Tifüs
| Tifüs ⓘ | |
|---|---|
| Diğer isimler | Tifüs Ateşi |
 | |
| Epidemik tifüsün neden olduğu döküntü | |
| Uzmanlık | Bulaşıcı hastalık |
| Semptomlar | Ateş, baş ağrısı, döküntü |
| Komplikasyonlar | Meningoensefalit |
| Olağan başlangıç | Maruziyetten 1-2 hafta sonra |
| Nedenler | Parazitler tarafından yayılan bakteriyel enfeksiyon |
| Risk faktörleri | Kötü sanitasyon |
| Önleme | Hastalığı taşıdığı bilinen organizmalara maruz kalmaktan kaçınmak |
| Tedavi | Doksisiklin |
| Frekans | Nadir |
Tifüs ateşi olarak da bilinen tifüs, epidemik tifüs, scrub tifüs ve murin tifüsü içeren bir grup bulaşıcı hastalıktır. Yaygın semptomlar arasında ateş, baş ağrısı ve döküntü yer alır. Tipik olarak bunlar maruziyetten bir ila iki hafta sonra başlar. ⓘ
Bu hastalıklara belirli bakteriyel enfeksiyon türleri neden olmaktadır. Epidemik tifüs, vücut bitleri tarafından yayılan Rickettsia prowazekii'den, scrub tifüs tetikçiler tarafından yayılan Orientia tsutsugamushi'den ve murin tifüs pireler tarafından yayılan Rickettsia typhi'den kaynaklanmaktadır. ⓘ
Aşılar geliştirilmiştir, ancak hiçbiri ticari olarak mevcut değildir. Önleme, hastalığı yayan organizmalara maruziyetin azaltılmasıyla sağlanır. Tedavi antibiyotik doksisiklin ile yapılır. Epidemik tifüs genellikle kötü sağlık koşulları ve kalabalık olduğunda salgınlar halinde ortaya çıkar. Bir zamanlar yaygın olsa da artık nadirdir. Çalı tifüsü Güneydoğu Asya, Japonya ve Kuzey Avustralya'da görülür. Murin tifüsü dünyanın tropikal ve subtropikal bölgelerinde görülür. ⓘ
Tifüs en az 1528 yılından beri tanımlanmaktadır. Bu isim Yunanca ateş veya sanrı anlamına gelen tûphos (τῦφος) kelimesinden gelmektedir ve hastalığa yakalananların ruh halini tanımlamaktadır. "Tifo" "tifüs benzeri" anlamına gelirken, tifüs ve tifo ateşi farklı bakteri türlerinin neden olduğu farklı hastalıklardır. ⓘ
Tifüs, Rickettsia bakterilerinin etken olduğu bulaşıcı hastalıktır. Neden olan etken bakteriler hücre içinde yaşama özelliği gösterirler, hücre dışında uzun süre canlı kalamazlar. ⓘ
Belirtiler ve semptomlar
Bu belirti ve semptomlar, tifüs grubu hastalıkların en önemlisi olan epidemik tifüs ile ilgilidir. ⓘ
Belirtiler ve semptomlar, enfekte olduktan yaklaşık bir ila iki hafta sonra ani başlayan ateş ve diğer grip benzeri semptomlarla başlar. Belirtiler başladıktan beş ila dokuz gün sonra, tipik olarak gövdede bir döküntü başlar ve ekstremitelere yayılır. Bu döküntü sonunda yüz, avuç içleri ve ayak tabanları hariç vücudun büyük bir kısmına yayılır. Meningoensefalit belirtileri döküntü ile başlar ve ikinci veya üçüncü haftalarda devam eder. Meningoensefalitin diğer belirtileri arasında ışığa karşı hassasiyet (fotofobi), zihinsel durum değişikliği (deliryum) veya koma yer alır. Tedavi edilmeyen vakalar genellikle ölümcüldür. ⓘ
Belirtilerin başlangıcı değişkendir ancak daha çok ani başlar ve ilk belirtiler; baş ağrısı, titreme, yüksek ateş, takatsizlik, öksürme ve şiddetli kas ağrısıdır. 5-6 gün sonra, ilk önce vücudun üst bölümünde başlayan ve daha sonra yüz, avuç içi ve ayak tabanı hariç vücudun her yerine sıçrayan maküler cilt kabarıkları (koyu benekler) görülür. Özel tedavi uygulanmazsa, vaka ölüm oranı %40'lara çıkabilir. Bitle bulaşan tifüs, salgına neden olan tek rickettsia hastalığıdır. ⓘ
- Karın ağrısı
- Sırt ağrısı
- Vücudun ortasından başlayan ve yayılan mat kırmızı döküntü
- Çok yüksek ateş (41 °C)
- Kuru öksürük
- Baş ağrısı
- Eklem ağrısı
- Bulantı
- Kusma ⓘ
Nedenler
Birçok hastalığın tanımında "tifüs" kelimesi yer almaktadır. Türleri şunları içerir:
| Durum | Bakteri | Rezervuar/vektör | Notlar ⓘ |
|---|---|---|---|
| Epidemik bit kaynaklı tifüs | Rickettsia prowazekii | Vücut biti | "Tifüs" terimi açıklığa kavuşturulmadan kullanıldığında, genellikle tanımlanan durum budur. "Tifüs" ile ilgili tarihsel referanslar artık genellikle bu durum olarak kabul edilmektedir. |
| Murin tifüsü veya "endemik tifüs" | Rickettsia typhi | Sıçanlar üzerindeki pireler | |
| Çalı tifüsü | Orientia tsutsugamushi | İnsanlar veya kemirgenler üzerinde hasat akarları | |
| Benekli ateş | Rickettsia benekli ateş grubu | Keneler | Boutonneuse ateşi, Rocky Mountain benekli ateşi, Queensland kene tifüsü ve diğer varyantları içerir. |
Önleme
2020 itibariyle ticari olarak herhangi bir aşı mevcut değildir. Scrub typhus için scrub typhus aşısı olarak bilinen bir aşı geliştirilmektedir. ⓘ
Tedavi
Amerikan Halk Sağlığı Derneği, klinik bulgulara dayanarak ve kültürleme tanıyı doğrulamadan önce tedaviyi önermektedir. Tedavi edilmediği takdirde, epidemik tifüsü olan kişilerin %10 ila %60'ında ölüm meydana gelebilir ve 60 yaşın üzerindeki kişiler en yüksek ölüm riskine sahiptir. Antibiyotik çağında, doksisiklin verildiğinde ölüm nadirdir. Epidemik tifüs ile hastaneye yatırılan 60 kişi üzerinde yapılan bir çalışmada, doksisiklin veya kloramfenikol verildiğinde hiç kimse ölmemiştir. ⓘ
Hastalık tedavisiz bırakıldığında ölümcül olabilir. Tedavi çoğunlukla antibiyotikler ile yapılır.
- Azithromycin (tek ilaçla tedavi)
- Doxycycline
- Tetracycline
- Chloramphenicol (daha az kullanılır) ⓘ
Bu hastalık Türkiye'de pek fazla görülmez. ⓘ
Epidemiyoloji
Dünya Sağlık Örgütü'ne göre, tifüsten kaynaklanan mevcut ölüm oranı yılda yaklaşık her 5.000.000 kişiden biridir. ⓘ
Günümüzde sadece birkaç bölgede tifüs salgını mevcuttur. 20. yüzyılın sonlarından bu yana Burundi, Ruanda, Etiyopya, Cezayir ve Güney ve Orta Amerika'daki birkaç bölgede vakalar bildirilmiştir. ⓘ
İki vaka dışında, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki tüm epidemik tifüs vakaları Mississippi Nehri'nin doğusunda meydana gelmiştir. Pennsylvania'daki bir vaka kümesi üzerinde yapılan incelemede enfeksiyonun kaynağının uçan sincaplar olduğu sonucuna varılmıştır. Sylvatik döngü (vahşi hayvanlardan bulaşan hastalıklar) epidemik tifüs ABD'de nadir görülmeye devam etmektedir. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri 1976'dan 2010'a kadar sadece 47 vaka belgelemiştir. Ekim 2018'de Los Angeles, Kaliforniya şehir merkezinde pire kaynaklı bir murin tifüsü salgını tespit edilmiştir. ⓘ
Afrika'nın ortası ve doğusunda, Amerika'nın ortası ve güneyi, Asya'nın soğuk bölgelerinde (dağlık) görülür. Tifüse, aşırı kalabalığın ve kötü hijyen koşullarının hakim olduğu cezaevleri ve mülteci kampları gibi yerlerde de rastlanır. ⓘ
Tarihçe
Orta Çağ
Tifüsün ilk güvenilir tanımı MS 1489'da, Granada Savaşı (1482-1492) sırasında İspanyolların Mağribilere karşı Baza kuşatması sırasında ortaya çıkar. Bu kayıtlarda ateş; kollarda, sırtta ve göğüste kırmızı lekeler; deliryuma kadar ilerleyen dikkat eksikliği; kangrenli yaralar ve bunlara eşlik eden çürümüş et kokusu gibi tanımlamalar yer almaktadır. Kuşatma sırasında İspanyollar 3.000 askerini düşman saldırısında kaybetmiş, ancak 17.000'i de tifüsten ölmüştür. ⓘ
Tarihsel dönemlerde "hapishane humması" ya da "gaol humması" İngiliz hapishanelerinde yaygındı ve modern otoriteler tarafından tifüs olduğuna inanılmaktadır. Genellikle mahkumlar bitlerin kolayca yayıldığı karanlık, pis odalarda bir araya toplandıklarında ortaya çıkıyordu. Bu nedenle, "bir sonraki mahkeme dönemine kadar hapis cezası" genellikle ölüm cezasına eşdeğerdi. Mahkeme önüne çıkarılan mahkumlar bazen mahkeme üyelerine de hastalık bulaştırıyordu. Exeter 1586 Kara Ağır Ceza Mahkemesi bir başka kayda değer salgındı. 1730'da Taunton'da yapılan Lent assizes mahkemesi sırasında, hapishane humması Lord Chief Baron'un yanı sıra Yüksek Şerif, çavuş ve yüzlerce kişinin ölümüne neden olmuştur. İnsanların büyük suçlar için idam edildiği bir dönemde, İngiliz krallığındaki tüm kamu cellatlarının öldürdüğünden daha fazla mahkum 'hapishane humması'ndan öldü. 1759 yılında bir İngiliz yetkili, her yıl mahkumların dörtte birinin hapishane hummasından öldüğünü tahmin ediyordu. Londra'da hapishane humması sıklıkla Newgate Hapishanesi'nin bakımsız mahkumları arasında patlak veriyor ve daha sonra genel şehir nüfusuna yayılıyordu. Mayıs 1750'de Londra Belediye Başkanı Sir Samuel Pennant ve birçok mahkeme personeli, Newgate Hapishanesi'ne bitişik olan Old Bailey'deki mahkeme salonunda ölümcül bir hastalığa yakalanmıştır. ⓘ
Erken modern salgınlar
Salgın hastalıklar, İngiliz İç Savaşı, Otuz Yıl Savaşları ve Napolyon Savaşları da dahil olmak üzere 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar Avrupa'da rutin olarak görülmüştür. Almanya ve çevresindeki topraklarda 1618'den 1648'e kadar savaşçılar ve siviller arasında çeşitli türlerde salgın hastalıklar baş göstermiştir. Joseph Patrick Byrne'e göre, "Savaşın sonunda, tifüs toplam Alman nüfusunun yüzde 10'undan fazlasını öldürmüş olabilir ve genel olarak hastalık Avrupa'daki kayıpların yüzde 90'ını oluşturuyordu." ⓘ
19. yüzyıl
Napolyon'un 1812'de Moskova'dan geri çekilmesi sırasında, Ruslar tarafından öldürülenden daha fazla Fransız askeri tifüsten ölmüştür. ⓘ
Yazsız Yıl olarak bilinen dünya çapındaki sıcaklık düşüşünün neden olduğu kıtlık sırasında, 1816 ve 1819 yılları arasında İrlanda'da büyük bir salgın meydana geldi. Tahminen 100,000 kişi hayatını kaybetmiştir. Tifüs 1830'ların sonlarında tekrar ortaya çıktı ve 1846 ile 1849 yılları arasındaki Büyük İrlanda Kıtlığı sırasında bir başka büyük tifüs salgını meydana geldi. İrlanda tifüsü İngiltere'ye yayıldı ve burada bazen "İrlanda humması" olarak adlandırıldı ve öldürücülüğüyle dikkat çekti. Bitler endemik ve kaçınılmaz olduğu için tüm sosyal sınıflardan insanları öldürdü, ancak özellikle alt veya "yıkanmamış" sosyal tabakaları vurdu. ⓘ
Amerika Birleşik Devletleri'nde 1837 yılında Philadelphia'da bir tifüs salgını patlak vermiş ve 1843 yılında Concord, New Hampshire'da Franklin Pierce'ın (Amerika Birleşik Devletleri'nin 14. Başkanı) oğlunu öldürmüştür. Baltimore, Memphis ve Washington DC'de 1865 ve 1873 yılları arasında çeşitli salgınlar meydana gelmiştir. Tifüs, ABD İç Savaşı sırasında da önemli bir ölüm nedeniydi, ancak tifo, ABD İç Savaşı "kamp ateşi "nin daha yaygın nedeniydi. Tifo hastalığına Salmonella enterica Serovar Typhi bakterisi neden olmaktadır. ⓘ
Sadece Kanada'da, 1847'deki tifüs salgını 1847'den 1848'e kadar 20.000'den fazla insanın ölümüne yol açmıştır; bunların çoğu, Büyük İrlanda Kıtlığı'ndan kaçarken kalabalık tabut gemilerinde hastalığa yakalanan İrlandalı göçmenlerdir ve ateş barakalarında ve diğer karantina biçimlerinde tutulmaktadırlar. Yetkililer ne o zamanın koşullarında yeterli sanitasyonun nasıl sağlanacağını biliyor ne de hastalığın nasıl yayıldığını anlıyordu. ⓘ
20. yüzyıl
Tifüs, I. Dünya Savaşı (1914-1918) öncesinde Polonya'da ve birkaç komşu ülkede endemikti, ancak savaş sırasında salgın haline geldi. I. Dünya Savaşı sırasında Batı Cephesi'ndeki birlikler için zehirden arındırma istasyonları kuruldu, ancak tifüs Doğu Cephesi ordularını kasıp kavurdu ve sadece Sırbistan'da 150.000'den fazla kişi öldü. Ölümler genellikle hastalığa yakalananların %10 ila %40'ı arasındaydı ve hastalık, hastalara bakanlar için önemli bir ölüm nedeniydi. ⓘ
1922 yılında tifüs salgını Sovyet topraklarında zirveye ulaştı ve Rusya'da yaklaşık 20 ila 30 milyon vaka görüldü. Tifüs, yaklaşık 4 milyon vakanın bildirildiği Polonya'yı kasıp kavurmuş olsa da, Hélène Sparrow ve Rudolf Weigl gibi halk sağlığı öncülerinin çabalarıyla hastalığın bu ülkede yayılmasını önleme çabaları 1921 yılına kadar büyük ölçüde başarıya ulaşmıştı. Rusya'da Beyaz ve Kızıl Ordular arasındaki iç savaş sırasında salgın tifüs, çoğu sivil olmak üzere 2-3 milyon kişinin ölümüne neden olmuştur. 1937 ve 1938 yıllarında Şili'de bir tifüs salgını yaşanmıştır. ⓘ
İkinci Dünya Savaşı sırasında, Stalingrad'daki yenilgiden sonra birçok Alman savaş esiri tifüsten öldü. Tifüs salgınları, savaş esiri kamplarında, gettolarda ve Nazi toplama kamplarında hijyenik olmayan koşullarda tutulanların ölümüne neden olmuştur. Bergen-Belsen toplama kampında çekilen görüntülerde tifüsten ölen insanların da bulunduğu toplu mezarların resimleri görülebilir. Theresienstadt ve Bergen-Belsen gibi toplama kamplarında tifüsten ölen binlerce mahkum arasında 15 yaşındaki Anne Frank ve 19 yaşındaki kız kardeşi Margot da vardı. ⓘ
İlk tifüs aşısı iki savaş arası dönemde Polonyalı zoolog Rudolf Weigl tarafından geliştirilmiştir; aşı hastalığı önlememiş ancak ölüm oranını azaltmıştır. ⓘ
Charles Nicolle, bitleri salgın tifüsün bulaştırıcısı olarak tanımladığı için 1928 Nobel Tıp Ödülü'nü aldı.
Bir ABD askeri DDT el spreyleme ekipmanını gösteriyor. DDT, tifüs taşıyan bitlerin yayılmasını kontrol etmek için kullanıldı.
Bir Sivil Kamu Hizmeti çalışanı 1945 civarında Gulfport, Mississippi'de tifüs kontrolü için fare zehiri dağıtıyor. ⓘ
21. yüzyıl
2018 yılında başlayan tifüs salgını Los Angeles County'de yayılmış ve özellikle evsizleri etkilemiştir. 2019 yılında şehir avukatı Elizabeth Greenwood, Los Angeles Belediye Binası'ndaki ofisinde bir pire ısırığı sonucu kendisinin de tifüse yakalandığını açıkladı. Pasadena'da da 2018 yılında 22 vaka ile ani bir tifüs artışı yaşanmış ancak Pasadena Halk Sağlığı Departmanı bu vakaları tek bir yere bağlayamadığı için "salgın" olarak tanımlamamıştır. ⓘ
Bulaşma yolu
Hastalık; akut tifüslü insanların kanını emerek enfekte olan insan bitinin infeksiyonu diğer insanlara taşımasıyla bulaşır. İnfekte bit, diğer insanlardan kan emerek beslenirken rickettsiaları cilt üzerinde bırakır. Bu kişiler saçlarını ovalarken, rickettsiaları ya da bit parçacıklarını bitin ısırdığı yerin içine sokarak enfekte olurlar. Herhangi bir hayvan kaynağı yoktur ⓘ
Yolcular için risk
Yolcuların çoğu için çok düşük risk mevcuttur. Mülteci kamplarında görev alan ve kalabalık, kötü hijyen koşullarının hakim olduğu diğer uygulamalar içerisinde yer alan insani yardım görevlileri risk altında olabilir. ⓘ
Profilaksi
Mevcut değildir. Bitin vücudu istila etmesini önlemek üzere temizlik yapmak çok önemlidir. Vücut bitini kontrol etmek ve yüksek risk altındaki insanların giysilerinde kullanmak üzere pudra haşarat ilaçları vardır. ⓘ