Tonyukuk

Bilge Tūnyokuk Eski Türkçe: Çince: 暾欲谷 ⓘ
Bilge Tūnyokuk Boyla Baga Tarkan İkinci Göktürk Kağanlığı'nın tarkanı
Doğum	646
Ölüm	726
Çocuk(lar)ı	İl İtmiş Bilge Kağatun
Hanedan	Aşide
Dini	Tengricilik
Meslek	Devlet adamı

Tūnyokuk, (Eski Türkçe: , Çince: 暾欲谷; Pinyin: tūnyùgǔ, Wade-Giles:, T'un-yü-ku, tam: Bilge Tūnyokuk Boyla Bağa Tarkan, Çince adı: Ashide Yuan-zhen, 阿史徳元珍; Pinyin: āshǐdé yuánzhēn, Wade-Giles: a-shih-te yüan-chen; 646 - ö. 724), Göktürk Kağanlığının yabgu'sudur. "Aşina" ailesinin akrabalarından Göktürk "Aşide" ailesindendir. Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.. ⓘ

Ayrıca Tūnyokuk, Çin kaynaklı dinlerin Türk boyları arasında yayılmasına izin vermediği ve bunların Türklerin hareketli hayatına uymayan, savaşçılık yeteneklerini köreltebilecek anlayışlar içerdiğini söylemiştir. ⓘ

Tonyukuk ⓘ
İkinci Türk Kağanlığı'ndan Tarkhan
Reign	681-716 veya 717
Tam adınız Bilge Tuñuquq Boyla Baga Tarkan
Yerel isim	𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀 𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸 𐰉𐰆𐰖𐰞𐰀 𐰉𐰍𐰀 𐱃𐰺𐰴𐰣 (Eski Türkçede)
Diğer başlıklar	Apa Tarkan
Doğan	Ashide Yuanzhen 阿史德元珍 c. 646 Yulin, Tang Hanedanlığı (günümüzde İç Moğolistan)
Öldü	c. 726 (79-80 yaşlarında)
Soylu aile	Ashide
Sorun	Po Beg
Meslek	Danışman Büyük Vezir Başkomutan
Anıtlar	Bain Tsokto yazıtları

Tonyukuk (Eski Türkçe: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀:𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸, romanize edilmiştir: Bilgä Tuňuquq, lit. 'Tunyuquq the Wise', Çince: 暾欲谷; pinyin: Tunyugu, Çince: 阿史德元珍; pinyin: Āshǐdé Yuánzhēn, d. yak. 646, ö. yak. 726) birbirini izleyen dört Göktürk kağanının - İlteriş Kağan, Kapağan Kağan, İnel Kağan ve Bilge Kağan - baga-tarkanı (başkomutan) ve danışmanıydı. Tölis, Xueyantuo, Toquz Oğuz, Yenisey Kırgızları, Kurıkanlar, Otuz Tatar, Kitan ve Tatabi gibi çeşitli Türk ve Türk olmayan bozkır halklarına ve Tang hanedanına karşı muzaffer seferler düzenledi. E. P. Thompson ve Peter Benjamin Golden gibi tarihçiler tarafından bir kral yapıcı olarak tanımlanmıştır. ⓘ

İsim

Eski Türk alfabesinde t₁-o-ɲ-uq₁-uq₁ (𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸) olarak yazılan isim, etimolojisi için çeşitli önerilerle birlikte Tunuquq, Tonuquq, Tuj-uquq, Toɲ Yuguq, Tujun-oq, Tojuquq, Tuɲoqoq olarak yorumlanmıştır. Sertkaya'ya göre Tunuk "berrak, saf, uçurum, derinliğe ulaşmış" veya "saf, nüfuz edici" anlamına gelir ve uq veya oq "fikir, bilge, bilgili" anlamına gelir. Dolayısıyla Tonuquq derin ve saf fikrin sahibidir. "Bilge" unvanı bilge veya usta anlamına gelir. Klyashtorny'ye göre yuquq unsuru "saklı, korunan şey, değer, hazine, mücevher" anlamına gelir ve "saklamak, korumak" anlamına gelen "yoq/yuq" fiilinden türemiştir (Uygurca hukuki belgelerde kullanılır); diğer ton ise "ilk" anlamına gelir; dolayısıyla Çince adı 元珍 Yuánzhēn, Türkçe adı Tonyuquq'un bir taklididir ve her ikisi de "ilk hazine" anlamına gelir René M. Giraud ismi tonïuquq olarak okumuş, ton "elbise, giysi" ve yuquq (yuk- "yapışmak" fiilinden) ve "elbisesi yağ ile kutsanmış" anlamına gelmektedir; Aynı şekilde Jean-Paul Roux, Moğolların mutfak kültürünü tartışırken ve kirli ve lekeli kıyafetleri olduğunu öne sürerken ismi "yağlı elbiseli" olarak açıklamıştır. ⓘ

Yaşam

İlk yıllar

Altın kemer süsleri, Tonyukuk ayin yeri, Tov, Erdene. ⓘ

646 yılı civarında Tuul Nehri yakınlarında Aşide boyunda doğmuştur. Tang hanedanından 679 yılında kaçtı ve 681 yılında Elteriš'e katıldı. ⓘ

Ben kendim, Bilge Tonyukuk, Tabgaç [yani Tang Çin'i] ülkesinde doğdum. (Bütün) Türk halkı Çin'e tabi idi.

Eski Türkçe: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀:𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸:𐰋𐰤:𐰇𐰕𐰢:𐱃𐰉𐰍𐰲:𐰃𐰠𐰭𐰀:𐰶𐰠𐰦𐰢:𐱅𐰇𐰼𐰚:𐰉𐰆𐰑𐰣:𐱃𐰉𐰍𐰲𐰴𐰀:𐰝𐰇𐰼𐰼:𐰼𐱅𐰃, romanlaştırılmış: Bilgä Toñuquq bän özüm Tabγač eliŋä qılıntım Türk bodun Tabγačqa körür ärti. ⓘ

Çin kaynakları Tonyuquq'un adının Yuanzhen olduğunu ve tüm Çin geleneklerini öğrendiğini, sınırlardaki boşluklardan ve Çin duvarından haberdar olduğunu belirtir. Chanyü askeri valiliğinde teslim olan klanları denetlerken, askeri vali Changshih tarafından görevden alınmış ve hapse atılmıştır. ⓘ

Elteriš'in hükümdarlığı sırasında

Xue Rengui'ye karşı ilk savaşları kaybetmesine rağmen, Türk Kağanlığı'nı kurmada zorlu bir güç oldu. 687'de Elteriš ve Ashide Yuanzhen tarafından Tang'ın bir başka istilası başladı. İmparatoriçe Dowager Wu, etnik olarak Bekçe olan general Heichi Changzhi'yi Li Duozuo'nun yardımıyla Türk saldırısına karşı savunmakla görevlendirdi ve Huanghuadui'de (günümüzde Shuozhou, Shanxi) Türk kuvvetlerini yenmeyi başardılar ve Türk kuvvetlerinin kaçmasına neden oldular. ⓘ

Qapγan'ın hükümdarlığı sırasında

Tonyukuk yazıtları. ⓘ

703 yılında kağan tarafından Wu Zhou hanedanına evlilik teklifi için gönderildi. Wu Zetian teklifi kabul etti, karşılığında Wu Yanxiu kağanın emriyle serbest bırakıldı. Ancak, İmparator Zhongzhong'un tahta çıkması siyasi iklimi değiştirdi. Evlilik iptal edildi. ⓘ

712 yılında Türgeş ordusu için felaketle sonuçlanan Bolçu Savaşı sırasında Tujue ordusuna komuta etti. ⓘ

İnäl'in hükümdarlığı sırasında

İnäl'in hükümdarlığı sırasında aktif siyasette yer almamış ve onu meşru bir hükümdar olarak kabul etmiştir. Yine de bu onun hayatına mal olmadı ve belki de büyük otoritesi ve yaşı nedeniyle bağışlandı. Bir başka neden de Bilge Kağan'ın kayınpederi olması olabilir. ⓘ

Bilgä'nın hükümdarlığı sırasında

716 yılında damadı Bilgä Qaγan tarafından Usta Stratejist (Bagha Tarkhan) olarak atandı. ⓘ

Çin kaynakları Bilgä Qaγan'ın Budizm'e geçmek, şehirler ve tapınaklar kurmak istediğini belirtir. Ancak Tonyukuk, göçebe yaşam tarzlarının onları Tang hanedanına kıyasla daha büyük bir askeri güç haline getirdiğine işaret ederek onu bundan vazgeçirmiştir. Türklerin gücü hareket kabiliyetlerine dayanırken, Budizm'e geçiş halk arasında pasifizmi beraberinde getirecekti. Dolayısıyla Tengriciliğe bağlı kalmak hayatta kalmak için gerekliydi. ⓘ

720 yılında Tang şansölyesi Wang Jun Baximi, Xi ve Kitan ile birlikte Bilgä Qaγan'a saldırmak için bir plan önerdi. İmparator Xuanzong da Qapγan Qaγan'ın oğulları Bilgä Tegin ve Mo Tegin ile Yenisey Kırgızları Qaγan Qutluğ Bilgä Qaγan ve Huoba Guiren'i Tujue'ye karşı savaşmak üzere görevlendirdi. Tonyukuk kurnazca 721 sonbaharında Baximi'ye ilk saldırıyı başlattı ve onları tamamen ezdi. Bu arada Bilgä, Kansu'ya akın ederek hayvanların çoğunu aldı. O yıl Kitanlar, ertesi yıl Xi de ezildi. ⓘ

726 yılı civarında öldü. ⓘ

Aile

Eletmiš Bilgä Qatun'un babası ve Bilgä Qaγan'ın kayınpederi, dolayısıyla Yollïg ve Teŋrï Qaγan'ların büyükbabasıydı. ⓘ

Miras

Biyografisi, başarıları ve devlet yönetimi için tavsiyeleri, 716 civarında (ölümünden önce) Ulanbataar'ın Nalaikh bölgesinde Bayn Tsokto olarak bilinen bir yere dikilen iki stel üzerine Orhun-Türk alfabesiyle kazınmıştır. Daha sonra Qocho'daki bazı Uygur Maniheist metinlerinde kendisinden bahsedilmiş ve hatırlanmıştır. Yuan dönemi Uygur yetkilisi Xie Wenzhi (楔文質) ve Koreli Gyeongju Seol klanı Tonyukuk'un soyundan geldiğini iddia etmiştir. ⓘ

Popüler kültürde

• 2006-2007 KBS TV dizisi Dae Jo Yeong'da Kim Seong-hun tarafından canlandırıldı. ⓘ

Orhun Yazıtları

Orhun Yazıtlarında ismi olarak yazılmıştır. Ayrıca Bilge Tonyukuk 1. taş, 1. yüz, (Batı yüzü) 7. dizi'de şöyle yazılmıştır; ⓘ

"Bilge Tonyukuk ben özüm tabgaç iliñge kılındım. Türk budun tabgaçka körür erti." (Bilge Tonyukuk ben kendim, Tabgaç ilinde doğdum. Türk budunu Tabgaç'e bağlı idi.) ⓘ

Orhun yazıtları Bilge Kağan ve Kül tigin dışında aslında genelde hakanlar için yazılması gerekenden farklı olarak bir siyasi kişi olan Tonyukuk hakkında da dikilmiştir. Tonyukuk "Gök gibi ve Gök'ten olmuş" şeflerden biri değildir. ⓘ

Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Bu anıt GÖKTÜRK YAZISI ile yazılmıştır. Göktürk yazısını ilk olarak bu anıtlar üzerinde bulabiliriz. Tonyukuk Bilge Kağan'ın veziridir. Tonyukuk, bilgisi ve tecrübesiyle Bilge Kağan'a yol gösteriyordu. ⓘ

Yazıtlara "Orhun Yazıtları" denilmesinin sebebi de bu yazıtların Orhun Nehri dolaylarında dikili olmasıdır. Yazıtlar 19. Yüzyılda (1893), Danimarkalı Türkolog Wilhelm Ludwig Peter Thomsen tarafından tercüme edilmiştir. ⓘ

Çin Kaynakları

Orhun yazıtlarından sonra Tonyukuk hakkında bir diğer kaynakta Tang dönemi Çin yıllıklarıdır. Tonyukuk, Kapgan Kağan'ın yönetimi esnasında strateji ve planlamadan sorumlu üst düzey bir devlet görevlisiydi. Kül Tigin amcası Kapgan'ın ölümü sonrası amcaoğlu İnel Kağana bir darbe düzenleyerek kardeşi Bilge'yi kağan ilan etti. Kapgan ve İnel kağan dönemlerinde görev alan birçok devlet adamı bu yönetim değişikliği sırasında azledildi ya da öldürüldü. Ancak Tonyukuk kızı Bügü Hatun'un Bilge Kağanla evli olması nedeniyle kağanlığa hizmet etmeye devam etti ve itibarını korudu. Tonyukuk, Bilge Kağan devrinde Bilge Kağan'ı budizm dinini yayma ve yerleşik hayata geçme düşüncelerinden vazgeçirmiştir. ⓘ