinde) anlamlarının çoğu ortaya çıkar. Örneğin, kartlarını masaya koymak, önceden bilinmeyen niyetleri açığa vurmak veya bir sırrı ifşa etmek anlamına gelir. Şeffaflık bir derece meselesidir; ağzındaki baklayı çıkarmak (gizli bir bilginin açığa çıkmasına izin vermek) ve taş üstünde taş bırakmamak (bir şeyi elde etmek ya da bulmak için mümkün olan her şeyi yapmak) tam anlamıyla yorumlanabilir olmayıp sadece hafif bir mecazi genişletme içerir. Deyimlerin bir diğer kategorisi, bazen aynı anda, bazen de kullanım bağlamından anlaşılan birkaç anlama sahip bir kelimedir. Bu durum İngilizcede (çoğunlukla çekimsiz) polisemlerde, yani aynı sözcüğün bir etkinlik, bu etkinlikle uğraşanlar, kullanılan ürün, etkinliğin yeri ya da zamanı ve bazen de bir fiil için ortak kullanımında görülür. ⓘ
Deyimler, onlara aşina olmayanların kafasını karıştırma eğilimindedir; yeni bir dilin öğrencileri, deyimsel ifadeleri kelime dağarcığı olarak öğrenmelidir. Birçok doğal dil sözcüğünün deyimsel kökenleri vardır ancak asimile edildiklerinden mecazi anlamlarını kaybederler. Örneğin, Portekizce'de İngilizce ile aynı anlama gelen saber de coração 'ezbere bilmek' ifadesi kısaltılarak 'saber de cor' ve daha sonra da ezberlemek anlamına gelen decorar fiiline dönüştürülmüştür. ⓘ
2015 yılında TED, kelimesi kelimesine çevrilemeyen 40 tuhaf deyim örneği toplamıştır. Bunlar arasında, bulundukları yere gelmek için çalışmak zorunda olmayanları ifade eden İsveççe "karidesli sandviçle kaymak" deyimi de yer almaktadır. ⓘ
Tersine, deyimler birden fazla dil arasında paylaşılabilir. Örneğin, Arapça في نفس المركب (fi nafs al-markab) deyimi "aynı gemide" olarak çevrilir ve İngilizce'deki eşdeğer deyimle aynı mecazi anlamı taşır. ⓘ
Alman dilbilimci Elizabeth Piirainen'e göre, "birinin sinirini bozmak" deyimi 57 Avrupa dilinde aynı mecazi anlama sahiptir. Ayrıca, samimiyetsiz üzüntüyü ifade etmek anlamına gelen "timsah gözyaşları dökmek" deyiminin de benzer şekilde Avrupa dillerinde yaygın olduğunu, ancak Arapça, Svahili, Farsça, Çince, Moğolca ve diğer bazı dillerde de kullanıldığını söylüyor. ⓘ
Diller arası deyimlerin kökeni belirsizdir. Bir teoriye göre diller arası deyimler diller arası bir temas olgusudur ve "calque" adı verilen kelimesi kelimesine çeviriden kaynaklanır. Piirainen bunun, konuşmacıların kendi ana dillerindeki ifadeleri diğer dillerin konuşmacılarına maruz bırakacak şekilde bir araya getirdikleri lingua franca kullanımının bir sonucu olarak gerçekleşebileceğini söylüyor. Diğer teoriler ise bunların ortak bir ata dilden geldiğini ya da insanların doğal olarak belirli metaforlar geliştirmeye yatkın olduğunu öne sürüyor. ⓘ
Bileşimsizlikle başa çıkmak
Deyimlerin anlamının bileşik olmaması, sözdizimi kuramlarına meydan okumaktadır. Birçok deyimin sabit kelimeleri hiçbir anlamda bileşen olarak nitelendirilemez. Örneğin:
Bu durumu nasıl çözebiliriz?
Bu deyimin sabit sözcükleri (kalın harflerle) herhangi bir kuramın sözdizimsel yapı analizinde bir bileşen oluşturmaz çünkü edatın nesnesi (burada bu durum) deyimin bir parçası değildir (daha ziyade deyimin bir argümanıdır). Deyimin bir parçası olmadığını bilebiliriz çünkü değişkendir; örneğin, Bu durumun / iddianın / olgunun / onun ifadesinin / vb. temeline nasıl ulaşırız? Bunun anlamı, bileşeni sözdizimsel analizin temel birimi olarak kabul eden sözdizim teorilerine meydan okunmasıdır. Anlam birimlerinin sözdizimi birimlerine nasıl atandığı belirsizliğini korumaktadır. Bu sorun, dilbilim çevrelerinde muazzam miktarda tartışma ve münazaraya neden olmuştur ve Yapı Dilbilgisi çerçevesinin arkasındaki temel motivasyon kaynağıdır. ⓘ
Deyimlerin sözdizimsel analizindeki nispeten yeni bir gelişme, sözdizimsel yapının bileşen temelli bir açıklamasından ayrılır ve bunun yerine katena temelli açıklamayı tercih eder. Katena birimi dilbilime 1998 yılında William O'Grady tarafından tanıtılmıştır. Bağımlılıklarla birbirine bağlanan herhangi bir sözcük veya sözcük kombinasyonu bir katen olarak nitelendirilir. Deyimleri oluşturan sözcükler sözlükte katen olarak saklanır ve bu haliyle sözdiziminin somut birimleridir. Kurucu olmayan deyimler içeren birkaç cümlenin bağımlılık dilbilgisi ağaçları bu noktayı göstermektedir:
Her durumda deyimin sabit kelimeleri (turuncu renkte) bağımlılıklarla birbirine bağlanır; bir katena oluştururlar. Deyimin dışında kalan malzeme (normal siyah yazıyla) deyimin bir parçası değildir. Aşağıdaki iki ağaç atasözlerini göstermektedir:
Atasözlerinin sabit sözcükleri (turuncu renkte) yine her seferinde bir katen oluşturur. Nitty-gritty sıfatı ve always zarfı ilgili atasözünün bir parçası değildir ve görünüşleri atasözünün sabit kelimelerini kesintiye uğratmaz. Deyimlerin katena temelli analizine ilişkin bir uyarı, deyimlerin sözlükteki statüleriyle ilgilidir. Deyimler sözlüksel öğelerdir, yani sözlükte katenalar olarak saklanırlar. Ancak gerçek sözdiziminde bazı deyimler çeşitli işlevsel yapılarla parçalanabilir. ⓘ
Deyimlerin katen temelli analizi, anlam bileşimselliğinin anlaşılması için bir temel sağlar. Bileşimsellik İlkesi aslında korunabilir. Anlam birimleri katenalara atanmaktadır ve bu katenaların çoğu bileşen değildir. ⓘ
Otizm, Orta Derecede Öğrenme Güçlüğü, Gelişimsel Dil Bozukluğu ve tipik olarak gelişmekte olan zayıf okuyucular dahil olmak üzere çeşitli tanılara sahip çocuklarda deyimleri yorumlama becerisini geliştirmeye yönelik yöntemler çeşitli çalışmalarda araştırılmıştır. ⓘ
Köken bilimi
Deyim sözcüğü Türkiye Türkçesinde ortaya çıkmıştır. Bu sözcükten önce onun yerine Arapça kökenli "tabir" sözcüğü kullanılmaktaydı. Öz Türkçe kökten gelen deyim sözcüğü, demek eyleminin de- kökünden, eylemden ad türeten -im yapım eki kullanılarak; y kaynaştırma harfi yardımıyla türetilmesiyle oluşmuştur. Terim anlamı dışındaki en yalın haliyle deyim "denen şey", "denmiş şey" anlamlarındadır. ⓘ
Çok sözcüklü ifade "hem deyimsel hem de bileşimsel anlamlar taşıyabilen bir sözcükten daha büyük sözcüksel birimlerdir. (...) çok sözcüklü ifade terimi, eşdizimlerden sabit ifadelere kadar uzanan olgu yelpazesini içermek için kuram öncesi bir etiket olarak kullanılır." Doğal dil işlemede deyimler gibi sözlüksel birimleri çevirmeye çalışırken karşılaşılan bir sorundur. ⓘ
Atasözleri ile farkları
- Deyim, bir kavramı belirtmek için üretilmiş özel bir anlatım kalıbıdır; atasözleri ise genel kural belirtme niteliğine sahip sözlerdir.
- Atasözünün amacı yol göstermek, ders ve öğüt vermek, ibret alınması için gerçekleri bildirmek iken, deyim herhangi bir kavramı çekici bir biçimde belirtmeyi, kolay anlaşılmayı sağlamayı amaçlar. Atasözleri gibi deyimlerin de dilin ortak kullanımına girme vasfı son derece yüksektir.
- Adından da anlaşılacağı üzere; atasözleri deyimlere göre genellikle, ilk kullanımından çok daha uzun süre sonra dile yerleşmiş söz öbekleri / söz kalıplarıdır.
- Her iki kavramın da tanımına giren bazı söz öbekleri bulunmaktadır. ⓘ