Matruşka
 Üst üste dizilmiş Matruşka bebekleri | |
| Diğer isimler | Rus bebek |
|---|---|
| Mucit(ler) | Vasily Zvyozdochkin (üretici), Sergey Malyutin (tasarım) |
| Ülke | Rusya |
| Kullanılabilirlik | 1890'dan günümüze |
Matruşka bebekler (Rusça: матрёшка, IPA: [mɐˈtrʲɵʂkə] (
dinle); istifleme bebekleri, yuvalama bebekleri, Rus çay bebekleri veya Rus bebekleri olarak da bilinir), iç içe yerleştirilmiş azalan boyutlarda ahşap bebeklerden oluşan bir settir. Matruşka adı, kelimenin tam anlamıyla "küçük matron", Rus kadın ilk adı "Matryona" (Матрёна) veya "Matryosha" nın küçültülmüş bir şeklidir. ⓘ
Bir matruşka seti, ortasından, yukarıdan aşağıya doğru ayrılan ve içinde aynı türden daha küçük bir figürü ortaya çıkaran, onun da içinde başka bir figür bulunan ve bu şekilde devam eden ahşap bir figürden oluşur. ⓘ
İlk Rus iç içe bebek seti 1890 yılında ahşap tornacısı ve ahşap oymacısı Vasily Zvyozdochkin tarafından Abramtsevo'da halk el sanatları ressamı olan Sergey Malyutin'in bir tasarımından yapılmıştır. Geleneksel olarak dış katman, uzun ve şekilsiz geleneksel Rus köylü süveter elbisesi olan sarafan giymiş bir kadındır. İçindeki figürler herhangi bir cinsiyetten olabilir; en küçük, en içteki bebek tipik olarak tek bir tahta parçasından dönüştürülmüş bir bebektir. Sanatın büyük kısmı, her bir bebeğin çok özenli olabilen boyamasında yatar. Bebekler genellikle bir temayı takip eder; temalar peri masalı karakterlerinden Sovyet liderlerine kadar çeşitlilik gösterebilir. Batı'da matruşka bebekler genellikle babuşka bebekler olarak anılır, ancak Rusça'da bu isimle bilinmezler; babuşka "büyükanne" veya "yaşlı kadın" anlamına gelir. ⓘ
Matruşka bebeklerin 1890 yılında Moskova yakınlarında bulunan Abramtsevo Malikanesi'ne ait Çocuk Eğitim Atölyesinde doğduğu iddia edilmektedir. Birçok meşhur ve yetenekli Rus sanatçı, yerel oymacılar ile birlikte Abramtsevo Malikanesi'nin sahibi Mamontov’un atölyesinde çalışmaya başlarlar. İsmini çok beğenilen bir bayan olan Matrioska'dan aldığı söylenir. ⓘ
Matruşka hem oymacılık hem de resim açısından Rusya’nın imajı ve ruhudur. ⓘ
ⓘ |
Wikimedia Commons'ta Matruşka ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
Tarihçe
İlk Rus iç içe bebek seti 1890 yılında Çocuk Eğitim Atölyesi'nde Vasily Zvyozdochkin tarafından oyulmuş ve Rus sanayici ve sanat hamisi Savva Mamontov'un Abramtsevo malikanesinde halk el sanatları ressamı olan Sergey Malyutin tarafından tasarlanmıştır. Mamontov'un kardeşi Anatoly Ivanovich Mamontov (1839-1905) çocuk oyuncakları yapmak ve satmak için Çocuk Eğitim Atölyesi'ni kurmuştur. Bebek seti Malyutin tarafından boyanmıştır. Malyutin'in bebek seti sekiz bebekten oluşuyordu; en dıştaki bebek, elinde kırmızı taraklı bir horoz tutan geleneksel giysili bir anneydi. İçteki bebekler onun kız ve erkek çocukları, en içteki ise bir bebekti. Çocuk Eğitim Atölyesi 1890'ların sonunda kapatıldı, ancak matruşka geleneği on dördüncü yüzyıldan beri oyuncak yapım merkezi olarak bilinen Rus şehri Sergiyev Posad'a taşındı. ⓘ
Matruşka bebeklerin ilham kaynağı net değildir. Zvyozdochkin ve Malyutin'in doğu Asya kültüründen, örneğin adını Japonya'nın ana adasından alan Honshu bebeğinden esinlendiğine inanılmaktadır, ancak Honshu figürleri birbirinin içine yerleştirilemez. Kaynaklarda bebeğin tanımları farklılık göstermekte, yuvarlak, içi boş bir daruma bebeği, kel yaşlı bir Budist rahibi tasvir eden ya da Yedi Şanslı Tanrı'nın iç içe geçtiği bir bebek olarak tanımlanmaktadır. ⓘ
Savva Mamontov'un eşi bebekleri 1900 yılında Paris'teki Exposition Universelle'de sergilemiş ve oyuncak bronz madalya kazanmıştır. Kısa süre sonra matruşka bebekler Rusya'nın çeşitli yerlerinde yapılmaya ve dünyanın dört bir yanına gönderilmeye başlandı. ⓘ
Üretim
Normalde matruşka bebekler ıhlamur ağacından yapılır. Tek parça ahşaptan oyulduklarına dair yaygın bir yanlış kanı vardır. Bunun yerine, denge çubuğuyla donatılmış bir torna tezgahı; 2 ayak (0,61 m) uzunluğunda dört ağır keski (kanca, bıçak, boru ve kaşık); ve "bebeğin boyutuna özel bir dizi el yapımı ahşap kumpas" kullanılarak üretilirler. Aletler bir köy demircisi tarafından araba akslarından veya diğer hurdalardan elde dövülmüştür. Bir ahşap oymacısı her bir ahşap pergel setini benzersiz bir şekilde işliyor. Birden fazla ahşap parçası iç içe geçme setine titizlikle oyulmuştur. ⓘ
Oyuncak bebeklerdeki temalar
Matruşka bebekler genellikle belirli bir temayı takip edecek şekilde tasarlanır; örneğin, geleneksel kıyafetli köylü kızları. Başlangıçta temalar, el sanatları geleneğine uygun olarak genellikle geleneklerden veya masal karakterlerinden alınmıştır; ancak 20. yüzyılın sonlarından bu yana Rus liderleri de dahil olmak üzere daha geniş bir yelpazeyi kucaklamışlardır. ⓘ
Matruşkaların ortak temaları çiçeklidir ve doğa ile ilgilidir. Genellikle Noel, Paskalya ve din bebek için tema olarak kullanılır. Modern sanatçılar, çoğunlukla turizm için alternatif bir satın alma seçeneği olarak birçok yeni iç içe geçmiş bebek stili yaratmaktadır. Bunlar arasında hayvan koleksiyonları, portreler ve ünlü politikacıların, müzisyenlerin, sporcuların, astronotların, "robotların" ve popüler film yıldızlarının karikatürleri yer almaktadır. Günümüzde bazı Rus sanatçılar, belirli konu, insan veya doğa kategorilerini içeren temalı matruşka bebekleri boyama konusunda uzmanlaşmıştır. Önemli matruşka stillerine sahip bölgeler arasında Sergiyev Posad, Semionovo (şimdi Semyonov kasabası), Polkhovsky Maidan ve Kirov şehri bulunmaktadır. ⓘ
Siyasi matruşkalar
1980'lerin sonu ve 1990'ların başında Perestroyka döneminde, ifade özgürlüğü Sovyetler Birliği liderlerinin matruşkaların ortak teması haline gelmesine izin verdi ve en büyük bebek o zamanki lider Mikhail Gorbaçov'u içeriyordu. Bunlar o dönemde çok popüler oldu ve Gorbaçov'un adaşı olan Gorba veya Gorby lakabını kazandı. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Rusya'da liderliğin periyodik olarak el değiştirmesiyle birlikte yeni versiyonlarda Rusya Devlet Başkanları Boris Yeltsin, Vladimir Putin ve Dmitry Medvedev yer almaya başladı. ⓘ
Çoğu sette mevcut lider en büyük bebek olarak yer alır ve öncekilerin boyutları küçülür. Kalan daha küçük bebeklerde Leonid Brezhnev, Nikita Khrushchev, Joseph Stalin, Vladimir Lenin gibi diğer eski liderler ve bazen de Nicholas II ve Peter the Great gibi tarihsel olarak önemli birkaç Çar yer alabilir. Yuri Andropov ve Konstantin Chernenko, görev sürelerinin kısa olması nedeniyle nadiren görünürler. Daha az yaygın olan bazı setlerde mevcut lider en küçük bebek olarak yer alırken, öncekilerin boyutları artar ve genellikle Stalin veya Lenin en büyük bebek olur. ⓘ
Gorbaçov'dan önce Yeltsin'i içeren bazı setler, hem Yeltsin hem de Gorbaçov aynı anda önde gelen hükümet pozisyonlarında bulundukları için RSFSR Başkanlığının kurulması ile Sovyetler Birliği'nin çöküşü arasındaki kısa dönemde yapılmıştır. Medvedev'in başkanlığı sırasında, Putin'in Rusya Başbakanı olarak hükümette hala önemli bir role sahip olması nedeniyle Medvedev ve Putin en büyük bebeği paylaşıyor olabilir. Putin'in Rusya'nın dördüncü Devlet Başkanı olarak yeniden seçilmesinden itibaren, Medvedev genellikle Yeltsin'in yerini alacak ve Putin'in yalnızca en büyük bebek olarak rolü nedeniyle istifleme sıralamasında Putin'den önce gelecektir. ⓘ
Siyasi matruşkalar genellikle set başına beş ila on bebek arasında değişmektedir. ⓘ
Dünya rekoru
Dünyanın en büyük matruşka bebek seti, 2003 yılında tamamlanan Rus Youlia Bereznitskaia tarafından elle boyanmış 51 parçalık bir settir. Setin en uzun bebeği 53,97 santimetre (21,25 inç); en küçüğü ise 0,31 santimetre (0,12 inç) ölçülerindedir. Yan yana dizildiklerinde bebekler 3,41 metre (11 ft 2,25 inç) uzunluğa ulaşmaktadır. ⓘ
Metafor olarak
Matruşka genellikle Rus kültürünün kadınsı yanının bir sembolü olarak görülür. Matruşka Rusya'da aile ve doğurganlık ile ilişkilendirilir. Matruşka, Rusya Ana sıfatının sembolü olarak kullanılır. ⓘ
Matruşka bebekler, içinde bir çocuk taşıyan annenin geleneksel bir temsilidir ve rahimlerindeki çocuk aracılığıyla aile mirasını devam ettiren anneler zincirinin bir temsili olarak görülebilir. Ayrıca matruşka bebekler beden, ruh, zihin, kalp ve ruhun birliğini göstermek için kullanılır. ⓘ
Matruşkalar, "matruşka prensibi" veya "iç içe geçmiş bebek prensibi" olarak bilinen bir tasarım paradigması olarak mecazi anlamda da kullanılmaktadır. Diğer birçok doğal ve işlenmiş nesnenin tasarımında görülen tanınabilir bir "nesne-içinde-benzer-nesne" ilişkisini ifade eder. Bu kullanımın örnekleri arasında Matrioshka beyni, Matroska medya-konteyner formatı ve çok duvarlı karbon nanotüplerin Rus Bebeği modeli sayılabilir. ⓘ
Soğan metaforu da benzerdir. Eğer bir soğanın dış katmanı soyulursa, içinde benzer bir soğan bulunur. Bu yapı tasarımcılar tarafından giysilerin katmanlanması ya da daha küçük bir masanın daha büyük bir masanın içine, onun da daha küçük bir masanın içine yerleştirildiği masa tasarımı gibi uygulamalarda kullanılmaktadır. ⓘ
Matruşka bebek metaforu (veya soğan eşdeğeri), düşük vergili yargı bölgelerinde (örneğin, offshore vergi cennetleri) vergi kaçırma planları bağlamında kullanılan paravan şirketlerin ve benzer kurumsal yapıların tanımlanmasında da kullanılmaktadır. Ayrıca uyduları ve uzaydaki şüpheli silahları tanımlamak için de kullanılmıştır. ⓘ
Bir emoji olarak
2020 yılında Unicode Konsorsiyumu matruşka bebeği v.13 sürümündeki yeni emoji karakterlerinden biri olarak onayladı. Matruşka veya iç içe geçmiş bebek emojisi, Rus-Doğu Avrupa-Uzak Doğu Asya kültürünün dini olmayan, apolitik bir sembolü olarak Jef Gray tarafından konsorsiyuma sunuldu. ⓘ