Fizan

Fezzan ⴼⵣⵣⴰⵏ (Berberi dilleri) فزان (Arapça) ⓘ
Bölge
Fizan, 1927-1963 yılları arasında hem İtalyan Libya'sında hem de Libya Krallığı'nda bir valilikti.
Ülke	Libya
Sermaye	Sabha
Alan
- Toplam	551.170 km2 (212.810 sq mi)
Nüfus  (2006)
- Toplam	442,090
- Yoğunluk	0,80/km2 (2,1/sq mi)

Fezzan (Birleşik Krallık: /fɛˈzɑːn/ fez-AHN, ABD: /fɛˈzæn, fəˈzæn/ fez-AN, fə-ZAN; Berberi dilleri: ⴼⵣⵣⴰⵏ, romanize edilmiştir: Fezzan; Arapça: فزان, romanize edilmiştir: Fizzān; Latince: Phazania) modern Libya'nın güneybatı bölgesidir. Büyük ölçüde çöldür, ancak kuzeyde dağlar, yaylalar ve kuru nehir vadileri (wadis) ile kırılmıştır, burada vahalar eski kasaba ve köylerin aksi takdirde yaşanmaz Sahra Çölü'nün derinliklerinde hayatta kalmasını sağlar. Bu terim başlangıçta Nafusa'yı da içeren ve modern Libya'nın batısında Ouargla ve Illizi'ye kadar uzanan Afrika proconsularis'in kıyı şeridinin ötesindeki topraklara uygulanmıştır. Bu Berberi bölgeleri Trablus, Cirta veya Cezayir bölgeleriyle ilişkilendirilmeye başlandıkça, bu isim giderek Trablusgarp'ın güneyindeki kurak bölgelere uygulanmaya başlandı. ⓘ

Fizan, Libyanın 3 ana bölgesinden en içte olanıdır. ⓘ

Fizan çölünde güneş batarken çekilmiş bir resim ⓘ

Fizan'da, Ubari'de bir vaha ⓘ

Fizan'dan Sahra Çölünde yer alan Erg Awbari kumulları. ⓘ

Fizan (Arapça: فزان, Latince: Phasania), Libya'yı oluşturan üç eski bölgeden biridir. Diğer ikisi Trablusgarp ve Sirenayka'dır. Merkezi Sebha'dır. Bugünkü Libya'nın güneybatısında bulunur. ⓘ

Bölgenin adı bazı kaynaklarda Fezzan geçmektedir. Fizan'da kurulan ilk devlet Fizan Sultanlığı'dır. Bu devlet daha sonra Mısırlıların egemenliğine girmiştir. ⓘ

İsim

Berberi dillerinde Fezzan (ya da ifezzan) "sert kayalıklar" anlamına gelmektedir. Fizan aynı zamanda bölgenin Latince ve Yunanca adı olan Phasania veya Phazania'dan türemiş olabilir ve bu da "sülünlerin ülkesi" anlamına gelebilir. ⓘ

Coğrafya

Fizan'ın Sahra Çölü'ndeki Wan Caza kumulları ⓘ

Fizan kuzeyde Ash-Shati Vadisi (Wadi Al Shatii) ve batıda Wadi Irawan ile kesişmektedir. Bu iki bölge, Tibesti Dağları'nın Çad sınırını geçen kısımları ve bir dizi uzak vaha ve sınır karakoluyla birlikte, Fizan'ın yerleşik nüfusu destekleyebilen tek kısımlarıdır. Idehan Ubari ve Idehan Murzuq'un ergleri olarak bilinen büyük kumul denizleri Fizan'ın geri kalan topraklarının çoğunu kaplar. ⓘ

Tarih

MÖ 5. yüzyıldan MS 5. yüzyıla kadar Fizan, Kartaca ve Kuzey Afrika'daki Roma İmparatorluğu ile batı ve orta Afrika'daki Sahelya devletleri arasında Trans-Sahra ticaret yollarını işleten Garamantes'lere ev sahipliği yapmıştır. ⓘ

Libya'nın uydu görüntüsü, Fizan sol alt yarıda, büyük çölü gösteriyor ⓘ

MÖ 19'da Romalı general Septimus Flaccus ve MS 50'de Suetonius Paulinus Sahra'nın kuzey kesimlerine küçük çaplı askeri seferler düzenlemiş ve MS 1. yüzyılın başlarında Romalı kaşif Julius Maternus buraya seyahat etmiştir. Paulinus Fizan'a ulaştı ve daha güneye gitti. ⓘ

Roma İmparatorluğu'nun sona ermesi ve ardından gelen ticari krizle birlikte Fizan önemini kaybetmeye başladı. Orta Çağ'ın başlarında Sahra'nın çölleşme süreci nedeniyle nüfus büyük ölçüde azaldı. ⓘ

13. ve 14. yüzyıllarda Fizan, Kanem-Bornu'nun Libya'nın Zella kentine kadar uzandığı Kanem İmparatorluğu'nun bir parçası haline geldi. On altıncı yüzyılın başlarında Kanem-Bornu İmparatorluğu'na karşı yapılan savaşlar Awlad Muhammed hanedanının kurulmasına ve Murzuk'un Fizan'ın başkenti olmasına yol açmıştır. Yaklaşık 1565 yılında Muhammed ibn el-Muntasır tarafından yönetilmiştir. ⓘ

Kuzey Afrika'nın Osmanlı hükümdarları 17. yüzyılda bölge üzerindeki kontrollerini artırdılar. Abdülhamid döneminde (1876-1909) Fizan, İstanbul'dan en uzak vilayet olması nedeniyle Jön Türkler için siyasi sürgün yeri olarak kullanılmıştır. ⓘ

1911'den itibaren Fizan İtalya tarafından işgal edildi. Ancak İtalya'nın bölge üzerindeki kontrolü, Benito Mussolini'nin yükselişiyle birlikte en azından 1923 yılına kadar istikrarsızdı. İtalyanlar ilk fetih girişimlerinde militan Sanusiya Sufi tarikatına bağlı Arap kabileleri tarafından direnişle karşılaştı. Bölgedeki Tuareg aşiretleri ancak İkinci Dünya Savaşı'ndan kısa bir süre önce Avrupa yayılmasıyla pasifize edildi ve bazıları Kuzey Afrika Seferi'nde İtalyan Ordusu ile işbirliği yaptı. ⓘ

Özgür Fransız birlikleri 16 Ocak 1943'te Fizan'ın baş kasabası Murzuk'u işgal etti ve Sabha'da konuşlanmış bir personelle Fizan'ı yönetmeye başlayarak Fizan-Gadames Askeri Bölgesini oluşturdu. Fransız yönetimi büyük ölçüde Seyf El Nasr ailesinin Fizan ileri gelenleri aracılığıyla yürütüldü. Batı Fizan'daki aşiretleri tedirgin eden, Ghat ve çevresinin idari olarak Fransız yönetimindeki Cezayir'e bağlanmasıydı. Ancak 1951 yılında Fransız askeri kontrolü sona erdiğinde, Fizan'ın tamamı Libya Krallığı'nın bir parçası haline geldi. ⓘ

Fizan, 2011 Libya İç Savaşı'nın büyük bölümünde Libya lideri Muammer Kaddafi'nin kalesiydi, ancak Temmuz ayından itibaren Kaddafi karşıtı güçler zemin kazanmaya başladı ve Eylül ortasından sonuna kadar bölgenin en büyük şehri Sabha'nın kontrolünü ele geçirdi. ⓘ

LF ülke kodu (.lf) Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) tarafından Libya Fizan "adına" ("belirsiz bir süre" için) ayrılmıştır. ⓘ

Fizan'da günde 400.000 varil kapasiteli petrol kuyuları var, ancak petrol şirketleri kuzey Libya'dan personel getiriyor. Yerel kabileler petrol ticaretinden para kazanamadıkları için Avrupa'daki göçmen krizini besleyen ve yılda 1 milyar dolarlık bir sektör olan Sahra Altı Afrika'dan göçmen kaçakçılığına yönelmiş durumdalar. ⓘ

Yönetim

Murzuk Kalesi ve Camisi ⓘ

Fizan, Osmanlı Türkleri ve İtalya'ya bağlı bir vilayetti ve 1963 yılına kadar bağımsız Libya'nın (Trablusgarp ve Sirenayka ile birlikte) bir vilayeti (vilayet) veya valiliğiydi (muhafazah). 1963'te Libya'nın yeni idari bölünmesinin yürürlüğe girmesiyle Fizan bağımsız bir idari birim olmaktan çıkarıldı ve Awbari ve Sabha muhafazalarına bölündü. 1983 yılında bu idari bölümler daha küçük ilçeler ya da baladiyeler lehine kaldırılmıştır. Baladiyat sistemi 1987 yılında yeniden düzenlenmiş ve 1995 yılında yerini şa'biyat sistemine bırakmıştır. ⓘ

Eski Fizan vilayeti Wadi al Shatii, Wadi al Hayaa, Jufra, Ghadames, Murzuq, Sabha ve Ghat (bazı haritalar Ghadames'i komşu Trablusgarp bölgesine tahsis etmektedir) ilçelerini (sha'biyat) içermektedir. Tarihi başkent, en büyük şehir, siyasi ve idari merkez Sabha'dır. ⓘ

Nüfus

Bölgenin sakinleri arasında Berberi, Dawada, güneybatıda göçebe Tuareg ve güneydoğuda Toubou bulunmaktadır. Bu çobanlıkla geçinen nüfus Cezayir, Çad ve Nijer sınırlarını sık sık serbestçe geçmektedir. Kuzeyde Arap, Berberi ve yerleşik Tuareg ve Touboular karışık olarak yaşamaktadır. Libya'nın yüzölçümünün yaklaşık %30'unu oluşturmasına rağmen Fizan, nüfusunun sadece küçük bir yüzdesini beslemektedir. Sabha gibi büyük kentler kuzey ve batıdaki wadislerde yüzeye yakın suyla hayatta kalmaktadır. Kuzeydoğu bölgesine büyük ve insansız bir volkanik alan olan Haruj hakimdir. ⓘ

Fizan'ın nüfusu 20. yüzyılın ortalarından bu yana Libya'nın genel nüfus artışıyla birlikte hızla artmış ve ilin ulusal nüfus içindeki payı yarı yarıya yükselmiştir. ⓘ

Yıl	Nüfus	Yüzde Libya'nın nüfus ⓘ
1954	59,315	5.4
1964	79,326	5.1
1973	128,012	5.7
1984	213,915	5.9
1995	352,276	7.3
2006	442,090	7.8

Kaynak: 1964, 1973, 1995, 2006 nüfus sayımlarının bültenlerinden derlenmiştir. ⓘ

Kültür

Türk kültüründe Fizan, uzaklığı ve ıssızlığıyla bir sembol olmuştur. Bu yüzden "Fizan'a kadar sürmek" deyişi doğmuştur. Osmanlı döneminde padişahın veya üst kademe yöneticilerin bunu bir tehdit unsuru olarak kullandığı söylenir. ⓘ