Buğday
| Triticum aestivum ⓘ | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
_AO-5-cliche_Jean_Weber_(5)_(23975019962).jpg) | |||||||||||||||
Bilimsel sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Türler | |||||||||||||||
| Metne bakınız. | |||||||||||||||
Triticum aestivum (buğday), Triticum cinsine bağlı bütün dünyada ıslahı yapılmış tek yıllık otsu bitki türüdür. Değişik araştırmacıların yaptıkları araştırmaların ışığında buğdayın gen merkezi olarak Anadolu, Batı İran ve Kafkasya kabul edilir. ⓘ
Karasal iklimi tercih eder. Buğday; un, yem üretilmesinde kullanılan temel bir besin maddesidir. Kabuğu ayrılabileceği gibi kabuğu ile de öğütülebilir. Buğday aynı zamanda çiftlik hayvanları için bir yem maddesi olarak da yetiştirilmekdedir. Hasattan sonra atık ürün olarak saman balyası çıkar. Enerji miktarı 1.18'dir. ⓘ
Ekmeklik buğday olarak da bilinen yaygın buğday (Triticum aestivum), ekili bir buğday türüdür. Dünya çapında üretilen buğdayın yaklaşık %95'i adi buğdaydır; tüm ürünler arasında en yaygın olarak yetiştirilen ve en yüksek parasal verime sahip tahıldır. ⓘ
Sınıflandırma
Sınıflandırmada ilk ele alınan bitki buğdaydır. Sınıflandırmada önce başak özellikleri dikkate alınmıştır. Kılçıklılık, kılçıksızlık, kavuz rengi, dane rengi ele alınan ilk kriterler olmuştur. Daha sonraları başak sıklığı buğdayların sınıflandırılmasında rol oynamıştır. Rusya taksonomistleri buğdayları sınıflandırmak için ekotipler ve biyotipler üzerinde durmuşlardır. Ekotip ve biyotiplerin sınıflandırılması morfolojik karakterlere göre olmuştur. Stoloji alanındaki ilerlemeler sonucu, buğdayların sınıflandırılması kromozom sayılarına göre yapılmaya başlamıştır. Kromozom sayıları sonucu buğdayların genom sayıları ve genom formülleri üzerinde durulmuştur. Kromozom sayıları ve genom formüllerine göre yapılan sınıflandırmalarda buğdaylar üç gruba ayrılır:
- Diploid grup (AA)= kaplıca grubu
- Tetraploid grup (AABB) = makarnalık buğdaylar grubu
- Hekzaploid grup (AABBDD) = ekmeklik buğdaylar grubu ⓘ
Her grubun da yabani formları, kavuzlu ve çıplak kültür formları vardır. ⓘ
Tür ve alttür üzerindeki çalışmalar sonucunda tetraploid ve hekzaploid gruptaki bütün buğdaylar tek tür altında toplanmıştır. Daha önce tür kabul edilen buğdaylar ise çeşit grupları haline sokulmuştur. Son olarak kromozom sayılarına göre buğdaylar, diploid ve alloploid olarak iki grupta toplanmıştır. Diploid buğdayların en önemlisi Triticum monococcum’dur. Alloploid buğdaylardan 2n= kromozomlu Triticum aestivum en önemli türleridir. ⓘ
Serbest harmanlanan buğday, kavuzlu buğday ile yakından ilişkilidir. Kavuzlu buğdayda olduğu gibi, Aegilops tauschii'den gelen genler ekmeklik buğdaya çoğu buğdaydan daha fazla soğuğa dayanıklılık kazandırır ve dünyanın ılıman bölgelerinde yetiştirilir. ⓘ
Taksonomi
Triticum aestivum türünde 2 tanımlı alt tür ve birçok varyete bulunur:
- Triticum aestivum aestivum
- Triticum aestivum spelta ⓘ
Buğday üretimi
| Sıra | Ülke | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 ⓘ |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 |  Çin |
115 | 117 | 126 | 122 |
| 2 |  Hindistan |
80 | 86 | 95 | 94 |
| 3 |  ABD |
60 | 54 | 62 | 58 |
| 4 |  Rusya |
41 | 56 | 38 | 52 |
| 5 |  Fransa |
40 | 38 | 40 | 39 |
| 6 |  Kanada |
23 | 25 | 27 | 38 |
| 7 |  Almanya |
24 | 22 | 22 | 25 |
| 8 |  Pakistan |
23 | 25 | 24 | 24 |
| 9 |  Avustralya |
22 | 27 | 30 | 23 |
| 11 |  Ukrayna |
16 | 22 | 16 | 23 |
| 10 |  Türkiye |
19 | 21 | 20 | 22 |
| 12 |  İran |
13 | 13 | 14 | 14 |
| 13 |  Kazakistan |
9 | 22 | 13 | 14 |
| 14 |  Birleşik Krallık |
14 | 15 | 13 | 12 |
| 15 |  Polonya |
9 | 9 | 9 | 9 |
| — | Dünya | 651 | 704 | 675 | 713 |
| Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü | |||||
Buğday ve çeşitlerinin isimlendirilmesi ve taksonomisi
İnsan seçilimi altında çok sayıda buğday türü evrimleşmiştir. Bu çeşitlilik, hem genetik hem de morfolojik özelliklere dayanan isimlerle buğdayların adlandırılmasında karışıklığa yol açmıştır. Daha fazla bilgi için buğdayın taksonomisine bakınız. ⓘ
Yaygın çeşitlerin listesi
- Albimonte
- Manital ⓘ
Tarihçe
Yaygın buğday ilk olarak Holosen'in başlarında Batı Asya'da evcilleştirilmiş ve tarih öncesi dönemde buradan Kuzey Afrika, Avrupa ve Doğu Asya'ya yayılmıştır. Çıplak buğdaylar (Triticum aestivum/durum/turgidum dahil) MÖ 100'den MS 300'e kadar Roma mezarlıklarında bulunmuştur. ⓘ
Buğday Kuzey Amerika'ya ilk olarak 16. yüzyılda İspanyol misyonları ile ulaşmıştır, ancak Kuzey Amerika'nın önemli bir tahıl ihracatçısı olarak rolü 1870'lerde çayırların kolonileştirilmesine dayanmaktadır. Birinci Dünya Savaşı'nda Rusya'dan tahıl ihracatı durunca Kansas'taki tahıl üretimi iki katına çıktı. ⓘ
Dünya çapında ekmeklik buğday, modern endüstriyel fırıncılığa iyi uyum sağlamış ve bir zamanlar özellikle Avrupa'da ekmek yapımında yaygın olarak kullanılan diğer buğday, arpa ve çavdar türlerinin çoğunun yerini almıştır. ⓘ
Bitki ıslahı
Modern buğday çeşitleri, RHt cüceleştirme genlerinin bir sonucu olarak kısa saplar için seçilmiştir Bu genler, bitkinin hücreleri uzatan bir bitki hormonu olan gibberellik aside karşı duyarlılığını azaltır. RHt genleri modern buğday çeşitlerine 1960'larda Norman Borlaug tarafından Japonya'da yetiştirilen Norin 10 buğday çeşidinden kazandırılmıştır. Kısa saplar önemlidir çünkü yüksek seviyelerde kimyasal gübre uygulaması aksi takdirde sapların çok fazla büyümesine ve yatmaya (sapların çökmesi) neden olur. Sap yükseklikleri de eşittir, bu da modern hasat teknikleri için önemlidir. ⓘ
Adi buğdayın diğer formları
Kompakt buğdaylar (örneğin, kulüp buğdayı Triticum compactum, ancak Hindistan'da T. sphaerococcum) yaygın buğdayla yakından ilişkilidir, ancak çok daha kompakt bir başağa sahiptir. Daha kısa rachis segmentleri, birbirine daha yakın paketlenmiş başakçıklara yol açar. Kompakt buğdaylar genellikle kendi türlerinden ziyade alt türler olarak kabul edilir (bu nedenle T. aestivum subsp. compactum). ⓘ