Ğ

Latin alfabesi Ğğ harfi
Ğ	ğ
Ğ	ğ

Ğ, (küçük harfle ğ) Latin alfabesinden türetilen Türk, Azeri ve Kazak alfabelerinde; ayrıca Kırım Tatarcası, Lazca ve Tatarcanın yazımında kullanılan Latin kökenli alfabelerde de bulunan bir harftir. Kullanıldığı yazı dizgelerinde ötümlü artdamaksıl sürtünmeli ünsüz olan /ɣ/, ötümlü artdamaksıl sürtünmesiz ünsüz /ɰ/ veya ötümlü küçükdilsil sürtünmeli ünsüz /ʁ/ seslerini temsilen yer almaktadır. ⓘ

Türkçenin öncülü olan dil değişkelerinde var olan ötümlü artdamaksıl sürtünmeli ünsüz /ɣ/ sesin İstanbul Türkçesinde kaybolması nedeniyle standart kabul edilen bu değişkede başka sesleri veya süreçleri temsil eder hâle dönüşmüştür. Anadil konuşucularından <ğ>'nin sesletilmesi istendiğinde verilen yanıt tipik olarak /ɣ/ olmakta, dikkatli konuşmada da sıklıkla ötümlü artdamaksıl sürtünmesiz ünsüz /ɰ/ olarak üretilmektedir. ⓘ

Ses değerini büyük ölçüde yitirmiş olduğu ve Türkçede ünlü aralığına izin verilmediği için bu aralıkların giderilmesi için çeşitli sesbilimsel süreçler işletilir ve bu süreçler farklı etkilere neden olur:

• Sözcük sonu konumunda ve arka ünlüleri takip ettiği seslem sonu konumda kendisinden önce gelen ünlünün uzamasına neden olur: dağlar [dɑːɫɑr̥]; sığ [sɯː]
• Ön ünlüleri takip ettiği seslem sonu konumda alternatif olarak ötümlü damaksıl sürtünmesiz ünsüz /j/ ile karşılanabilir: değnek [dejnec];
• Kendisinden önce gelen ünlüler aynı ve arka ünlüyse, bu ünlü aralığını gidermek için iki strateji kullanılabilir:
  • İki ünlü birleşerek tek bir uzun ünlü olarak gerçekleşir: sığınak [sɯːnɑk]
  • Aralığı gidermek için /ɰ/ eklenir: sığınak [sɯɰɯnɑk]
• Kendisinden önce gelen ünlüler aynı ve ön ünlüyse, bu ünlü aralığını gidermek için yine iki strateji kullanılabilir:
  • İki ünlü birleşerek tek bir uzunlu ünlü olarak gerçekleşir: sevdiğim [sevdiːm]
  • Aralığı gidermek için /j/ eklenir: [sevdijim]
• Kendisinden önce ve sonra gelen ünlüler farklıysa, ek stratejiler devreye girer:
  • Ünlüler arkalık ve yuvarlaklık özelliklerini paylaşıyorlarsa (/e/-/i/ ikilisi istisna olmak kaydıyla);
    • İkinci ünlü ilk ünlüyle benzeşerek uzun ünlü oluşturabilir: soğuk [souk] -> [so:k]; ağız [aɯz] -> [a:z]; göğüs [ɟœys] -> [ɟœ:s]
    • Aralığı gidermek için /ɰ/ eklenir: soğuk [souk] -> [soɰuk]; ağız [aɯz] -> [aɰɯz]; göğüs [ɟœys] -> [ɟœɰys]
    • /e/-/i/ birleşimlerinde ise aralığı gidermek için /j/ eklenir: değin [dɛjin]
  • Ünlüler arkalık ve yuvarlaklık özelliklerini paylaşmıyorlarsa:
    • Aralığı gidermek için /ɰ/ eklenir: soluğan [soluɰɑn]; sağistem [sɑɰistɛm]; göğem [ɟœɰɛm] ⓘ

Türkçede bir sözcüğün başına gelmeyen <ğ> harfi, Kırım Tatarcası ve Tatarcada bu konumda kullanılabilir. Örneğin Türkçedeki Abdullah adı Tatarcada Ğabdulla olarak yazılır. Bu dillerde <ğ> değişim geçirmemiş olarak /ɣ/ sesini karşılar. Kiril alfabesi ile geliştirilmiş sistemlerde <ғ> ya da <гъ> ile karşılanır. ⓘ

G ile breve ⓘ
Ğ ğ
ǧ, ĝ, ḡ, ġ, ǥ, ǵ, g̃, ģ, ɠ
Kullanım
Yazı sistemi	Latin alfabesi
Tip	Alfabetik
Köken dil	Türk dili
Fonetik kullanım	[∅] [◌ː] [ɣ] [ʁ] /ɰ/ [j]
Unicode kod noktası	U+011E, U+011F
Tarih
Geliştirme	(spekülatif köken) <hiero>T14</hiero> Γ γ 𐌂 C G Ğ ğ
Zaman aralığı	1928'den günümüze
Torunlar	• Ǧ  • Ġ
Kız Kardeşler	G Г Ґ Ғ Ҕ Ӻ چ‬ غ ገ ࠂ ג‎ Ð
Transliterasyon eşdeğerleri	غ, Gh (digraf), Ғ
Varyasyonlar	ǧ, ĝ, ḡ, ġ, ǥ, ǵ, g̃, ģ, ɠ
Diğer
Yaygın olarak kullanılan diğer harfler	gh, ǧ, ĝ, ḡ, ġ, ǥ, ǵ, g̃, ģ, ɠ

Ğ (breve ile g) Türk ve Azeri alfabelerinin yanı sıra Zazaca, Lazca, Kırım Tatarcası, Tatarca ve Kazakçanın Latin alfabelerinde bulunan bir Latin harfidir. Geleneksel olarak sesli velar sürtünmeli /ɣ/ veya sesli uvular sürtünmeli /ʁ/ sesini temsil eder. Ancak, Türkçede bu fonem çoğu durumda sessiz bir harfe indirgenmiştir ve sesli harf uzatıcısı olarak hizmet etmektedir. ⓘ

Türkçe kullanımı

Mevcut kullanım

Türkçede ⟨ğ⟩ (bazen kolaylık olması için ⟨ɰ⟩ ile gösterilir) yumuşak ge ([jumuʃak ɟe]; 'yumuşak g') olarak bilinir ve Türk alfabesinin dokuzuncu harfidir. Her zaman bir sesli harfin ardından gelir ve Danca'daki blødt g ('yumuşak g') ile karşılaştırılabilir. Bu harf iki sesli harf arasında geçiş görevi görür, çünkü bunlar Türkçe sözcüklerde art arda gelmezler (alıntı sözcüklerde bazen bir gırtlaksı ile ayrılabilirler, örneğin cemaat ya da cemaât, [dʒeˈma.atʲ] ya da [dʒeˈmaʔatʲ] olarak telaffuz edilebilir). ⓘ

Genellikle kendine ait bir sesi yoktur, etkisi kelime içindeki konumuna ve çevresindeki ünlülere bağlı olarak değişir:

ⓘ
ağ	[aː]
eğ	[ej]
iğ	[iː]
ığ	[ɯː]
oğ	[oː]
uğ	[uː]
öğ	[œː]
üğ	[yː]
ağa	[a.a]
ığı	[ɯ.ɯ]
uğu	[u.u]
eğe	[e.e~eje]
iği	[i.i]
üğü	[y.y~yjy]
ağu	[a.u~awu]
oğa	[o.a~owa]
oğu	[o.u~owu]
uğa	[u.a~uwa]
öğe	[œ.e]
öğü	[œ.y]
üğe	[y.e]
ağı	[a.ɯ~aː~a*]
ığa	[ɯ.a]
eği	[eji~iː~e.i~æ*]
iğe	[i.e~ije]

• kelime sonu ve hece sonu pozisyonlarında önceki ünlüyü uzatır, örneğin: dağ(lar) ("dağ(lar)") [daː(laɾ)], sığ ("sığ") [sɯː]; bir ön ünlüyü (e, i) takip ederken, bunun yerine /j/ sesi gelebilir: değnek ("baston") [dejnek];
• aynı arka ünlüler (a, ı, u) arasında sessizdir: sığınak ("barınak") [sɯːnak], uğur ("iyi şanslar") [uːɾ];
• aynı ön ünlüler (e, i, ü) arasında ya sessizdir: sevdiğim ("sevdiğim") [sevdiːm], ya da [j] olarak telaffuz edilir: düğün ("düğün") [dyjyn];
• farklı yuvarlak ünlüler (o, u, ö, ü) arasında veya yuvarlak (o, u, ö, ü) ve yuvarlak olmayan (a, e) ünlüler arasında çoğunlukla sessizdir, ancak bilabial bir kayma olabilir: soğuk ("soğuk") [so.uk] veya [sowuk], soğan ("soğan") [so.an] veya [sowan];
• ağı iki ünlü veya uzun a olarak duyulabilir: ağır ("ağır") [a.ɯɾ] veya [aːɾ];
• ığa her zaman iki ünlüdür: sığan ("uyan") [sɯ.an];
• eği ve iğe'de ya sessizdir ya da y yazılmış gibi [j] olarak telaffuz edilir: değil ("değil") [dejil], diğer ("diğer") [dijeɾ]; konuşma dilinde eği uzun i'dir: değil ("değil") [diːl];
• gelecek ekindeki eği ve ağı -(y)AcAK- biçimsel olarak [e.i]/[a.ɯ] veya konuşma dilinde [æ]/[a]'dır: seveceğim ("seveceğim") [seveˈdʒe. im] veya [seviˈdʒæm]; yazacağım ("yazacağım") [jazaˈdʒa.ɯm] veya [jazɯˈdʒam]. ⓘ

Bazı web sayfaları yanlış kodlama nedeniyle ⟨Ğ⟩ için ⟨Ð⟩ ve ⟨ð⟩ kullanabilir; bunun nedenleri için Türkçe karakterlere bakın. ⓘ

Tarihsel kullanım

Bu harf ve Osmanlı Türkçesi alfabesindeki karşılığı olan ⟨غ⟩, Türkçenin tarihinde çok yakın bir zamana kadar bir ünsüz, /ɣ/, sesli velar sürtünmeli olarak telaffuz edilmekteydi, ancak ünsüzün tamamen kaybolduğu ve önceki ünlünün telafi edici uzamasının meydana geldiği bir ses değişimine uğramıştır, dolayısıyla bugünkü işlevi budur. Ses değişimi bazı Türk lehçelerinde henüz tamamlanmamıştır. Sesin önceki ünsüz yapısı, yoğurt/yoğurt (modern Türkçe yoğurt) ve ağa (modern Türkçe ağa) gibi Türkçeden İngilizceye geçen eski sözcükler ve yakın akraba olan Azerbaycan dili ve Türkçeden etkilenen Kırım Tatar dilindeki soydaş sözcüklerde bulunan karşılık gelen velar sürtünmeli ile kanıtlanmaktadır. Eski Türkçede (ve daha önce Proto-Türkçe döneminde), bu sesli velar sürtünmeli, sesler arası olarak meydana geldiğinde sesli velar durak olan [ɡ]'nin bir allofonu olarak ortaya çıkmıştır. Beklenen lenleşme süreci (intervokal Proto-Türk ünsüzünün zayıflaması ve sonunda kaybolması *ɡ) böylece Türkçede tamamlanmıştır ve diğer birçok Ortak Türk dilinde devam etmektedir. ⓘ

Azerice ve Kırım Tatarcasında

Azerice ve Kırım Tatarcasında ⟨ğ⟩ sesi velar sürtünmeli /ɣ/ sesini temsil eder. ⓘ

Tatarca kullanımı

Tatar dili esas olarak Kiril alfabesiyle yazılır, ancak Latin tabanlı bir alfabe de kullanılmaktadır. Latin alfabesinde ğ, sesli uvular frikatif olan /ʁ/'yi temsil eder. ⓘ

Kazakça kullanımı

En son Mart 2021'de güncellenen ve Tokayev tarafından yaptırılan mevcut Kazak Latin alfabesi önerisi, IPA /ʁ/'yi temsil etmek için Kazak Kiril Ғ'nin yerine ğ'yi kullanıyor. Daha önceki 2020 önerisi bunun yerine Ǵ'yi listelemişti, ancak kamuoyunun eleştirilerinden sonra değiştirildi. ⓘ

Karakter kodlaması

Karakter bilgileri ⓘ

Önizleme	Ğ		ğ
Unicode adı	BREVE ILE LATIN BÜYÜK G HARFI		BREVE ILE LATIN KÜÇÜK G HARFI
Kodlamalar	ondalık	altıgen	dec	altıgen
Unicode	286	U+011E	287	U+011F
UTF-8	196 158	C4 9E	196 159	C4 9F
Sayısal karakter referansı	Ğ	Ğ	ğ	ğ
Adlandırılmış karakter referansı	Ğ		ğ
ISO 8859-3	171	AB	187	BB
ISO 8859-9	208	D0	240	F0