Cümbüş
 Ud olarak yapılandırılmış, 12 telli ve perdesiz standart cümbüş | |
| Sınıflandırma |
|
|---|---|
| İlgili enstrümanlar | |
| |
Cümbüş (/dʒuːmˈbuːʃ/; Türkçe telaffuz: [dʒymˈbyʃ]) nispeten modern kökenli bir Türk yaylı çalgısıdır. Zeynel Abidin Cümbüş (1881-1947) tarafından 1930 yılında daha büyük bir topluluğun parçası olarak duyulabilen ud benzeri bir enstrüman olarak geliştirilmiştir. ⓘ
Cümbüş, alüminyum rezonatör çanağı ve deri ses tahtası ile Amerikan banjosu şeklindedir. Orijinal olarak bir ud olarak yapılandırılmış olmasına rağmen, enstrüman farklı bir boyun ve tel seti takılarak diğer enstrümanlara dönüştürülmüştür. Standart cümbüş perdesizdir, ancak gitar, mandolin ve ukulele versiyonlarında perde tahtası vardır. Sap ayarlanabilirdir ve müzisyenin bir vidayı çevirerek sapın tellere olan açısını değiştirmesine olanak tanır. Bir model, daha az tiz, daha yumuşak bir ses etkisi ile ahşap bir rezonatör kasesi ile yapılır. ⓘ
Yapımcının ve ismin kökeni
Enstrüman, daha pahalı olan klasik uda popüler bir alternatif olarak pazarlandığı için cümbüş kelimesi Türkçede "şenlik" veya "eğlence" anlamına gelmektedir. İcatlarına kendi isimlerini veren mucitlerin aksine, Zeynel Abidin Cümbüş soyadını enstrümanından almıştır. Zeynel Abidin Makedonya'nın Üsküp kentinde doğmuş ve İstanbul Beyazıt'a göç etmiştir. İsmi Türkiye'de internette genellikle "Zeynel Abidin Bey" olarak yazılır, burada bey, bay gibi bir onurlandırma ifadesidir. İlk enstrümanlar onun adını "Zeynelabidin" (tek bir isim, iki değil) olarak yazdığını göstermektedir. Mustafa Kemal Atatürk 1934'te ailelerin soyadı almasını emrettiğinde, Zeynel Abidin ünlü enstrümanının adını benimsedi. ⓘ
Toplumsal gelgitlerle yükselip alçaldı
Türk Kurtuluş Savaşı'ndan sonra Zeynel Abidin Cümbüş, barış ideallerini somutlaştıracak yeni bir enstrüman, kitleler için bir enstrüman yaratmak istedi. Şirketini silah ticaretinden "barışı müzikle desteklemek" için müzik aletleri üretimine geçirdi. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ile yaptığı bir görüşmede yeni icatlarından birini gösterdi. Bu, "taşınması kolay ve kırılması zor, hem Doğu alaturka müziğini hem de çıkarılabilir boyunların hızlı bir şekilde değiştirilmesiyle Batı alafranga müziğini çalabilen ucuz bir enstrümandı." Modern bir ülke için modern bir enstrümandı. ⓘ
Cümbüş ucuzdu ve daha pahalı bir enstrümana gücü yetmeyen insanlar tarafından satın alınıyordu; sonuç olarak, kitlelerin onu kabul etme hayali marjinalleşti. Çalgı, yoksulların ve Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Kürtler ve Romanlar gibi Türkiye'deki etnik azınlıkların "yerel halk müziği veya etnik Türklerle paylaşılan repertuarları çalan" bir halk çalgısı haline geldi. Dönemin klasik müzisyenleri tarafından özellikle dışlanmış, alt sınıf ya da etnik olarak görülmüştür. "Öteki", etnik, farklı ya da alt sınıf olduğuna dair bir algı oluşmuş ve Türk toplumu bu enstrümanı yaygın olarak benimsememiştir. 1960'lara gelindiğinde, Roman profesyonel müzisyenler dışında, bu azınlıklar arasında cümbüş kullanımı azaldı. Onlar da düğünlerde ve eğlencelerde çaldıkları diğer enstrümanların yanında duyulabilme özelliği nedeniyle bu enstrümanı benimsemişlerdir. ⓘ
Geri dönüş
1990'ların ortalarından itibaren, Ermeni ve Yahudi halk müziği festivallerinde ve Kürt ve Roman halk müziği kayıtlarında enstrümanı yeniden ele alanların sayısı artmaya başladı. O zamandan beri modern Türk-rock ve tekno müzisyenleri tarafından ele alınıyor, bazıları müziğin tınlama şekliyle açıklamalar yapıyor, diğerleri ise apolitik veya hümanist veya ruhani. ⓘ
Günümüzde Cümbüş
Cümbüş Müzik halen İstanbul'da aktif bir şirkettir ve çok çeşitli geleneksel Türk enstrümanları üretmektedir. Enstrümanlar, Cümbüş ailesinin üç üyesi, Naci Abidin Cümbüş ve iki oğlu Fethi ve Alizeynel tarafından İstanbul'daki aile atölyesinde elde yapılmaktadır. Halen yılda yaklaşık 3000 cümbüş üretmektedirler (2002 itibariyle). Ayrıca yılda yaklaşık 5000 darbuka (orta doğu davulu) üretiyorlar ve gitar da satıyorlar. Cümbüşlerin yaklaşık yarısını Amerika Birleşik Devletleri, Fransa ve Yunanistan'a ihraç etmektedirler. ⓘ
Modeller
İstanbul, Türkiye'deki Cümbüş Şirketi birkaç farklı model üretmektedir. Bunlar arasında şunlar bulunmaktadır:
- Cümbüş: ud gibi akortlu, kısa saplı, perdesiz, altı sıra telli, toplam 34 inç uzunluğunda
- Cümbüş Extra: Standart cümbüş gibi ancak metal yerine ahşap rezonatöre sahiptir
- Cümbüş Saz: Bağlama gibi akortlu, uzun saplı, bağlama perdeli, üç sıra telli, toplam 40 inç uzunluğunda
- Cümbüş Cura: Bağlama sazı gibi akort edilir, ancak cura sazı gibi daha tizdir, üç sıra telli, toplam 29 inç uzunluğundadır
- Cümbüş Tambur: tambur gibi akort edilir, tanbur olarak da yazılır; süper uzun sap, üç sıra tel, toplam 51 inç uzunluğunda
- Cümbüş Yay-Tambur: Yaylı tambur gibi akort edilir, yay ile çalınır
- Cümbüş Gitar: perdeli, gitar gibi akortlu, altı telli, toplam uzunluğu 34 inç
- Cümbüş Banco: perdeli, küçük, mandolin gibi akortlu dört sıra tel toplam 23 inç uzunluğunda
- Cümbüş Ukalele: perdeli, küçük, ukulele gibi akortlu, dört telli, toplam 21 inç uzunluğunda ⓘ
Teknesi yuvarlaktır ve metaldendir. 12 teli vardır (yani altı çift tel). Sapı perdesizdir. Teller çeliktendir. ⓘ
Ayarlama
Standart cümbüş
Cümbüşün kendine özgü bir akordu vardır, ancak ud ile aynı şekilde akort edilebilir. ⓘ
- Cümbüş: AA2 BB2 EE3 AA3 DD4 GG4 ⓘ
Batı popüler müziğinde kullanım
- David Lindley, Paris, Texas filminin soundtrack'inde Ry Cooder ile birlikte cümbüş çaldı.
- Pink Floyd gitaristi David Gilmour solo albümü On An Island'da "Then I Close My Eyes" adlı parçada cümbüş çalmıştır. Albümün açılış parçası "Castellorizon "da da duyulabilir. Aynı enstrümanı sonraki turnede de aynı parçaları çalmak için kullandı; bu performanslar Remember That Night ve Live in Gdańsk DVD'lerinde görülebilir ve duyulabilir.
- Stone Temple Pilots gitaristi Dean DeLeo Shangri-La Dee Da albümünde "Regeneration" adlı parçada cümbüş çalmıştır. Nakarat sırasında duyulabilir.
- Smokey Hormel, Tom Waits'in Mule Variations albümünde cümbüş çalmıştır.
- The Hollies'in "Stop Stop Stop"
- Gitarist/çok enstrümantalist Eenor, Les Claypool'un yan projesi Colonel Les Claypool's Fearless Flying Frog Brigade için "Shattering Song" (Live Frogs Set 1) ve "The Buzzards of Green Hill "de (Purple Onion) modifiye edilmiş bir tambur-cümbüş (Jim Bush) çaldı.
- Lu Edmonds, PiL'in (Public Image Ltd.) 2012 Kuzey Amerika Turnesi'nde çaldı, 2018 itibariyle The Mekons ile çalmaya devam ediyor ve 2019'da Blabbermouth ile kaydetti. ⓘ
Türkiye bölgesi müzisyenleri
- Gevende - cümbüş grup üyesi Okan Kaya tarafından çalınıyor
- Udi Mısırlı İbrahim Efendi - Yahudi geç dönem/Osmanlı sonrası ud sanatçısı ve besteci
- Selahattin Pınar - 20. yüzyıl başı tanbur sanatçısı
- Ercüment Batanay - 20. yüzyıl ortası yaylı tanbur sanatçısı
- "Kazancı" Bedih Yoluk ve oğlu Naci Yoluk - Urfa'dan 20. yüzyıl halk müzisyenleri
- Cahit Berkay - 1960'larda "Anadolu rock"; folk-rock melezi grup Moğollar (özellikle yaylı tanbur)
- Yurdal Tokcan - klasik eğitimli ud-ist
- Ara Dinkjian - Ermeni-Amerikan füzyon müzisyeni
- Türk rock grubu Mor ve Ötesi'nde Harun Tekin ⓘ