Başkale

Başkale ⓘ
Başkale
Koordinatlar: 38°02′51″N 44°00′54″E
Ülke	Türkiye
İl	Van
Hükümet
- Seçilmiş Belediye Başkanı	Erkan Acar (HDP)
- Devlet tarafından atanan kayyum	Asım Solak
Alan
- Bölge	2.730,89 km2 (1.054,40 sq mi)
Nüfus  (2012)
- Kentsel	12,784
- Bölge	62,550
- Bölge yoğunluğu	23/km2 (59/q mi)
Posta kodu	65600
Web sitesi	www.baskale.bel.tr

Başkale ilçesindeki Aziz Bartholomeos Manastırı

Başkale (Kürtçe: Elbak, Ermenice: Ադամակերտ Adamakert), Türkiye'nin güneydoğusunda, Van iline bağlı bir ilçe ve kasabadır. İlçe merkezi olan Başkale ilçesinde 1937 yılında kurulmuş bir belediye bulunmaktadır. Başkale ilçesine bağlı mahalleler şunlardır: Tepebaşı, Yeni mahalle, Camii-Kebir, Samandöken, Cevkan, Kale, Hafiziye, Tarım ve Yakınyol. Mart 2019'da yapılan yerel seçimlerde Halkların Demokratik Partisi'nden (HDP) Erkan Acar belediye başkanı seçilmiştir. ⓘ

Coğrafya

Başkale, Türkiye-İran sınırının 20 km (12 mil) batısında yer almaktadır. Ulusal sınırın 138 km'si (86 mil) Başkale ilçesinin doğu ve kuzeydoğusundadır. Başkale güneyde Hakkari ilinin Yüksekova ilçesi, kuzeyde Van ilinin Saray ve Özalp ilçeleri, batıda ise Van ilinin Gürpınar ilçesi ile sınır komşusudur. ⓘ

Deniz seviyesinden 2460 metre yükseklikte, Büyük Zap Suyu (Zapsuyu) vadisinde yer alan Başkale, Güneydoğu Toros Dağları'nın doğu yamacında kurulmuştur. 2.599 km² (1.003 sq mi) büyüklüğündeki Başkale ilçesinin büyük bölümü dağlıktır. Tarımsal alan sadece 355 km² (137 sq mi) olup toplam alanın yaklaşık %14'ünü oluşturmaktadır. Başkale, doğuda (Yiğit)/Haravil Dağı (3468 m), batıda Başkale/İspiriz Dağı (3668 m) ve güneydoğuda Gökdağ Dağı (3604 m) ile çevrilidir. Mor, Haravil, Mengene ve Çekvan dağları Başkale ilçesindedir. Başkale'deki diğer coğrafi özellikler arasında Karasu nehri ve Nebirnav, Kevçikan, Hanasor, Çekvan, Aşkitan (Ülya), Perihan, Meydan, Harinan, Terazın, Sülav, Medgezeren, Pistekan, Herevil-Şirez, Derevan, Derik, Bağarük, Düava ve Mengen yaylaları bulunmaktadır. ⓘ

Yüzölçümü 2599 km², denizden yüksekliği 2400 m, ortalama karla kaplı gün sayısı 140 gün, enlem 38.03, boylam 41.01. Ortalama sıcaklığı 5.8oC. Van´a uzaklığı 120 km olan Başkale Van´ın Güneydoğusunda yer alır. İspiriz Dağı eteklerine kurulmuştur. ⓘ

Tarih

Başkale, Urartular tarafından Adamma kasabası olarak kurulmuştur. MÖ 2. yüzyıldan beri Ermeni dilinde Adamakert (Ադամակերտ) olarak biliniyordu ve Ermeni krallığının Medz Aghbak bölgesinin ana kalesiydi. MS 385'ten beri bölgenin kontrolü Parthia ve Roma İmparatorluğu arasında değişmekteydi. MS 3. yüzyılda Sasani (Pers) İmparatorluğu bölgenin kontrolünü Roma İmparatorluğu'ndan almıştır. ⓘ

Roma İmparatorluğu'nun bölünmesinden sonra, Bizans İmparatorluğu 6. yüzyılda kontrolü ele geçirmiştir. MS 645 yılında Araplar Başkale bölgesinin kontrolünü ele geçirmiştir. Arsak ve Bagratuni hanedanlarının hüküm sürdüğü dönemde Adamakert, Pers ve Araplara karşı direnen Ermeni krallığı tarafından geri alındı. Arsaklılar döneminde Adamakert, Ermenistan'ın Ağbak bölgesinin bir parçasıydı ve Vaspurakan'ın Artsruni hanedanına aitti. 10. yüzyıl tarihçisi Tovmas Artzruni, hanedanın bu bölgede ortaya çıktığını yazmış ve hanedanın ikametgahı olarak Adamakert şehir-kalesinden bahsetmiştir (bugünkü Başkale'nin yeri olduğuna inanılmaktadır). ⓘ

1071'deki Malazgirt Savaşı'ndan sonra kontrol Selçuklu İmparatorluğu'na geçmiştir. 1100 yılından sonra Ahlatşah Beyliği (Sökmenoğulları) bölgeyi kontrol etmiştir. Kısa süreli bir Eyyubi kontrolünden ve 1245 Moğol saldırısından sonra bölge Anadolu Selçukluları, İlhanlılar ve Timur tarafından kontrol edilmiştir. Timur'un 1386 yılında Türkmen aşiretlerinden oluşan Kara Koyunlu federasyonu tarafından devrilmesinden sonra, 16. yüzyılın başında Safeviler kontrolü ele geçirmiştir. Yavuz Sultan Selim'in Çaldıran Savaşı'nda Safevileri yenmesiyle Van ve çevresi Osmanlı İmparatorluğu'na dahil olmuş, ancak Çaldıran Savaşı'ndan sonra kontrol birkaç kez Safevilere geri dönmüştür. 1548 yılında Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı İmparatorluğu nihayet bölgenin kontrolünü tamamen ele geçirmiştir. ⓘ

1829 yılında Alman oryantalist Friedrich Eduard Schulz, dört hizmetkârıyla birlikte Başkale yakınlarında öldürüldü. Schultz 1827'den beri bölgede seyahat ediyor ve Urartu kültürüne dair kanıtlar kaydediyordu. Başkale, Osmanlı'nın Van vilayetine bağlı Hakkari sancağının Elbak kazasının başkenti olmuştur. ⓘ

Başkale Urartular zamanında Adamma olarak adlandırılan bir yerleşme idi. Ermeniler buraya Adamakert ismini vermişlerdi. Sonraları Romalılar ile Partlar arasında bir sınır bölgesi olan Başkale, MS 3. yüzyılda Sasaniler'in, 6. yüzyılda Bizanslılar'ın eline geçti. 645'teki Arap egemenliğinden sonra da yerel Ermeni beylerinin yönetiminde kaldı. 1100'lerde kurulan Sökmenliler'e (Ahlat Şahlar) bağlandı, 1245'te Moğol saldırısına uğrayan yöre kısa sürede yerel beylerin yönetiminde kaldıktan sonra 1386'da Timur'un ardından Karakoyunlular'ın, 16. yüzyıl başlarında Safeviler'in egemenliğine girdi. Başkale yöresinin kesin olarak Osmanlı Devletine bağlanması Kanuni Sultan Süleyman döneminde 16. yüzyıl ortalarına rastlar. Eskiden Kotur-Elbak adıyla anılan yöre 19. yüzyıl sonlarında Van vilayetinin Hakkâri sancağına bağlı Elbak (Elbak) kazasının sınırları içerisinde idi. Kazanın adı Cumhuriyet döneminde Başkale olarak değiştirildi. ⓘ

Demografi ve nüfus

2000 yılında Başkale ilçesinin nüfusu 14.114, ilçe nüfusu ise 55.563 olarak kaydedilmiştir. İlçenin yaklaşık %80'i Kürt'tür. Nüfus yapısı aşiret yapısı göstermekte olup, etnik grupların dağılımı aşağıdaki gibidir:

Demografi ⓘ
Kabile	Yüzde
Ertuşi	40%
Merziki	30%
Botan	15%
Pinyaniş	15%

Nüfus ⓘ
Yıllar	Şehir	Köyler	Toplam
2000	14,114	41,449	55,563
1997	15,070	34,606	49,676
1990	16,418	39,179	55,597
1985	10,615
1980	9,770
1975	8,558
1970	6,018
1965	4,007
1960	2,383

Van ili Başkale ilçesine bağlı köyler

Açıkağıl | Akçalı | Albayrak | Aşağıküme | Aşalan | Atlılar | Aydemir | Azıklı | Barış | Başkale | Belencik | Beşocak | Bilgeç | Böğrüpek | Bölekli | Büklümdere | Çakırdoğan | Çaldıran | Dereiçi | Deringeçit | Ekecek | Erek | Erkonağı | Esenyamaç | Eşmepınar | Gedikbaşı | Gelenler | Güleçler | Güroluk | Güvendik | Ilıcak | Işıklı | Kaşkol | Kavurgalı | Keçilioba | Kızılca | Kocaköy | Koçdağı | Konuksayar | Kovalıpınar | Köprüağzı | Mahmutabat | Oğulveren | Ortayazı | Ortayol | Ömerdağı | Öncüler | Örencik | Örenkale | Özpınar | Saçan | Sallıdere | Savaşköy | Tahılköy | Tınazlı Uğurlu Yanal | Yavuzlar | Yolmaçayır | Yukarıdallı | Yukarıdarıca | Yukarıdikmen | Yurttepe

Ekonomi

Başkale ilçesi halkının ana geçim kaynağı hayvan yetiştiriciliğidir. Özellikle koyun beslenir. Gerek iç gerek dış pazarlara canlı hayvan satılır. Bitkisel üretim iklim şartları nedeniyle gelişmemiştir. Bundaki en önemli etmen bitkisel üretime elverişli toprakların çok az olması ve iklimin sertliğidir. Buğday, arpa ve patates en önemli ürünleridir. ⓘ

371900 küçükbaş 11500 büyükbaş 25790 kıl keçisinin bulunduğu ilçede halkın çoğunluğunun geçim kaynağı hayvancılıktır. Toprakları geniş bir vadi hâlinde olan ilçenin Zap nehrinin ayaklarına yataklık etmesi ayrı bir özelliğidir. İlçenin tarım alanı 35534 hektardır. ⓘ

Başkale ilçesinin ekonomisinde hayvancılık hakimdir. Kaçakçılık da sınır bölgelerinde yaygın bir faaliyettir. Küçük atölyeler dışında sanayi faaliyeti yoktur. Koçdağı köyünde bir mermer üretim tesisi vardı, ancak 2001 yılında bazı deneme üretimlerinden sonra kapatıldı. Nüfusun ekonomik faaliyetlerine göre dağılımı;

• Hayvancılık; %80
• Tarım; %10
• farklı el sanatlarında; %8
• ticaret; %2 ⓘ

Tarım

Tarımsal üretim ⓘ
Ürün	Alan (Ha)	Üretim (ton)
Buğday	9,400	11,280
Arpa	105	126
Trefoil	6,400	27

Hayvancılık

Hayvancılık (1999) ⓘ
Hayvan	Stok
Sığır	29,313
Koyun	347,734
Keçi	6,760
At	417
Katır	417
Eşek	417
Hen	11,600
Türkiye	4,816
Ördek	1,820
Kaz	1,914

Kültür

Eğitim

Başkale ilçesinde eğitimli nüfusun toplam nüfusa oranı %65'tir (Kasım 2006). Demografik ve geleneksel koşullar nedeniyle, geçmişte kadınların ve kız çocuklarının büyük çoğunluğu okula gönderilmemiştir. Kadınlar arasında eğitimli insan seviyesi oldukça düşüktür. ⓘ

Başkale ilçesinde; (Kasım 2006)

• toplam öğretmen sayısı; 402
  • Okullardaki toplam kız çocuk sayısı; 5.384
  • Okullardaki toplam erkek çocuk sayısı; 7.437
  • Köy okullarındaki toplam öğrenci sayısı; 8.424
  • Kasaba okullarındaki toplam öğrenci sayısı; 4.404
  • Toplam öğrenci sayısı; 12.828 ⓘ

Turizm

İlçe turizm bakımından zengindir. Türkiye'de 2 farklı yerde bulunan ve dünya harikaları arasına giren Peribacaları ve Travertenler bu küçük ilçede de bulunmaktalar. Duyulmamasının nedeni ise bakımsızlık ve duyarsızlık denilebilir. Butün yerleri görebilmek için ayrı ayrı iki farklı yer gezmek yerine Başkale'de birbirine yaklaşık 60 km uzaklıkta bulunan peribacalarını ve travertenleri görmek mümkün. Şu anda turizme elverişli hale getirmek için çalışmalar sürmektedir. ⓘ

Başkale, tarihsel olarak en çok Aziz Bartholomeos Manastırı'nın Ermeni hac merkezi olmasıyla bilinmektedir. Aynı zamanda Adamakert askeri kalesi ile de bilinmektedir. Şimdi harap olan kale bir zamanlar bir Kürt beyi (reisi) tarafından işgal edilmişti ve ilçeden yokuş yukarı kısa bir mesafede yer alıyordu. Kale, Urartu mimarisinin güzel bir örneğidir. ⓘ

Tarihi yerler

• Saint Bartholomew Manastırı, 13. yüzyıldan kalma bir Ermeni manastırı (1960'larda Türk ordusu tarafından patlayıcılar kullanılarak büyük ölçüde tahrip edilmiştir)
• Yanal Kilisesi
• Erek Kilisesi
• Örenkale(Başkal) kalesi
• Örenkale (Başkal) Selçuklu medresesi ve kubbesi
• Başkale kalesi
• Soradir Ermeni Kilisesi
• Kale Camii
• Hüsrev Paşa Medresesi ⓘ

Doğal yerler

• Yavuzlar köyü peri bacaları (yerel olarak Kapadokya'ya atfen "Vanadokya" olarak adlandırılır)
• Çamlık (kolegom) kaplıcaları ve piknik alanı
• Akçalı köyü Pamukkale gibi kireçtaşı ve traverten oluşumu ⓘ

Gömülü azizler

• Dereiçi köyü; Adil Kabul
• Köprüağzı köyü; Hejde Kev
• Esenyamaç köyü; Kepenereş ve Şah Şıh
• Öncüler köyü; Kelasinci Hevat
• Yavuzlar köyü; Mollahıdır Arkadaşı
• Zap basında; Mehmet Çavuş yatırı
• Başkale; Seyyid İsmail Hokan yatırı
• Güroluk köyü; Şah İsmail Kutbeddinin ve Şeyh İsmail Hakkari
• Çaldıran köyü; Şeyh Sucu
• Öncüler köyü; Uzun Şehid
• Ilıcak köyü; Pir
• Örencik köyü; Arafat Arabi ⓘ

Nüfus

Merkez Bucak ile Albayrak bucağı dahil toplam 62 mahallesi ve 70 mezrası vardır. Küçük büyük 70 mezraya sahiptir. Merkezde 4 mahalle bulunmaktadır. Bunlar Çarşı, Tepebaşı, Yeni Mah. ve Hafıziye (Kale) mahalleleridir. ⓘ

Yıl	Toplam	Şehir	Kır ⓘ
1965	23.365	4.007	19.358
1970	29.295	6.018	23.277
1975	35.870	8.558	27.312
1980	40.948	9.770	31.178
1985	45.985	10.615	35.370
1990	55.597	16.418	39.179
2000	55.563	14.114	41.449
2007	63.123	15.910	47.213
2008	63.665	14.601	49.064
2009	61.355	12.562	48.793
2010	61.371	12.942	48.429
2011	64.216	13.855	50.361
2012	62.550	12.784	49.766
2013	58.963	58.963	veri yok
2014	57.408	57.408	veri yok
2015	56.368	56.368	veri yok
2016	54.204	54.204	veri yok
2017	51.973	51.973	veri yok
2018	52.544	52.544	veri yok
2019	48.838	48.838	veri yok
2020	49.850	49.850	veri yok

Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır. ⓘ