TEKEL
 | |
| Tür | Anonim Şirket |
|---|---|
| Kuruluş | 1862 |
| Genel merkezi |
İstanbul , Türkiye |
| Ürün | Sigara |
| Sahibi | British American Tobacco |
| Çalışan sayısı | 10.000 |
Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri A.Ş. Genel Müdürlüğü ya da eski adıyla TEKEL, çeşitli madde ve hammaddelerle ilgili tekellik görevini yürütmesi amacıyla 1862 yılında "İnhisar" adıyla kurulan kuruluştur. ⓘ
1862'de tütün dış alımının yasaklanması ve tuz tekeline ilişkin yönetmeliğin yayımlanmasıyla hizmete başladı. 1879'daki Rüsumu Sitte Kararnamesi'yle tekel gelirleri devletin iç borçlarına karşılık olarak yabancı bankerlere bırakıldı. 1883 yılında Osmanlı Devleti, dış borçları nedeniyle tütün tekeli ayrıcalığını yabancı sermayeli Tütün Rejisi'ne devretti. ⓘ
Tütün tekeli uzun yıllar bu şirket tarafından işletildikten sonra, 1925'te millîleştirildi. İnhisar İdaresi olan adı, 1946 yılında TEKEL Genel Müdürlüğü yapıldı. 1983 yılında kamu iktisadi kuruluşuna (KİK) dönüşen TEKEL, 1987 yılında Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü adını aldı. 2002'de iktisadi devlet teşekkülü (İDT) hâline getirildi. ⓘ
Zaman içinde tekellik niteliğini yitiren Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü'nün son olarak 2008 yılında sigara, pipo, kıyılmış tütün ve nargile tütünüyle ilgili varlıkları özelleştirildi. TEKEL'in sigara üretim kısmını satın alan British American Tobacco (BAT), TEKEL markasını da devraldı. Bu nedenle kuruluş Aralık 2008'den beri "tta A.Ş." kısaltmasını kullanmaktadır. ⓘ
| Dosya:TEKEL logosu.png | |
 Ankara'daki eski Tekel Binası, şu anda Yunus Emre Enstitüsü'nün merkezi | |
| Tip | Bağlı Ortaklık |
|---|---|
| Endüstri | Tütün |
| Kuruldu | 1862 |
| Feshedilmiş | 2008; 15 yıl önce |
| Kader | 2008'de British American Tobacco tarafından satın alınarak bir marka haline geldi; fabrikalar 2009'da kapatıldı |
| Genel Merkez | İstanbul , Türkiye |
Kilit kişiler | Maliye Bakani (Genel Müdür) |
| Ürünler | Sigara |
| Gelir | 3,6 milyar ABD Doları (2004) |
Net gelir | 2,4 milyar ABD Doları (2004) |
Çalışan sayısı | 10,000 |
| Ebeveyn | British American Tobacco |
Tekel A.Ş. (Türkçe, kelime anlamıyla tek el veya tekel ve genellikle TEKEL olarak yazılır) bir Türk tütün ve alkollü içecek şirketiydi. Parastatal (devlete ait/kontrollü) bir şirket olan Régie'den 1925 yılında kamulaştırılmıştır. Yabancı ve Osmanlı ortak konsorsiyumu olan Régie, "La Société de la régie co-intéressée des tabacs de l'Empire Ottoman "ın kısaltmasıydı. ⓘ
Tekel, Türkiye'deki tüm alkol ve tütün ürünlerinin tek üreticisi ve dağıtıcısı haline geldi. Bugün Tekel artık bir tekel değildir ancak Türkiye'deki tüm alkol ve tütün ürünlerinin vergilendirilmesini ve dağıtımını kontrol etmektedir. ⓘ
2008 yılında British American Tobacco'ya satılmış ve sigara, şarap, likör ve diğer ürünlerde ticari marka olarak kullanılmamaya başlanmıştır, ancak bazı marka isimleri hala önlerinde "Tekel" kelimesi olmadan kullanılmaktadır; Buzbağ şarabı gibi. ⓘ
Tarihçe
Kuruluş ve erken tarihçe
Türk tütünü, ekimi ve üretimi Osmanlı İmparatorluğu'nun kapitülasyonları altında tekel olan önemli bir endüstriyel üründü. Tütün ve sigara ticareti, "Regie Compagnie interessee des tabacs de l'empire Ottoman" ve "Narquileh tobacco" adlı iki Fransız şirketi tarafından kontrol ediliyordu. Bu şirketler 1862 yılında Osmanlı hükümeti tarafından dış borçlarının ödenmesi için tekel olarak kurulmuştur. Şirketin asıl amacı tütün ürünleri ticareti yapmaktı. Daha sonra, imparatorluktaki tüm ticaret, finans ve üretimi kontrol eden daha büyük bir tekelin, REJİ'nin bir parçası haline geldi. ⓘ
İlk kez 1862 yılında Osmanlı Hükümeti, Fransa ve İngiltere arasında yapılan ticari anlaşmalarla tütün ithalatı yasaklanmış ve tekel kurulmuştu. ⓘ
1879'da yayınlanan "Rusumu Sitte" Kararnamesi uyarınca tuz, tütün ve alkol tekel gelirleri önce yabancı bankerlere, daha sonra da "Duyun-u Umumiye "ye bırakılmıştır. Daha sonra Tütün Tekeli'nin işletilmesi "Memaliki Osmaniye Duhanları Müşterek Menfaa REJİ Şirketi "ne devredilmiştir. ⓘ
Tütün, alkollü içkiler, tuz, barut ve patlayıcı maddelerle ilgili "tekel" görevlerini yerine getirme görevi, 1932 yılında kuruluşundan itibaren İnhisarlar Umum Müdürlüğü'ne verilmişti. ⓘ
Özellikle tütün, alkollü içkiler ve tuz 1932 yılında, barut ve patlayıcı maddeler 1934 yılında, bira 1939 yılında, çay ve kahve 1942 yılında, kibrit ise 1946 yılında devlet tekeli altına alınmıştır. Kahve 1946 yılında, kibrit 1952 yılında, barut ve patlayıcı maddeler ile bira 1955 yılında, tütün ise 1986 yılında devlet tekelinden çıkarılmıştır. ⓘ
Özelleştirme
2000'li yılların başında dönemin Başbakanı Bülent Ecevit, Tekel'in özelleştirilmesine olanak tanıyan tartışmalı bir yasayı yürürlüğe soktu. ⓘ
Ocak 2003'te dönemin Başbakan Yardımcısı Abdüllatif Şener, Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yapılan 16 milyar dolarlık kredi anlaşmasının bir parçası olarak yılın ilk yarısında Tekel'i özelleştirme planlarını açıkladı ve "Bunlar yıllardır planlanan ve uzun zaman önce halledilmesi gereken özelleştirmelerdir" dedi. Özelleştirmelerden etkilenen işçilerin işlerinin korunacağı sözünü verdi ancak karlı olmayan işletmelerin kapatılacağı uyarısında bulundu. ⓘ
Bu özelleştirme planları aynı yılın Kasım ayında Japan Tobacco International'ın 1.15 milyar dolarlık teklifinin hükümet beklentilerinin çok altında kalması üzerine iptal edildi. Analistler, Türkiye'nin faaliyet ortamı, mevzuatla ilgili algılanan sorunlar ve Türkiye pazarında halihazırda faaliyet gösteren Philip Morris ve Japan Tobacco International gibi büyük oyuncularla rekabetin teklifleri düşürdüğü görüşündeydi. ⓘ
Sonunda Tekel, 22 Şubat 2008'de televizyonda yayınlanan bir açık artırmada İngiltere merkezli British American Tobacco (BAT) tarafından 1,72 milyar dolara satın alındı ve %36 pazar payı ile ülkenin ikinci büyük tütün şirketi haline geldi. ⓘ
2009-10 endüstriyel eylemi
Aralık 2009'da özelleştirmenin ardından Türk hükümeti 12 Tekel fabrikasının kapatılacağını ve 10.000 işçinin 11 aylık geçici sözleşmelerle (4/C statüsü) %40'a varan ücret kesintileri ve azaltılmış istihdam hakları ile diğer kamu sektörü işlerinde yeniden istihdam edileceğini duyurdu. Bu durum, değişikliklerin aylık ücretlerini düşüreceğini ve kendilerini kıdem tazminatsız bırakacağını iddia eden işçiler tarafından 15 Aralık'ta başlatılan endüstriyel eylemi tetikledi. Ülkenin dört bir yanından gelen yaklaşık 12,000 işçi Ankara'da merkezi bir parkta kamp kurdu ve burada çevik kuvvet polisi tarafından atılan biber gazı ve göz yaşartıcı sprey ile kamptan çıkarıldı. Daha sonra Türkiye'nin ana sendikal örgütü olan Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu'nun (Türk-İş) genel merkezi önünde kamplarını yeniden kurdular. Protestocular iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi'nin (AKP) genel merkezi önünde halka açık gösteriler düzenlediler ve bazı protestocular yiyecek ve su vermeyi reddettikleri için hastaneye kaldırıldılar. ⓘ
Protestoların medyada yer alan görüntüleri Türk parlamentosunda öfkeli tartışmalara neden oldu ve analistler bu durumun muhafazakar işçi sınıfı desteğine büyük ölçüde güvenen bir hükümete siyasi zarar verdiğini düşünüyor ancak Türk Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan hükümetin "hiçbir şey üretmeyen işçilere para dağıtmayacağını" söyledi ve protestoculara meydan okudu, "hükümet karşıtı bir kampanyaya" dönüştüren "ideolojik gruplar ve aşırı uçlar" tarafından etkilendiğini iddia ettiği işçilerin kendi işlerini kurmalarını istedi ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ile Çalışma Bakanı Hayati Yazıcı'ya anlaşmazlığı çözecek bir formül bulmaları talimatını verdi. ⓘ
4 Şubat 2010 tarihinde on binlerce Türk işçisi Türk-İş tarafından düzenlenen bir günlük genel greve katılarak protestoya destek verdi. Ulaşım dahil kamu hizmetleri ülke çapında kesintiye uğramış ve en büyük gösteriler Ankara (20,000 gösterici) ve İzmir'de (15,000 gösterici) gerçekleşmiştir. ⓘ