Danca
| Danimarka ⓘ | |
|---|---|
| dansk | |
 Jutland Kanunu'nun ilk sayfası aslen 1241 yılına ait olup Codex Holmiensis'te 1350 yılında kopyalanmıştır. İlk cümle şöyledir: "Mæth logh skal land byggas" Modern yazım: "Med lov skal land bygges" İngilizce çevirisi: "Hukuk ile bir ülke inşa edilmelidir" | |
| Telaffuz | [ˈtænˀsk] |
| Yerli |
|
| Bölge | Danimarka, Schleswig-Holstein (Almanya); Ayrıca Faroe Adaları ve Grönland'da |
| Etnik köken |
|
Anadili İngilizce olanlar | 6,0 milyon (2019) |
Dil ailesi | Hint-Avrupa
|
Erken formlar | Eski Nors
|
| Lehçeler |
|
Yazı sistemi | Latin alfabesi: Dano-Norveç alfabesi
|
| Resmi statü | |
Resmi dil |  Danimarka Krallığı
|
Tanınan azınlık içinde dil |
|
| Tarafından düzenlenmiştir | Dansk Sprognævn (Danimarka Dil Konseyi) |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | da |
| ISO 639-2 | dan |
| ISO 639-3 | Ya:dan - Insular Dancajut - Jutlandic |
| Glottolog | dani1285 Danimarkalıjuti1236 Jutish |
| Linguasphere | 5 2-AAA-bf & -ca ila -cj |
 Dancanın ulusal dil olduğu bölgeler (Danimarka)
Dancanın resmi dil olduğu ancak çoğunluğun anadili olmadığı bölgeler (Faroe Adaları) Dancanın tanınmış bir azınlık dili olduğu bölgeler (Grönland, Almanya) | |
Faroe Adaları
İskandinav Konseyi
Avrupa Birliği
AlmanyaDanca (/ˈdeɪnɪʃ/ (
dinle); dansk telaffuz [ˈtænˀsk] (dinle), dansk sprog [ˈtænˀsk ˈspʁɔwˀ]), başta Danimarka olmak üzere Grönland (göç nedeniyle nüfusun yaklaşık %10'u ilk dil olarak Danca konuşmaktadır), Faroe Adaları ve azınlık dili statüsüne sahip olduğu Kuzey Almanya'nın Güney Schleswig bölgesinde yaklaşık altı milyon kişi tarafından konuşulan bir Kuzey Cermen dilidir. Norveç, İsveç, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Brezilya ve Arjantin'de de Danca konuşan küçük topluluklar bulunmaktadır. ⓘ
Diğer Kuzey Cermen dilleriyle birlikte Danca, Viking döneminde İskandinavya'da yaşayan Cermen halklarının ortak dili olan Eski İskandinavcanın soyundan gelmektedir. Danca, İsveççe ile birlikte Doğu Nors lehçesi grubundan gelirken, Orta Norveç dili (Danca'nın etkisinden önce) ve Norveççe Bokmål, Faroese ve İzlandaca ile birlikte Batı Nors olarak sınıflandırılır. Karşılıklı anlaşılabilirliğe dayanan daha yeni bir sınıflandırma, modern konuşulan Danca, Norveççe ve İsveççeyi "anakara (veya kıtasal) İskandinav" olarak ayırırken, İzlandaca ve Faroece "insular İskandinav" olarak sınıflandırılır. Yazı dilleri uyumlu olsa da, konuşulan Danca Norveççe ve İsveççeden belirgin bir şekilde farklıdır ve bu nedenle her ikisiyle de karşılıklı anlaşılabilirlik derecesi bölgeler ve konuşmacılar arasında değişkendir. ⓘ
16. yüzyıla kadar Danca, Schleswig'den Scania'ya kadar konuşulan ve standart bir çeşitliliği ya da yazım kuralları olmayan bir lehçeler bütünüydü. Protestan Reformu ve matbaanın kullanılmaya başlanmasıyla birlikte, eğitimli Kopenhag lehçesini temel alan standart bir dil geliştirilmiştir. Almanca ve Latince 17. yüzyıla kadar en önemli yazılı diller olmaya devam etse de, bu dil eğitim sistemi ve yönetimde kullanılarak yayıldı. Almanya ve İsveç'e kaybedilen toprakların ardından milliyetçi bir hareket dili Danimarkalı kimliğinin bir simgesi olarak benimsedi ve dil, 18. ve 19. yüzyıllarda üretilen önemli edebiyat eserleriyle kullanım ve popülerlikte güçlü bir artış yaşadı. Günümüzde, standart dilin bölgesel varyantları mevcut olsa da, geleneksel Danimarka lehçeleri neredeyse tamamen ortadan kalkmıştır. Dildeki temel farklılıklar nesiller arasındadır ve gençlik dili özellikle yenilikçidir. ⓘ
Danca, fonemik olarak ayırt edici 27 ünlüden oluşan çok geniş bir ünlü envanterine sahiptir ve prozodisi, bir tür laringeal fonasyon türü olan ayırt edici stød fenomeni ile karakterize edilir. Dancayı komşu dillerden ayıran birçok telaffuz farklılığı, özellikle de ünlüler, zor prozodi ve "zayıf" telaffuz edilen ünsüzler nedeniyle, bazen "öğrenmesi, edinmesi ve anlaması zor bir dil" olarak kabul edilir ve bazı kanıtlar çocukların Dancanın fonolojik ayrımlarını diğer dillere kıyasla daha yavaş edindiklerini göstermektedir. Dilbilgisi, güçlü (düzensiz) ve zayıf (düzenli) çekimlerle orta derecede çekimli bir dildir. İsimler ve işaret zamirleri yaygın ve nötr cinsiyeti ayırt eder. İngilizce gibi Dancada da özellikle zamirlerde olmak üzere eski durum sisteminin kalıntıları vardır. İngilizceden farklı olarak, fiiller üzerindeki tüm kişi işaretlerini kaybetmiştir. Kelime sıralaması V2'dir ve sonlu fiil her zaman cümlede ikinci sırada yer alır. ⓘ
Dünya çapında, 5,5 milyon kişi tarafından konuşulur. Bunların çoğu Danimarka ve Almanya'nın Danimarka sınırında yaşar. Ayrıca Danimarka'nın eski sömürgeleri olan İzlanda, Grönland ve Faroe Adaları'ndaki okullarda da zorunlu ikinci dil olarak öğretilir. ⓘ
İskandinav dillerinin ortak atası kabul edilen Eski Norssup dilinden ayrılması 13. yüzyılda başlar ve diğer dillerden bağımsız olarak ortaya çıkması 16. yüzyılda İncil'in tercüme edilmesi sırasında olur. Ancak günümüzde bile, bir İsveçli için Danca bir yazıyı okumak ve anlamak çok kolaydır. Yine de konuşulan diller daha farklıdır. ⓘ
Danca dili modernleştikçe, yabancılar tarafından öğrenilmesi çok zor olan özel seslerin kullanımı azalmaktadır. ⓘ
Sınıflandırma
ⓘ
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Danca ve Hint-Avrupa'nın Germen kolu içindeki diğer Kuzey Germen dilleriyle olan tarihsel ilişkileri. Karşılıklı anlaşılabilirlik temelinde bir başka sınıflandırma daha yapılabilir. |
Danca, Kuzey Cermen koluna ait bir Cermen dilidir. Bu grubun diğer adları Nordik veya İskandinav dilleridir. İsveççe ile birlikte Danca, Eski İskandinav dilinin Doğu lehçelerinden türemiştir; Danca ve İsveççe aynı zamanda Doğu İskandinav veya Doğu İskandinav dilleri olarak da sınıflandırılır. ⓘ
İskandinav dilleri genellikle farklı yerel diller arasında keskin ayrım çizgilerinin görülmediği bir lehçe sürekliliği olarak kabul edilir. ⓘ
Norveççe ve İsveççe gibi Danca da Orta Çağ'da Aşağı Almanca'dan önemli ölçüde etkilenmiş ve 20. yüzyılın başından bu yana İngilizce'den etkilenmiştir. ⓘ
Danca'nın kendisi üç ana lehçe alanına ayrılabilir: Batı Danca (Jutlandic), Insular Danca (standart çeşitlilik dahil) ve Doğu Danca (Bornholmian ve Scanian dahil). İskandinavcanın bir lehçe sürekliliği olduğu görüşüne göre, Doğu Danca Danca ve İsveççe arasında bir ara lehçe olarak kabul edilebilirken, Taranca İsveççeleştirilmiş bir Doğu Danca lehçesi olarak kabul edilebilir ve Bornholmsk en yakın akrabasıdır. Çağdaş Taranca, İsveççe ile tamamen karşılıklı anlaşılabilirken Danca ile daha az anlaşılabilirdir çünkü İsveç'in geri kalanıyla standart bir kelime dağarcığı ve geçmişe göre daha az farklı telaffuzlar paylaşmaktadır. Kopenhag'dan daha uzakta bulunan ve 17. yüzyılda İsveç'e geçen diğer iki eyalet olan Blekinge ve Halland'da standart İsveççeye daha yakın lehçeler konuşulur. ⓘ
Kelime dağarcığı
Dancadaki birleşik olmayan sözcüklerin yaklaşık 2 000'i Eski İskandinav dilinden ve nihayetinde Proto Hint-Avrupa dilinden türemiştir. Bu 2 000 kelimenin 1 200'ü isim, 500'ü fiil, 180'i sıfat ve geri kalanı da diğer kelime sınıflarına aittir. Danca ayrıca, çoğu geç ortaçağ döneminde Orta Aşağı Almanca'dan ödünç alınmış olan çok sayıda alıntı kelimeyi de özümsemiştir. Dancada en sık kullanılan 500 kelimeden 100'ü Ortaçağ'da Danimarka-Norveç'in diğer resmi dili olan Alçak Almancadan alınmıştır. 17. ve 18. yüzyıllarda standart Almanca ve Fransızca, Alçak Almancanın yerini almış ve 20. yüzyılda İngilizce, özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra, alıntı kelimelerin ana tedarikçisi haline gelmiştir. Birçok eski İskandinav kelimesi kalmasına rağmen, bazıları ödünç eşanlamlılarıyla değiştirilmiştir, æde (yemek) kelimesinde görüldüğü gibi, Aşağı Almanca spise moda olduğunda daha az yaygın hale gelmiştir. Ödünç kelimelerin yanı sıra, mevcut kelimelerin bir araya getirilmesiyle serbestçe yeni kelimeler oluşturulmaktadır. Çağdaş Dancanın standart metinlerinde, Orta Alçak Almanca ödünç sözcükler kelime dağarcığının yaklaşık %16-17'sini, Greko-Latin ödünç sözcükler %4-8'ini, Fransızca %2-4'ünü ve İngilizce yaklaşık %1'ini oluşturur. ⓘ
Danca ve İngilizcenin her ikisi de Germen dilleridir. Danca Eski Nors dilinden türemiş bir Kuzey Cermen dili, İngilizce ise Eski İngilizceden türemiş bir Batı Cermen dilidir. Eski Norsça, erken ortaçağ döneminde Eski İngilizce üzerinde güçlü bir etki yaratmıştır. Ortak Cermen mirasını görmek için, iki dilde birbirine çok benzeyen birçok ortak kelimeye dikkat etmek yeterlidir. Örneğin, have, over, under, for, give, flag, salt ve kat gibi yaygın olarak kullanılan Danca isimler ve edatlar, İngilizce konuşanlar tarafından yazılı halleriyle kolayca tanınabilir. Benzer şekilde, kirke (İskoçça kirk, yani 'kilise') veya barn (İskoçça bairn, yani 'çocuk') gibi diğer bazı kelimeler de İskoçça karşılıklarıyla neredeyse aynıdır. Buna ek olarak, "köy" veya "kasaba" anlamına gelen by kelimesi, Viking işgalinin kalıntıları olarak Whitby ve Selby gibi birçok İngilizce yer adında görülür. Son dönemde İngilizce, "to be" fiilinin üçüncü çoğul şahıs biçimi olan "are" ve buna karşılık gelen şahıs zamiri "they" biçimini çağdaş Eski Norsçadan almıştır. ⓘ
Karşılıklı anlaşılabilirlik
Danca, Norveççe ve İsveççe ile büyük ölçüde karşılıklı anlaşılabilirdir. Üç dilden herhangi birini yetkin bir şekilde konuşanlar diğerlerini genellikle oldukça iyi anlayabilir, ancak araştırmalar karşılıklı anlaşılabilirliğin asimetrik olduğunu göstermiştir: Norveççe konuşanlar genellikle hem Danca hem de İsveççeyi İsveçliler veya Danimarkalıların birbirlerini anladıklarından çok daha iyi anlarlar. Hem İsveçliler hem de Danimarkalılar da Norveççeyi birbirlerinin dillerini anladıklarından daha iyi anlarlar. Norveççe'nin anlaşılabilirlik açısından orta sıralarda yer almasının nedeni, İsveç'le olan ortak sınırı nedeniyle telaffuzda benzerlik olması ve Danca'nın yazı dili olarak uzun bir geleneğe sahip olması nedeniyle kelime dağarcığında benzerlikler bulunmasıdır. Genç Danimarkalılar arasında Kopenhaglılar İsveççeyi anlamada taşradaki Danimarkalılardan daha kötü durumdadır. Genel olarak, genç Danimarkalılar komşu dilleri anlamada Norveçli ve İsveçli gençler kadar iyi değildir. ⓘ
Tarih
Danca'nın tarihi, Haliç'in ünlü runik yazıtı ile başlar :
- ᚲ ᚲ ⓘ
- ᛉ ᛚ ᛖ ᚹ ᚫ ᚷ ᚷ ᛋ ᛏ ᛁ ᛉ ⓘ
- ᛉ ᛟ ᛚ ᛏ ᛁ ᛃ ᛃ ᛉ ᛉ ⓘ
- ᚫ ᛟ ᚱ ᛅ ᚫ ⓘ
- ᛟ ᚫ ᚹ ᛁ ᛞ ᛟ ⓘ
veya Latin harfleriyle:
- ek Hlewagasti R holtija R horna tawidō. ⓘ
belki de MS 400 civarında Danca'da ⓘ
Jeg Lægæst fra Holt gjorde dette horn. ⓘ
Danimarkalı filolog Johannes Brøndum-Nielsen, Danca tarihini MS 800'den 1525'e kadar "Eski Danca" olarak adlandırdığı bir döneme ayırmış ve bu dönemi de "Runik Danca" (800-1100), Erken Orta Danca (1100-1350) ve Geç Orta Danca (1350-1525) olarak alt bölümlere ayırmıştır. ⓘ
Runik Danca
Móðir Dyggva var Drótt, dóttir Danps konungs, sonar Rígs er fyrstr var konungr kallaðr á danska tungu.
"Dyggvi'nin annesi, Danimarka dilinde ilk kral olarak anılan Ríg'in oğlu kral Danp'ın kızı Drott'tu."
Snorri Sturluson'dan Heimskringla
Sekizinci yüzyıla gelindiğinde, İskandinavya'nın ortak Cermen dili olan Proto-Norse bazı değişikliklere uğrayarak Eski Norsçaya dönüşmüştür. Bu dil genellikle "Danimarka dili" (Dǫnsk tunga) ya da "İskandinav dili" (Norrœnt mál) olarak adlandırılırdı. İskandinav dili runik alfabeyle, önce yaşlı futhark ile ve 9. yüzyıldan itibaren genç futhark ile yazılmıştır. ⓘ
Yedinci yüzyıldan itibaren, ortak İskandinav dili tüm İskandinavya'ya yayılmayan değişikliklere uğramaya başladı ve bunun sonucunda Eski Batı İskandinavca (Norveç ve İzlanda) ve Eski Doğu İskandinavca (Danimarka ve İsveç) olmak üzere iki lehçe alanı ortaya çıktı. Doğu Norsçayı Batı Norsçadan ayıran değişikliklerin çoğu Danimarka'da yenilikler olarak başlamış, bu yenilikler İskandinavya üzerinden İsveç'e ve deniz yoluyla Norveç'in güneyine yayılmıştır. Eski Doğu Norsça'yı (Runik İsveççe/Danca) Eski Batı Norsça'dan ayıran bir değişiklik, stæin'in sten'e dönüşmesinde olduğu gibi, çift sesli æi'nin (Eski Batı Norsça ei) tek sesli e'ye dönüşmesiydi. Bu durum runik yazıtlarda daha eski stain ve daha sonraki stin okunuşlarına yansımıştır. Ayrıca, dauðr'da olduğu gibi au'nun døðr'da olduğu gibi ø'ya dönüşmesi de meydana gelmiştir. Bu değişiklik runik yazıtlarda tauþr'dan tuþr'a bir değişiklik olarak gösterilmektedir. Dahası, øy (Eski Batı Norsça ey) diftongu da Eski Norsça "ada" sözcüğünde olduğu gibi ø'ya dönüşmüştür. Bu tek sesli hale getirme Jutland'da başlamış ve doğuya doğru yayılarak 1100 yılına kadar Danimarka ve İsveç'in çoğuna yayılmıştır. ⓘ
Danimarka'nın fethi sayesinde Eski Doğu Norsçası bir zamanlar İngiltere'nin kuzeydoğu bölgelerinde yaygın olarak konuşuluyordu. Sokak anlamına gelen "gate" (gade) gibi İskandinavcadan türetilen pek çok kelime Yorkshire, East Midlands ve East Anglia'da ve İngiltere'nin doğusunda Danimarkalı Vikingler tarafından kolonileştirilen bölgelerde hala varlığını sürdürmektedir. York şehri bir zamanlar Jorvik'in Viking yerleşimiydi. "Bıçak" (kniv), "koca" (husbond) ve "yumurta" (æg) gibi diğer bazı İngilizce sözcükler Eski Doğu Norsçadan türemiştir. 'Kasaba' anlamına gelen "-by" eki Yorkshire ve doğu Midlands'daki yer adlarında yaygındır, örneğin Selby, Whitby, Derby ve Grimsby. Vadi anlamına gelen "dale" kelimesi Yorkshire ve Derbyshire yer adlarında yaygındır. ⓘ
Eski ve Orta lehçeler
Fangær man saar i hor seng mæth annæns mansz kunæ. oc kumær han burt liuænd....
"Eğer biri başka bir adamın karısıyla fuhuş yatağında yakalanırsa ve o kişi sağ çıkarsa..."
Jutland Kanunu, 1241
Ortaçağ döneminde Danca, İsveççeden ayrı bir dil olarak ortaya çıkmıştır. Ana yazı dili Latinceydi ve bu dönemden kalan az sayıdaki Danca metin Latin alfabesiyle yazılmıştır, ancak runik alfabenin bazı bölgelerde popüler kullanımda kaldığı görülmektedir. Bu dönemde yazılan başlıca metin türleri, Latince bilmeyenlerin de erişebilmesi için yerel dilde formüle edilen kanunlardır. Jutland Kanunu ve Scanian Kanunu 13. yüzyılın başlarında yerel Danca ile yazılmıştır. 1350'den itibaren Danca bir yönetim dili olarak kullanılmaya başlandı ve kraliyet mektupları ve vasiyetnameler gibi yeni edebiyat türleri bu dilde yazılmaya başlandı. Bu dönemde imla standart olmadığı gibi konuşma dili de standart değildi ve bölgesel kanunlar, yazıldıkları bölgeler arasındaki lehçe farklılıklarını göstermektedir. ⓘ
Bu dönem boyunca Danca, Alçak Almanca ile temas halindeydi ve birçok Alçak Almanca alıntı sözcük bu dönemde kullanılmaya başlandı. 1536'daki Protestan Reformu ile birlikte Danca aynı zamanda din dili haline gelmiş, bu da Dancanın edebi bir dil olarak kullanılmasına yönelik yeni bir ilgiyi tetiklemiştir. Yine bu dönemde Danca, kendisini İsveççe ve Norveççeden ayıran stød, birçok durak ünsüzünün seslendirilmesi ve birçok son sesli harfin /e/'ye zayıflaması gibi dilsel özellikleri almaya başlamıştır. ⓘ
Dancadaki ilk basılı kitap 1495 tarihli Rimkrøniken (Kafiyeli Kronik), kafiyeli dizelerle anlatılan bir tarih kitabıdır. İncil'in Danca'daki ilk tam çevirisi olan Christiern Pedersen'in çevirdiği Christian II İncili 1550 yılında yayımlanmıştır. Pedersen'in imla tercihleri daha sonraki Danca yazılar için fiili bir standart oluşturmuştur. ⓘ
Erken Modern Dönem
Herrer og Narre have frit Sprog.
"Lordlar ve soytarılar özgürce konuşurlar."
Peder Syv, atasözleri
İlk İncil çevirisinin ardından, Danca'nın bir yazı dili, din, yönetim ve kamusal söylem dili olarak gelişimi hızlandı. XVII. yüzyılın ikinci yarısında gramerciler Danca gramerleri hazırladılar; bunların başında Rasmus Bartholin'in 1657 tarihli Latince grameri De studio lingvæ danicæ; ardından Laurids Olufsen Kock'un 1660 tarihli Zelanda lehçesi grameri Introductio ad lingvam Danicam puta selandicam; ve 1685'te Peder Syv tarafından Danca yazılmış ilk gramer olan Den Danske Sprog-Kunst ("Danimarka Dili Sanatı") gelir. Bu dönemin başlıca yazarları şair ve mezmur yazarı Thomas Kingo ve Jammersminde (Hatırlanan Acılar) adlı romanı akademisyenler tarafından edebi bir başyapıt olarak kabul edilen Leonora Christina Ulfeldt'tir. Yazım hala standartlaştırılmamıştı ve bunu yapmanın ilkeleri Danimarkalı filologlar arasında şiddetle tartışılıyordu. Jens Pedersen Høysgaard'ın grameri, stød'un bir tanımı da dahil olmak üzere Danca fonoloji ve prozodinin ayrıntılı bir analizini veren ilk gramerdir. Bu dönemde akademisyenler ayrıca "konuşulduğu gibi yazmanın" mı yoksa "yazıldığı gibi konuşmanın" mı en iyisi olduğunu ve fiillerin çoğul hali gibi yerel dilde kullanımdan düşmüş arkaik gramer biçimlerinin yazıda korunup korunmaması gerektiğini tartışıyorlardı (örneğin han er "o" vs. de ere "onlar"). ⓘ
Doğu Danimarka eyaletleri, İkinci Brömsebro Antlaşması'ndan (1645) sonra İsveç'e kaybedilmiş ve ardından kademeli olarak İsveçlileştirilmiştir; tıpkı Norveç'in Danimarka'dan siyasi olarak kopması gibi, Norveççe üzerindeki Danimarka etkisi de kademeli olarak sona ermeye başlamıştır (ortak yazılı standart dil aracılığıyla etki devam etmiştir). 1660'ta mutlakıyet rejiminin yürürlüğe girmesiyle Danimarka devleti daha da bütünleşti ve Danimarka başbakanlığının dili, Almanca ve Fransızcanın da etkisiyle bir Zellandaca çeşidi, özellikle yazı dilinde fiilen resmi standart dil haline geldi - bu, rigsdansk ("Krallığın Dancası") olarak adlandırılan orijinal dildi. Ayrıca, 18. yüzyılın ortalarından itibaren, uvular R sesi ([ʁ]) olan skarre-R, muhtemelen Paris Fransızcası ve Almancanın etkisiyle Danimarka'da yayılmaya başladı. Danimarka'nın tamamı, Güney İsveç ve güney Norveç kıyıları da dahil olmak üzere Dancanın etkili olduğu tüm bölgeleri etkiledi. ⓘ
18. yüzyılda Danimarka filolojisi, karşılaştırmalı ve tarihsel dilbilim disiplinlerine öncülük eden ve Dancanın ilk İngilizce gramerini yazan Rasmus Rask tarafından geliştirildi. Edebi Danca, oyunları, tarihi ve bilimsel eserleri Danimarka edebiyat kanonunun temelini oluşturan Ludvig Holberg'in çalışmalarıyla gelişmeye devam etti. Danimarka'nın Grönland'ı Hans Egede tarafından kolonileştirmesiyle birlikte Danca burada idari ve dini dil haline gelirken, İzlanda ve Faroe Adaları 20. yüzyılın ortalarına kadar Danca'nın resmi dil olduğu Danimarka kolonileri statüsündeydi. ⓘ
Standartlaştırılmış ulusal dil
Moders navn er vort Hjertesprog,
kun løs er al fremmed Tale.
Det alene i mund og bog,
kan vække et folk af dvale.
"Annemizin adı kalbimizin dilidir,
tek boşta kalan yabancı konuşmalar
Tek başına, ağızda ya da kitapta,
bir halkı uykudan uyandırabilir."
N.F.S. Grundtvig, "Modersmaalet" ⓘ
Schleswig'in Almanya'ya kaybedilmesinin ardından, Almanca konuşanların bölgeye akın etmesiyle birlikte Danimarkaca konuşanların sayısı hızla arttı. Siyasi toprak kaybı Danimarka'da yoğun bir milliyetçilik dönemini tetiklemiş ve Danimarka kültürünün "Altın Çağı" olarak adlandırılan döneme denk gelmiştir. N.F.S. Grundtvig gibi yazarlar dilin ulusal aidiyet yaratmadaki rolünü vurgulamışlardır. Bu dönemin en sevilen Danca yazarlarından bazıları varoluşçu filozof Søren Kierkegaard ve üretken masal yazarı Hans Christian Andersen'dir. Popüler edebi rol modellerinin etkisi, artan eğitim gereksinimleriyle birlikte Danimarka dilini güçlendirmek için çok şey yaptı ve aynı zamanda Kopenhag standart dilinin bölgesel yerel dilleri yavaş yavaş yerinden ettiği bir homojenleşme dönemi başlattı. 1911 yılında Danca, çoğunluğu Danimarka ve İzlanda'da olmak üzere yaklaşık 5 milyon kişi tarafından konuşuluyordu. 1920'deki Schleswig referandumundan sonra, Danimarkalıların bir kısmı Alman topraklarında azınlık olarak kaldı. 19. yüzyıl boyunca Danimarkalılar göç ederek Amerika'da, özellikle de ABD, Kanada ve Arjantin'de küçük gurbetçi toplulukları kurmuşlardır. ⓘ
Danimarka'nın İkinci Dünya Savaşı'nda Almanya tarafından işgal edilmesinin ardından, 1948'de yapılan imla reformu ile isimlerin büyük harfle yazılmasına ilişkin Alman etkisindeki kural kaldırılmış ve Å/å harfi getirilmiştir. 20. yüzyılda yaşamış üç Danimarkalı yazar Nobel Edebiyat Ödülü'ne layık görülmüştür: Karl Gjellerup ve Henrik Pontoppidan (1917'de ortak ödül aldılar) ve Johannes V. Jensen (1944'te ödüllendirildi). ⓘ
Ulusal yayıncılıkta Yüksek Kopenhag Standardı olan rigsdansk'ın münhasıran kullanılmasıyla, geleneksel lehçeler artan bir baskı altına girmiştir. 20. yüzyılda neredeyse yok oldular ve standart dil tüm ülkeye yayıldı. Standart dilin bazen regionssprog ("bölgesel diller") olarak adlandırılan küçük bölgesel telaffuz varyasyonları kalmıştır ve bazı durumlarda hayati önem taşımaktadır. Günümüzde, Standart Danca'nın başlıca çeşitleri, başkentin yaşlı, işinde gücünde ve iyi eğitimli insanlarıyla ilişkilendirilen Yüksek Kopenhag Standardı ve geleneksel olarak işçi sınıfıyla ilişkilendirilen, ancak günümüzde genç nesillerin prestij çeşidi olarak benimsenen düşük Kopenhag konuşmasıdır. Ayrıca, 21. yüzyılda, göçün etkisinin, kentsel alanlarda, Arapça, Türkçe ve Kürtçe gibi farklı göçmen dillerinin yanı sıra İngilizce ve Danca gibi unsurları birleştiren bir göçmen Danimarka çeşidi (Perkerdansk olarak da bilinir) olan multiethnolect'in ortaya çıkması gibi dilsel sonuçları olmuştur. ⓘ
Coğrafi dağılım
Danca, Danimarka'nın ulusal dili ve Faroe Adaları'nın iki resmi dilinden biridir (Faroece ile birlikte). 2009 yılına kadar Grönland'ın da iki resmi dilinden biriydi (Grönlandca ile birlikte). Danca şu anda Grönland'da yaygın olarak lingua franca olarak konuşulmaktadır ve yerli Grönland nüfusunun bilinmeyen bir kısmının ana dili Dancadır; 1928 yılında zorunlu dil olarak eğitim sistemine girmesinden bu yana yerli Grönland nüfusunun büyük bir yüzdesi Dancayı ikinci dil olarak konuşmaktadır. Danca 1944 yılına kadar İzlanda'da resmi bir dildi, ancak bugün hala yaygın olarak kullanılmaktadır ve okullarda İngilizceden sonra ikinci yabancı dil olarak öğretilen zorunlu bir derstir. İzlanda, resmi dillerinden biri Danca olan Danimarka-Norveç tarafından yönetilen bir bölgeydi. ⓘ
Buna ek olarak, Almanya'nın Danimarka sınırındaki Güney Schleswig'de Danca konuşan kayda değer bir topluluk bulunmaktadır ve burada Danca, tıpkı sınırın kuzeyindeki Almanca gibi resmi olarak tanınan bölgesel bir dildir. Ayrıca, Danca Avrupa Birliği'nin resmi dillerinden ve Nordik Konseyi'nin çalışma dillerinden biridir. Nordik Dil Sözleşmesi uyarınca, Nordik ülkelerinin Danca konuşan vatandaşları, diğer Nordik ülkelerindeki resmi kurumlarla etkileşimde bulunurken, herhangi bir tercüme veya çeviri masrafından sorumlu olmaksızın kendi ana dillerini kullanma fırsatına sahiptir. ⓘ
Yazılı Norveççe'nin iki çeşidinden daha yaygın olan Bokmål, Danca'ya çok yakındır, çünkü standart Danca 1814 yılına kadar fiili yönetim dili ve Danimarka-Norveç'in resmi dillerinden biri olarak kullanılmıştır. Bokmål, Norveççe'nin diğer bir çeşidi olan Nynorsk'un aksine Danca'ya dayanır ve önemli bir referans noktası olarak Eski Norveççe ile Norveç lehçelerine dayanır. ⓘ
Hiçbir yasa Danimarka için resmi bir dil öngörmemekte, bu da Danca'yı sadece fiili dil haline getirmektedir. Ancak Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu, mahkemelerin dilini Danca olarak belirlemiştir. 1997 yılından bu yana, kamu makamları Yazım Kanunu aracılığıyla resmi yazım kurallarına uymakla yükümlüdür. 21. yüzyılda Danca'yı Danimarka'nın resmi dili haline getirecek bir dil yasası oluşturulması konusunda tartışmalar yapılmıştır. ⓘ
Lehçeler
Standart Danca (rigsdansk) başkent Kopenhag ve çevresinde konuşulan lehçelere dayanan dildir. İsveççe ve Norveççenin aksine, Danca birden fazla bölgesel konuşma normuna sahip değildir. Danca konuşanların %25'inden fazlasının başkentin metropol bölgesinde yaşaması ve çoğu devlet kurumunun, kuruluşun ve büyük işletmelerin ana ofislerini Kopenhag'da tutması, çok homojen bir ulusal konuşma normuyla sonuçlanmıştır. ⓘ
Danimarka lehçeleri, hem fonoloji hem de gramer açısından modern Standart Danca'dan farklı olan geleneksel lehçeler ve Standart dilin çoğunlukla telaffuz ve geleneksel lehçelerle renklendirilmiş yerel kelime dağarcığı ile ayırt edilen yerel çeşitleri olan Danimarka aksanları veya bölgesel diller olarak ikiye ayrılabilir. Geleneksel lehçeler artık Danimarka'da çoğunlukla yok olmuştur ve sadece en yaşlı nesiller hala bu lehçeleri konuşmaktadır. ⓘ
Danimarka'nın geleneksel lehçeleri üç ana lehçe alanına ayrılır:
- Danimarka'nın Zealand, Funen, Lolland, Falster ve Møn adalarının lehçelerini içeren Insular Danca (ømål)
- Jutlandic (jysk), ayrıca Kuzey, Doğu, Batı ve Güney Jutlandic olarak bölünmüştür
- Bornholmce (bornholmsk), Bornholm adasının lehçesi ⓘ
Jutlandik ayrıca Güney Jutlandik ve Kuzey Jutlandik olarak ikiye ayrılırken, Kuzey Jutlandik de Kuzey Jutlandik ve Batı Jutlandik olarak alt bölümlere ayrılır. Insular Danca ise kendi içinde ek varyasyonlara sahip Zealand, Funen, Møn ve Lolland-Falster lehçe bölgelerine ayrılır. "Doğu Dancası" terimi zaman zaman Bornholmca için kullanılmakla birlikte Scania (özellikle tarihsel bağlamda) -Jutlandic dialect, Insular Danish ve Bornholmian lehçelerini de kapsamaktadır. Bornholmca Danimarka'da konuşulan tek Doğu Danimarka lehçesidir, çünkü diğer Doğu Danimarka lehçeleri İsveç'e bırakılan ve daha sonra İsveçlileştirilen bölgelerde konuşulmaktadır. ⓘ
Geleneksel lehçeler fonoloji, gramer ve kelime dağarcığı bakımından standart Danca'dan farklıdır. Fonolojik olarak en belirleyici farklılıklardan biri stød'un varlığı ya da yokluğudur. Stød'un gerçekleştirilmesi için dört ana bölgesel varyant bilinmektedir: Güneydoğu Jutlandic, En Güney Funen, Güney Langeland ve Ærø'da stød kullanılmaz, bunun yerine bir perde aksanı kullanılır. Güney Jutland'ın ortasından geçen, Güney Funen ve Langeland'ın ortasından ve Lolland-Falster, Møn, Güney Zealand ve Bornholm'un kuzeyinden geçen bir çizginin (Danca: Stødgrænsen "Stød sınırı") güneyinde ne stød ne de perde aksanı vardır. Jutland ve Zealand'ın büyük bölümünde stød kullanılır ve Zealand'ın geleneksel lehçelerinde ve bölgesel dilinde stød standart dile göre daha sık görülür. Zealand'da stød çizgisi, eskiden doğrudan Kraliyete bağlı bir bölge olan Güney Zealand'ı (stød'suz), eskiden çeşitli soylu mülklerin mülkü olan Ada'nın geri kalanından ayırır. ⓘ
Dilbilgisel olarak, diyalektik açıdan önemli bir özellik dilbilgisel cinsiyetlerin sayısıdır. Standart Danca'da iki cinsiyet vardır ve isimlerin belirli hali son ekler kullanılarak oluşturulurken, Batı Jutlandik'te yalnızca bir cinsiyet vardır ve isimlerin belirli hali, Batı Cermen dilleriyle aynı şekilde ismin kendisinden önce bir artikel kullanır. Bornholm lehçesi, üç gramer cinsiyeti arasındaki ayrım gibi birçok arkaik özelliği günümüze kadar korumuştur. İç Danimarka geleneksel lehçeleri de üç gramer cinsiyetini korumuştur. 1900 yılına gelindiğinde, Zealand Insular lehçeleri standart dilin etkisi altında iki cinsiyete indirgenmiş, ancak Funen lehçesi gibi diğer Insular çeşitleri indirgenmemiştir. Üç cinsiyet kullanmanın yanı sıra, eski Insular veya Funen lehçesi, özellikle hayvanlara atıfta bulunan bazı durumlarda şahıs zamirlerini (he ve she gibi) de kullanabiliyordu. Geleneksel Funen lehçesinde klasik bir örnek şu cümledir: "Katti, han får unger", kelimenin tam anlamıyla Kedi, yavruları oluyor, çünkü kedi eril bir isimdir, bu nedenle dişi kedi olsa bile han (o) olarak anılır. ⓘ
Fonoloji
Danca'nın ses sistemi, özellikle geniş sesli harf envanteri ve alışılmadık prozodisi ile sıra dışıdır. Resmi olmayan veya hızlı konuşmalarda dil, vurgusuz hecelerin önemli ölçüde azaltılmasına, hece ünsüzleri ile çok sayıda ünlüsüz hece oluşturulmasına ve son ünsüzlerin azaltılmasına eğilimlidir. Ayrıca, dilin prozodisi, diğer birçok dilin aksine cümle yapısı hakkında çok fazla ipucu içermez, bu da konuşma akışındaki farklı seslerin algılanmasını nispeten daha zor hale getirir. Bu faktörler bir araya geldiğinde, Danca telaffuzun öğrenenler için ustalaşmasını zorlaştırır ve Danimarkalı çocukların erken çocukluk döneminde konuşmayı bölümlere ayırmayı öğrenmelerinin biraz daha uzun sürdüğü belirtilmektedir. ⓘ
Sesli Harfler
Analize bağlı olmakla birlikte, Dancanın modern varyantlarının çoğunda 12 uzun ünlü, 13 kısa ünlü ve yalnızca vurgusuz hecelerde ortaya çıkan iki schwa ünlüsü, /ə/ ve /ɐ/ ayırt edilir. Bu da toplamda 27 farklı sesli sesbirimi verir - dünya dilleri arasında çok büyük bir sayı. En az 19 farklı çift ünlü de ortaya çıkar, bunların hepsi kısa bir ilk ünlüye sahiptir ve ikinci segment ya [j], [w] ya da [ɐ̯]'dir. Aşağıdaki tabloda Grønnum (1998a) tarafından Modern Standart Danca'da verilen ünlülerin yaklaşık dağılımı IPA/Danca'da kullanılan sembollerle gösterilmiştir. Analiz soruları, örneğin r-renkli ünlülerin ayrı fonemler olarak kabul edilip edilmediğine bağlı olarak biraz farklı bir envanter verebilir. Basbøll (2005:50) iki vurgusuz schwa ünlüsünü saymadan 25 "tam ünlü" verir. ⓘ
| Ön | Merkez | Geri ⓘ | |||
|---|---|---|---|---|---|
| yuvarlatılmamış | yuvarlatılmış | yuvarlatılmamış | yuvarlatılmamış | yuvarlatılmış | |
| Kapat | i iː | y yː | u uː | ||
| Yakın-yakın | e̝ e̝ː | ||||
| Yakın-orta | e eː | ø øː | o oː | ||
| Orta | ə | ||||
| Açık-orta | ɛ ɛː | œ œː | ʌ | ɔ ɔː | |
| Neredeyse açık | æ | œ̞ œ̞ː | ɐ | ||
| Açık | ɶ | ɑ ɑː | ɒ ɒː | ||
Ünsüzler
Ünsüz envanteri nispeten basittir. Basbøll (2005:73) Dancada hece olmayan 16 ünsüz fonem ayırt eder. ⓘ
| Labial | Alveolar | Damak | Velar | Uvular/ Faringeal |
Glottal ⓘ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Burun | m | n | ŋ | |||
| Dur | p⠀b | t⠀d | k⠀ɡ | |||
| Sürtünmeli | f | s | h | |||
| Yaklaşık | v | l | j | ʁ |
Bu sesbirimlerin birçoğu başlangıçta ve koda'da oldukça farklı sesletimlere sahiptir; tam bir ünlü tarafından takip edilen sesler arası ünsüzler başlangıçta olduğu gibi, aksi takdirde koda'da olduğu gibi ele alınır. Fonetik olarak duraklar arasında sesletim ayrımı yoktur, daha ziyade aspirasyon ve fortis ile lenis arasında bir ayrım vardır. Norveççe, İsveççe ve Almancada olduğu gibi yarı sesli [b, d, ɡ] olan Kuzey Jutlandik lehçeler istisnadır. /p t k/ başlangıçta [pʰ, tsʰ, kʰ] olarak aspire edilir, ancak koda'da aspire edilmez. t'nin telaffuzu, [tsʰ], basit aspire [tʰ] ile tam affrikasyon [tsʰ] arasındadır (Almancada ikinci Yüksek Alman ünsüzünün t'den z'ye kaymasıyla olduğu gibi). Lehçeler arasında farklılıklar vardır ve bazı Jutlandik lehçeler diğer çeşitlere göre daha az ötümlü olabilir; Kuzey ve Batı Jutlandik geleneksel lehçeler neredeyse hiç ötümsüz kuru t'ye sahiptir. ⓘ
/v/ hece koda'sında [w] olarak telaffuz edilir, bu nedenle örneğin /ɡraːvə/ (mezar) [kʁɑːwə] olarak telaffuz edilir. ⓘ
[ʋ, ð] genellikle hafif bir sürtünmeye sahiptir, ancak genellikle yaklaştırıcı olarak telaffuz edilir. Danca [ð] İngilizce ve İzlandaca'daki benzer sesten farklıdır, çünkü dental bir sürtünme değil, ikinci dil öğrenenler tarafından sıklıkla [l] olarak duyulan bir alveolar yaklaşımdır. ⓘ
ɕ] sesi örneğin [ɕɒwˀ] olarak telaffuz edilen /sjovˀ/ "fun" ve [tɕælˀ] olarak telaffuz edilen /tjalˀ/ "marijuana" sözcüklerinde bulunur. Bazı analizler bunu bir fonem olarak varsaymıştır, ancak yalnızca /s/ veya /t/'den sonra ortaya çıktığından ve [j] bu fonemlerden sonra ortaya çıkmadığından, sessiz alveolar sürtünmeden sonra devoiced olan /j/'nin bir allofonu olarak analiz edilebilir. Bu da Dancada bir /ɕ/-fonemi varsaymayı gereksiz kılar. Jutlandik lehçelerde genellikle [ɕ] sesi bulunmaz ve sj kümesi [sj] veya [sç] olarak telaffuz edilir. ⓘ
Başlangıçta /r/ bir uvu-faringeal yaklaştırıcı, [ʁ] olarak gerçekleşir, ancak koda'da ya hecesel olmayan düşük bir orta ünlü, [ɐ̯] olarak gerçekleşir ya da sadece önceki ünlü ile birleşir. Bu olgu Almancadaki veya İngilizcenin rotik olmayan telaffuzlarındaki r ile karşılaştırılabilir. Danca'da /r/'nin gırtlaktan söylenişi - skarre-r olarak adlandırılır - bu dili Norveççe ve İsveççe'nin trilli [r] kullanan türlerinden ayırır. Sadece çok az sayıda, orta yaşlı ya da yaşlı Jutlandik konuşan kişi önden /r/'yi korur ve bu da genellikle çırpılmış [ɾ] ya da yaklaştırılmış [ɹ] olarak gerçekleşir. ⓘ
Prozodi
Danca, stød (lit. "itme") adı verilen prozodik bir özellik ile karakterize edilir. Bu bir tür laringealizasyon ya da gıcırtılı sestir. Bazı kaynaklar bunu gırtlaksı bir durak olarak tanımlamıştır, ancak bu çok seyrek bir gerçekleşmedir ve bugün fonetikçiler bunu bir fonasyon türü veya prozodik bir fenomen olarak görmektedir. Fonemik statüye sahiptir, çünkü stød'lu bønder ("köylüler") ile stød'suz bønner ("fasulye") gibi minimal çiftlerde farklı anlamlara sahip kelimelerin tek ayırt edici özelliği olarak hizmet eder. Stød'un kelime dağarcığındaki dağılımı, Norveççe ve İsveççenin çoğu lehçesinde bulunan ortak İskandinav perde aksanlarının dağılımı ile ilgilidir. ⓘ
Vurgu fonemiktir ve billigst [ˈpilist] "en ucuz" ve bilist [piˈlist] "araba sürücüsü" gibi kelimeleri ayırt eder. ⓘ
Danca tonlama Nina Grønnum tarafından vurgu grubu, cümle türü ve prozodik ifade gibi bileşenlerin bir araya getirildiği ve vurgu grubunun ana tonlama birimi olduğu hiyerarşik bir model olarak tanımlanmıştır ve Kopenhag Standart Dancasında esas olarak vurgulu hecede en düşük zirveye ulaşan ve ardından takip eden vurgusuz hecede en yüksek zirveye ulaşan ve ardından bir sonraki vurgu grubuna kadar kademeli olarak azalan belirli bir perde modeline sahiptir. Stød da vurguya bağlı olmakla birlikte, bazı çeşitler bunu öncelikle bir ton olarak da gerçekleştirir. Mikkelsen & Kragelund'un bir hikayenin sonunu işaretleme yolları ve Steensig'in (2001) sıra alma üzerine yaptığı çalışmalar gibi, Danca'da perdeye odaklanan belirli etkileşimsel fenomenler üzerine çeşitli çalışmalar da vardır. ⓘ
Dilbilgisi
İngilizcede olduğu gibi, modern Danca dilbilgisi de zengin çekim morfolojisi ve nispeten serbest sözcük sıralamasına sahip tipik bir Hint-Avrupa bağımlı işaretleme modelinden, çok az çekim, oldukça sabit bir SVO sözcük sıralaması ve karmaşık bir sözdizimine sahip çoğunlukla analitik bir modele kademeli bir değişimin sonucudur. Ablaut veya umlaut (yani tager/tog ("alır/aldı") ve fod/fødder ("ayak/ayaklar") çiftlerinde olduğu gibi kökün ünlüsünü değiştirerek) düzensiz çekimlenen güçlü gövdeler ile eklenme yoluyla çekimlenen zayıf gövdeler (elsker/elskede "aşk/sevgili", bil/biler "araba/arabalar" gibi) arasındaki ayrım gibi Cermen dillerine özgü bazı özellikler Dancada da devam eder. Germen durum ve cinsiyet sisteminin izleri zamir sisteminde bulunur. Bir Hint-Avrupa dili için tipik olarak, Danca akuzatif morfosentaktik hizalamayı takip eder. Danca en az yedi ana sözcük sınıfını birbirinden ayırır: fiiller, isimler, sayılar, sıfatlar, zarflar, artikeller, edatlar, bağlaçlar, ünlemler ve onomatopoeia. ⓘ
Danca dilbilgisi, önemli örtüşmelerle fonoloji , morfoloji ve sözdizimine bölünmüştür . Örneğin. makaleler aslında morfolojiye aittir , yani. nasıl ve ne zaman kullanıldıklarının sözdizimine aitken, nasıl oldukları ve (durum böyle mi, ancak Danca'da değil) çekimlidir. ⓘ
İsimler
İsimler sayı (tekil ve çoğul) ve belirlilik için çekilir ve iki dilbilgisel cinsiyete ayrılır. Sadece zamirler durum için çekimlenir ve önceki genitif durum bir enklitik haline gelmiştir. Danca da dahil olmak üzere İskandinav dillerinin ayırt edici bir özelliği, isim cinsiyetini de belirten belirli artikellerin son eklere dönüşmüş olmasıdır. Tipik Cermen dillerinde çoğullar ya düzensizdir ya da "güçlü" gövdeler umlaut (yani gövdenin sesli harfinin değiştirilmesi) (örneğin fod/fødder "ayak/ayaklar", mand/mænd "adam/adamlar") ya da "zayıf" gövdeler eklenme yoluyla çekimlenir (örneğin skib/skibe "gemi/gemiler", kvinde/kvinder "kadın/kadınlar"). ⓘ
Cinsiyet
Standart Danca iki nominal cinsiyete sahiptir: ortak ve nötr; ortak cinsiyet, tarihsel dişil ve eril cinsiyetlerin tek bir kategoride birleşmesiyle ortaya çıkmıştır. Bazı geleneksel lehçelerde eril, dişil ve nötr olmak üzere üç yönlü cinsiyet ayrımı korunur ve bazı Jutland lehçelerinde eril/dişil karşıtlığı vardır. Danca isimlerin çoğunluğu (yaklaşık %75) ortak cinsiyete sahipken ve nötr genellikle cansız nesneler için kullanılırken, isimlerin cinsiyetleri genellikle tahmin edilemez ve çoğu durumda ezberlenmesi gerekir. Bir ismin cinsiyeti, onu değiştiren sıfatların biçimini ve belirli son eklerin biçimini belirler. ⓘ
Belirlilik
| Sınıf 1 | Sınıf 2 | Sınıf 3 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sg. | Pl. | Pl. kesin. | Sg. | Pl. | Pl. kesin. | Sg. | Pl. | Pl. kesin. |
| måned ay |
Måneder aylar |
Månederne aylar |
dag gün |
dage günler |
dagene "günler" |
år yıl |
år yıllar |
årene yıllar |
| bil araba |
biler arabalar |
bilerne arabalar |
hund köpek |
hunde köpekler |
hundene köpekler |
fisk Balık |
fisk balık (çoğ.) |
fiskene balıklar |
Belirlilik, birbirini dışlayan iki artikel ile işaretlenir: ya artikel enklitiği ya da isimler bir sıfatla değiştirildiğinde belirliliği işaretlemenin zorunlu yolu olan artikel. Nötr isimler klitik -et alır ve ortak cinsiyet isimleri -en alır. Belirsiz isimler en (ortak cinsiyet) veya et (nötr) artikellerini alır. Dolayısıyla, ortak cinsiyet ismi en mand "bir adam" (belirsiz), manden "adam" belirli biçimine sahipken, nötr isim et hus "bir ev" (belirsiz), "ev" (belirli) huset belirli biçimine sahiptir. ⓘ
Belirsiz:
- Jeg så et hus: "Bir ev gördüm" ⓘ
Enklitik artikel ile belirli:
- Jeg så huset: "Evi gördüm" ⓘ
Ön takılı gösterme artikeli ile belirli:
- Jeg så det store hus: "Büyük evi gördüm" ⓘ
Çoğul belirtme eki -(e)ne'dir (örneğin drenge "oğlanlar" > drengene "oğlanlar" ve piger "kızlar" > pigerne "kızlar") ve -ere ile biten isimler -ne ekini almadan önce sondaki -e'yi kaybederler (örneğin danskere "Danimarkalılar" > danskerne "Danimarkalılar"). İsim bir sıfatla değiştirildiğinde, belirlilik den (ortak) veya det (nötr) belirli artikeli ve sıfatın belirli/çoğul hali ile belirtilir: den store mand "büyük adam", det store hus "büyük ev". ⓘ
Sayı
| Sg. | Pl. | Pl. kesin |
|---|---|---|
| mand adam |
Mænd erkekler |
mændene erkekler |
| ko inek |
køer inekler |
køerne inekler |
| øje göz |
øjne gözler |
øjnene gözler |
| konto hesap |
konti hesaplar |
kontiene hesaplar |
Üç farklı türde düzenli çoğul vardır: Sınıf 1 çoğulu -er (belirsiz) ve -erne (belirli) sonekiyle, Sınıf 2 -e (belirsiz) ve -ene (belirli) sonekiyle ve Sınıf 3 belirsiz çoğul için sonek almaz ve belirli çoğul için -ene alır. ⓘ
Düzensiz isimlerin çoğunda ablaut çoğul vardır (yani kök ünlüsünde bir değişiklikle) veya ablaut kök değişikliğini son ek ile birleştirir ve bazılarının benzersiz çoğul biçimleri vardır. Benzersiz biçimler kalıtsal olabilir (örneğin øje "göz" sözcüğünün çoğulu eski ikili biçim olan øjne'dir) ya da alıntı sözcükler için verici dilden ödünç alınmış olabilir (örneğin İtalyancadan ödünç alınan ve İtalyanca eril çoğul biçimi konti "hesaplar" olan konto "hesap" sözcüğü). ⓘ
Sahiplik
İyelik öbekleri -s enklitiği ile oluşturulur, örneğin min fars hus "babamın evi", burada far ismi iyelik enklitiğini taşır. Ancak bu bir genitif durum işaretlemesi örneği değildir, çünkü daha uzun isim tamlamalarında -s tamlamadaki son kelimeye eklenir ve bu kelimenin baş-isim ya da hatta bir isim olması gerekmez. Örneğin, fabrikanın Danimarka kralına ait olduğu kongen af Danmarks bolsjefabrik "Danimarka kralının şeker fabrikası" ya da enklitiğin mahsur bir edata bağlandığı det er pigen Uffe bor sammen meds datter "Uffe'nin birlikte yaşadığı kızın kızı" ifadeleri gibi. ⓘ
Zamirler
| Kişi | Nominatif durum | Amaç vaka | İyelik durumu/sıfat |
|---|---|---|---|
| 1. sg. | jeg I |
mig Ben |
min/mit/mine Benim, benim |
| 2. sg. | du Sen |
kazmak sen |
din/dit/dine senin(ler) |
| 3. sg. | han/hun /den/det o/o/o |
jambon/hende /den/det onu/onu/onu |
hans/hendes /dens/dets onun/onun(ların)/onun |
| 1. s. pl. | vi Biz |
os Biz |
vores bizim(ler) |
| 2. çoğ. | I sen (çoğ.) |
jer sen (çoğ.) |
jeres senin(ler) (çoğ.) |
| 3. p. pl | de onlar |
dem onlar |
deres onların(ın) |
| 3. s. ref. | N/A | sig kendisi/kendileri, kendileri/kendileri |
sin/sit/sinüs onun/onun(ların)/onun (kendi) |
İngilizcede olduğu gibi, Danimarka pronominal sistemi de yalın ve eğik durum arasındaki ayrımı korumaktadır. Zamirlerin yalın hali, zamirler bir cümlenin dilbilgisel öznesi olarak ortaya çıktığında (ve yalnızca koordineli olmadığında ve takip eden bir değiştirici olmadığında) kullanılır ve eğik formlar, doğrudan ve dolaylı nesne, tahmin edici, karşılaştırmalı ve diğer yapı türleri dahil olmak üzere tüm özne olmayan işlevler için kullanılır. Üçüncü tekil şahıs zamirleri ayrıca canlı eril (han "he"), canlı dişil (hun "she") formların yanı sıra cansız nötr (det "it") ve cansız ortak cinsiyet (den "it") arasında ayrım yapar. ⓘ
- Jeg sover: "Uyuyorum"
- Du sover: "uyuyorsun"
- Jeg kysser dig: "Seni öpüyorum"
- Du kysser mig: "sen beni öp" ⓘ
İyelik zamirlerinin bağımsız ve sıfat kullanımları vardır, ancak aynı biçimdedirler. Bu biçim hem sıfat olarak sahip olunan isimden önce (det er min hest "o benim atım") hem de bağımsız olarak sahip olunan ismin yerine (den er min "o benim") kullanılır. Üçüncü tekil şahısta sin, sahip olan kişi aynı zamanda cümlenin öznesi olduğunda, hans ("onun"), hendes (onun) ve dens/dets "onun" ise sahip olan kişi dilbilgisel özneden farklı olduğunda kullanılır. ⓘ
- Han tog sin hat: O (kendi) şapkasını aldı
- Han tog hans hat: Şapkasını aldı (başkasının şapkasını) ⓘ
Nominal bileşikler
Tüm Cermen dilleri gibi Danca da bileşik isimler oluşturur. Bunlar Danca imlada tek kelime olarak gösterilir, kvindehåndboldlandsholdet, "kadın milli hentbol takımı" gibi. Bazı durumlarda isimler, landsmand (land, "ülke" ve mand, "adam", "yurttaş" anlamına gelir), ancak landmand (aynı kökten, "çiftçi" anlamına gelir) gibi orijinal olarak iyelik işlevinde olan bir bağlantı öğesi olarak s ile birleştirilir. Bazı sözcükler bunun yerine e bağlayıcı öğesiyle birleştirilir, gæstebog (gæst ve bog'dan, "misafir defteri" anlamına gelir) gibi. Düzensiz bağlama unsurları da vardır. ⓘ
Fiiller
| mastar | Mevcut | Geçmiş ⓘ |
|---|---|---|
| at være olmak |
er dır/dır/ım |
var idi/vardı |
| se'de görmek için |
ser görür |
så gördüm |
| vide'de bilmek |
ved bilir |
vidste biliyordu |
| huske'de hatırlamak için |
husker hatıralar |
huskede hatırlandı |
| glemme'de unutmak için |
glemmer unutur |
glemte unuttum |
Danca fiiller morfolojik olarak basittir ve çok az gramer kategorisini işaretler. Çoğul öznelerin işaretlenmesi 19. yüzyılın sonlarına kadar yazıda hala kullanılmasına rağmen, öznenin kişi veya sayısını işaretlemezler. Fiillerin geçmiş, geçmiş olmayan ve mastar biçimleri, geçmiş ve şimdiki zaman ortaç biçimleri, edilgen ve emir kipleri vardır. ⓘ
Zaman, görünüş, kip ve ses
Fiiller güçlü/düzensiz fiiller ve düzenli/zayıf fiiller olmak üzere iki ana sınıfa ayrılabilir. Düzenli fiiller de -te geçmiş zaman ekini alanlar ve -ede ekini alanlar olmak üzere iki sınıfa ayrılır. ⓘ
Mastar her zaman bir sesli harfle biter, genellikle -e (okunuşu [ə]), mastar formlarından önce bazı sözdizimsel işlevlerde at artikeli (okunuşu [ɒ]) gelir. Geçmiş olmayan veya şimdiki zaman, düzensiz geçmiş olmayan biçimlere sahip birkaç güçlü fiil dışında -r sonekini alır. Geçmiş zaman biçimi mutlaka geçmiş zamanı değil, aynı zamanda karşı olgusallığı veya koşulsallığı da işaret eder ve geçmiş olmayanın şimdiki zaman zaman referansının yanı sıra birçok kullanımı vardır. ⓘ
Şimdiki zaman ortacı -ende (örn. løbende "koşmak") ile biter ve geçmiş zaman ortacı -et (örn. løbet "koşmak"), -t (örn. købt "satın almak") ile biter. Perfect, İngilizce'de olduğu gibi at have ("sahip olmak") ve participial formlarla oluşturulur. Ancak bazı geçişli fiiller bunun yerine at være ("to be") kullanarak perfect oluşturur ve bazıları anlam farkı ile her ikisini de kullanabilir. ⓘ
- Hun har gået. Flyet har fløjet: O yürüdü. Uçak uçtu
- Hun er gået. Flyet er fløjet: O gitti. Uçak havalandı
- Hun havde gået. Flyet havde fløjet: Yürümüştü. Uçak uçmuştu
- Hun var gået. Flyet var fløjet: O gitmişti. Uçak havalanmıştı ⓘ
Edilgen yapı -s sonekini alır: avisen læses hver dag ("gazete her gün okunur"). Başka bir edilgen yapıda blive "olmak" yardımcı fiili kullanılır: avisen bliver læst hver dag. ⓘ
Emir kipi sondaki schwa ünlüsü olmadan mastardır ve hece yapısına bağlı olarak stød potansiyel olarak uygulanır:
- løb!: "koş!" ⓘ
Rakamlar
Rakamlar, çeşitli kurallara sahip bir vigesimal sistem temelinde oluşturulmuştur. 20'nin üzerindeki sayıların kelime formlarında, birimler onluklardan önce belirtilir, bu nedenle 21 enogtyve, kelimenin tam anlamıyla "bir ve yirmi" olarak ifade edilir. ⓘ
Halvanden rakamı 11⁄2 anlamına gelir (kelimenin tam anlamıyla "yarım saniye", "bir artı ikincinin yarısı" anlamına gelir). Halvtredje (21⁄2), halvfjerde (31⁄2) ve halvfemte (41⁄2) rakamları artık kullanılmamaktadır, ancak aşağıda açıklanan vigesimal sistemde hala dolaylı olarak kullanılmaktadır. Benzer şekilde, zamansal tanımlama (klokken) halv tre, kelimenin tam anlamıyla "üç buçuk (saat)", iki buçuktur. ⓘ
Danimarka dilinin kendine özgü bir özelliği de 50, 60, 70, 80 ve 90 rakamlarının (80'den 99'a kadar olan Fransız rakamları gibi) vigesimal sisteme dayanması, yani saymada temel birim olarak puanın (20) kullanılmasıdır. Tres (tre-sinds-tyve'nin kısaltması, "yirminin üç katı") 60 anlamına gelirken, 50 halfvtreds'dir (halfvtredje-sinds-tyve'nin kısaltması, "yirminin üçte biri", iki puan artı üçüncü puanın yarısı anlamına gelir). "Yirmi kere yirmi" anlamına gelen sindstyve eki artık kardinal sayılarda yer almamaktadır, ancak hala sıra sayılarında kullanılabilmektedir. Dolayısıyla, modern Danca'da elli iki genellikle artık kullanılmayan tooghalvtredsindstyve'den tooghalvtreds olarak çevrilirken, 52. ya tooghalvtredsende ya da tooghalvtredsindstyvende'dir. Yirmi tyve'dir (Eski Danca tiughu'dan türetilmiştir, "iki onluk" anlamına gelen tuttiughu'nun bir hapolojisi), otuz tredive'dir (Eski Danca þrjatiughu, "üç onluk") ve kırk fyrre'dir (Eski Danca fyritiughu, "dört onluk", bugün hala arkaizm fyrretyve olarak kullanılmaktadır). Dolayısıyla -tyve eki ti'nin (10) çoğulu olarak anlaşılmalıdır, ancak modern Danimarkalılar için tyve 20 anlamına gelir, bu da fyrretyve'nin neden 80 (dört yirmilik) değil de 40 (dört onluk) olduğunu açıklamayı zorlaştırır. ⓘ
| Kardinal rakam | Danimarka | Harfi harfine çeviri | Sıralı sayı | Danimarka | Harfi harfine çeviri ⓘ |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | én / ét | bir | 1. | første | önce |
| 12 | tolv | on iki | 12'nci | tolvte | ONİKİNCİ |
| 23 | treogtyve | üç ve yirmi | 23'üncü | treogtyvende | üç ve yirminci |
| 34 | fireogtredive | dört ve otuz | 34'üncü | fireogtred(i)vte | dört ve 30. |
| 45 | femogfyrre (tyve) | beş ve kırk (dört onlu) | 45. | femogfyrretyvende | beş ve dört onuncu |
| 56 | seksoghalvtreds(indstyve) | altı ve [iki puan artı] üçte birin yarısı (puan) | 56. | seksoghalvtredsindstyvende | altı ve [iki puan artı] üçüncü puanın yarısı |
| 67 | syvogtres(indstyve) | yedi ve üç (skor) | 67. | syvogtresindstyvende | yedi ve üç puan- |
| 78 | otteoghalvfjerds(indstyve) | sekiz ve [üç puan artı] dördün yarısı (puan) | 78'inci | otteoghalvfjerdsindstyvende | sekiz ve [üç puan artı] dördüncü puanın yarısı |
| 89 | niogfirs(indstyve) | dokuz ve dört (skor) | 89. | niogfirsindstyvende | dokuz ve dört puan- |
| 90 | halvfems(indstyve) | [dört puan artı] beşincinin yarısı (puan) | 90. | halvfemsindstyvende | [dört puan artı] beşinci puanın yarısı |
Büyük sayılar (bir milyar veya daha büyük) için Danca uzun ölçeği kullanır, böylece kısa ölçekli milyar (1.000.000.000) miliard ve kısa ölçekli trilyon (1.000.000.000.000) milyar olarak adlandırılır. ⓘ
Sözdizimi
Hem özne hem de nesne içeren basit cümlelerde Danca temel kurucu sıralaması Özne-Fiil-Nesne şeklindedir. Ancak Danca aynı zamanda bir V2 dilidir, bu da fiilin her zaman cümlenin ikinci kurucusu olması gerektiği anlamına gelir. Danimarkalı gramerci Paul Diderichsen'i takiben Danca grameri, farklı pragmatik etkiler elde etmek için belirli cümle materyallerinin söz öncesi (veya temel) alana taşınabildiği yuvalar veya alanlardan oluşma eğilimindedir. Genellikle söz öncesi alanı işgal eden cümle materyali pragmatik olarak işaretlenmelidir, genellikle ya yeni bilgi ya da konular. Öznelerin söz öncesi alanda yer alması gerektiğine dair bir kural yoktur, ancak özne ve konu genellikle çakıştığından, genellikle çakışırlar. Bu nedenle, özne olmayan herhangi bir cümle materyali söz öncesi konumda ortaya çıktığında, özne söz sonrası konuma indirilir ve cümle düzeni VSO olur. ⓘ
- Peter (S) så (V) Jytte (O): "Peter Jytte'yi gördü" ⓘ
ama ⓘ
- I går så (V) Peter (S) Jytte (O): "Dün, Peter Jytte'yi gördü" ⓘ
Cümlede söz öncesi boşluğu alacak pragmatik olarak işaretlenmiş bir bileşen olmadığında (örneğin tüm bilgiler yeni olduğunda), boşluk sahte bir özne "der" almak zorundadır. ⓘ
- der kom en pige ind ad døren: there came a girl in through the door, "Kapıdan bir kız girdi" ⓘ
Ana cümleler
Haberland (1994, s. 336), ana tümcelerdeki tümce bileşenlerinin temel sıralamasını aşağıdaki 8 pozisyondan oluşacak şekilde tanımlamaktadır:
| Og | jambon | havde | Başına | ikke | skænket | en tanke | i årevis ⓘ |
| Ve | onu | vardı | Başına | değil | verilen | bir düşünce | Yıllardır |
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| "Ve Per'in yıllardır düşünmediği adam." | |||||||
0 konumu cümlenin bir parçası değildir ve yalnızca cümle bağlayıcıları (bağlaçlar veya ünlemler gibi) içerebilir. Pozisyon 1 herhangi bir cümle bileşeni içerebilir. Pozisyon 2 yalnızca sonlu fiil içerebilir. Özne 1. konumda yer alacak şekilde öncelenmediği sürece 3. konum özne konumudur. Pozisyon 4 sadece hafif zarflar ve olumsuzluk içerebilir. Pozisyon 5, yardımcılar gibi sonlu olmayan fiiller içindir. 6. konum doğrudan ve dolaylı nesnelerin konumudur ve 7. konum ağır zarf bileşenleri içindir. ⓘ
wh-kelimeleri içeren sorular evet/hayır sorularından farklı şekilde oluşturulur. Wh-sorularında soru sözcüğü, dilbilgisel rolünün özne, nesne ya da zarf olup olmadığına bakılmaksızın, söz öncesi alanı işgal eder. Evet/hayır sorularında söz öncesi alan boştur, böylece cümle fiil ile başlar. ⓘ
Wh-sorusu:
- hvem så hun?: kimi gördü, "kimi gördü?"
- så hun ham?: onu gördü mü?, "onu gördü mü?" ⓘ
Yan tümceler
Yan cümleciklerde kelime sıralaması ana cümleciklerden farklıdır. Yan cümle yapısında fiilden önce özne ve herhangi bir hafif zarf malzemesi (örn. olumsuzluk) gelir. Tümleç tümceleri "bağlayıcı alanda" at parçacığı ile başlar. ⓘ
- Han sagde, at han ikke ville gå: o gitmeyeceğini söyledi, "O gitmek istemediğini söyledi" ⓘ
İlgi tümceleri, söz öncesi boşluğu işgal eden som veya der ilgi zamirleri ile işaretlenir:
- Jeg kender en mand, som bor i Helsingør: "Elsinore'da yaşayan bir adam tanıyorum" ⓘ
Fonoloji
Danca fonoloji , yabancıların anlaması için zor olabilir. Danca, 16-18 farklı ses kalitesi arasında bir ayrım yapılan alışılmadık derecede zengin bir vokal envanterine sahiptir. Ayrıca kısa, uzun ve engebeli ünlüler arasında bir ayrım yapılır. ⓘ
Danimarka ünsüzleri hece son konumunda zayıflar. Bu,røget ,ørred gibi birkaç vocoid ünsüz olduğu anlamına gelir . ⓘ
Düşük basınçlı e, schwa , genellikle komşu seslerle ( schwa-özümleme ) birleşir ve bu nedenle heceyi taşır . ⓘ
Ünlüler ve ünsüzler arasındaki bulanık sınırlar, Danca'da tütsülenmiş alabalık gibi uzun ses dizileriyle yaygın olduğu anlamına gelir; bu, anadili Danca olmayanlar için çözülmesi zor olabilir. ⓘ
Morfoloji
Danca morfolojisi oldukça basittir, çünkü Eski İskandinav dilinde var olan çekimlerin çoğu ortadan kalkmıştır. ⓘ
Söz dizimi
Danca esas olarak bir SVO dilidir, yani. bu sırayla özne, fiil ve nesne. Bu, Cermen dillerinin ortak bir özelliğidir, ancak üslup açısından bir takım istisnalar vardır. ⓘ
Yazı sistemi ve alfabe
Korunmuş en eski yazılı Danca örnekleri (Demir ve Viking Çağlarından kalma) Runik alfabededir. Hıristiyanlığın kabulü ile birlikte Danimarka'ya Latin alfabesi de gelmiş ve Yüksek Orta Çağ'ın sonunda Runik harflerin yerini Latin harfleri almıştır. ⓘ
Danimarka imlası muhafazakârdır ve 16. yüzyılda oluşturulan konvansiyonların çoğunu kullanmaktadır. Ancak konuşma dili o zamandan bu yana çok değişmiş, konuşma ve yazı dilleri arasında bir boşluk yaratmıştır. 1955 yılından beri Dansk Sprognævn Danimarka'daki resmi dil konseyi olmuştur. ⓘ
Modern Danimarka alfabesi İngiliz alfabesine benzer, ancak üç ek harf vardır: æ, ø ve å, bu harfler alfabenin sonunda sırayla gelir. C, q, w, x ve z harfleri sadece alıntı kelimelerde kullanılır. 1948'de yapılan bir yazım reformu ile Norveççe ve İsveççede zaten kullanılmakta olan å harfi, aa digrafının yerini almak üzere Danimarka alfabesine dahil edilmiştir. Eski kullanım bazı kişi ve coğrafi isimlerde görülmeye devam etmektedir; örneğin, Aalborg şehrinin adı 1970'lerde Belediye Meclisi tarafından alınan bir kararın ardından Aa ile yazılmıştır ve Aarhus 2011'de Aa'ya geri dönmeye karar vermiştir. å sesini temsil ederken, aa iki harf gibi görünmesine rağmen alfabetik sıralamada å gibi değerlendirilir. Teknik sınırlamalar nedeniyle harfler mevcut olmadığında, genellikle sırasıyla ae (Æ, æ), oe veya o (Ø, ø) ve aa (Å, å) ile değiştirilir. ⓘ
Aynı yazım reformu, geçmiş zaman vilde (would), kunde (could) ve skulde (should) gibi birkaç yaygın kelimenin yazımını değiştirerek ville, kunne ve skulle (konuşmada olduğu gibi yazıda da mastarlarla aynı hale getirerek) olarak değiştirmiştir. Modern Danca ve Norveççe aynı alfabeyi kullanır, ancak yazım özellikle alıntı kelimelerin fonetik yazımında biraz farklılık gösterir; örneğin Dancada station ve garage kelimelerinin yazımı diğer dillerle aynı kalırken, Norveççede stasjon ve garasje olarak çevrilir. ⓘ
Danca imlasının temel özellikleri, Christiern Pedersen'in İncil çevirisinde standardize ettiği 16. yüzyılın ortalarından beri düzeltildi , ancak imla sürekli değişiyor. Son büyük reformu 1 Nisan'da yürürlüğe giren 1948 Eğitim Bakanı ile Hartvig Frisch başlatıcı olarak bu büyük harf kaldırıldı isimler ve formlar değişti , müşteri gerektiği ve vahşi için olabilir, gerektiği ve olur . Ayrıca, Å harfinin yerini almıştır. önceki yazım çift A (Aa / aa) ⓘ
Araştırma
Danca iyi çalışılmış bir dildir ve Danimarka'daki birçok üniversitede, Kopenhag Dilbilim Çevresi gibi dil üzerine aktif araştırma projeleri olan Danca veya dilbilime ayrılmış bölümler vardır ve dil hakkında birçok sözlük ve teknolojik kaynak bulunmaktadır. Dansk Sprognævn adlı dil konseyi de hem ulusal hem de uluslararası alanda dil üzerine araştırmalar yayınlamaktadır. Özellikle lehçelere odaklanan araştırma merkezleri de bulunmaktadır: Aarhus Üniversitesi'ndeki Peter Skautrup merkezi Jutlandic yarımadasının lehçelerini ve çeşitlerini tanımlamakta ve bir Jutlandic sözlüğü üzerinde çalışmakta, Kopenhag Üniversitesi'ndeki Lehçe Araştırma Merkezi ise Insular Danca çeşitleri üzerinde çalışmaktadır. ⓘ
Danca dil verilerinin birden fazla derlemi mevcuttur. KorpusDK, Danca yazılı metinlerden oluşan bir derlemdir. Ayrıca TalkBank'ın Danca bölümü olan SamtaleBanken'de bir dizi konuşma mevcuttur. ⓘ
Dilin akademik açıklamaları hem Danca hem de İngilizce olarak yayınlanmaktadır. En kapsamlı gramer Erik Hansen & Lars Heltoft tarafından yazılan Grammatik over det Danske Sprog (Danimarka Dili Grameri) adlı eserdir ve Danca olarak yazılmış olup 1800'den fazla sayfa içermektedir. En önemlisi Basbøll ve Grønnum tarafından Kopenhag Üniversitesi'ndeki eski Fonetik Enstitüsü'nde yapılan çalışmalara dayanarak çok sayıda fonoloji yazılmıştır. ⓘ
Örnek metin
Danca İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Madde 1:
- Alle mennesker er født frie og lige i værdighed og rettigheder. De er udstyret med fornuft og samvittighed, og de bør handle mod hverandre i en broderskabets ånd. ⓘ
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesinin İngilizcesi:
- Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdanla donatılmışlardır ve birbirlerine karşı kardeşlik ruhu içinde hareket etmelidirler. ⓘ