Halepçe

Halepçe هەڵەبجە ⓘ
Şehir
Halepçe şehri
Irak'ta Halepçe Halepçe (Irak)
Koordinatlar: 35°11′11″N 45°58′26″E
Ülke	Irak
Özerk bölge	Kürdistan Bölgesi
Valilik	Halepçe
Kuruldu	MÖ 1650
Hükümet
- Belediye Başkanı	Nuxsha Nasih
Alan
- Toplam	1.600 km2 (600 sq mi)
Yükseklik	900 m (3,000 ft)
Nüfus  (2018)
- Toplam	245,700
Saat dilimi	UTC+3

Halepçe (Kürtçe: هەڵەبجە, romanize: Helebce, Arapça: حلبجة), Irak'ın Kürdistan Bölgesi'nde bir şehir ve Halepçe Valiliği'nin başkenti olup Bağdat'ın yaklaşık 240 km (150 mil) kuzeydoğusunda ve İran sınırından 14 km (9 mil) uzaklıkta yer almaktadır. ⓘ

Şehir, İran-Irak sınırı boyunca uzanan ve genellikle büyük Hewraman bölgesi olarak adlandırılan bölgenin temelinde yer almaktadır. Halepçe, kuzeydoğuda Hawraman ve Shnrwe sıradağları, güneyde Balambo sıradağları ve batıda Sirwan nehri ile çevrilidir. Halepçe kentindeki Kürtler genellikle Kürtçenin Sorani lehçesini konuşurlar, ancak civar köylerde yaşayanların bir kısmı Hewrami lehçesini konuşur. ⓘ

Tarihçe

Erken tarihçe

Halepçe, Bakr Awa gibi yakınlardaki arkeolojik alanlarda yapılan kazıların da kanıtladığı gibi uzun bir geçmişe sahiptir. Mezarlıkta Ahmed Muhtar Caff, Tayar Bağ Caff ve Adila Hanim gibi birçok tarihi şahsiyetin mezarı bulunmaktadır. Antik Lullubi şehir krallığının aşağıda ya da yakınlarda olduğu düşünülmektedir. Ağustos 2009'da kasabanın Ababile bölgesinde 17. yüzyıldan kalma üç mezar keşfedilmiştir. ⓘ

Bu, kasabanın Osmanlı İmparatorluğu tarafından yaklaşık 1850 yılında inşa edildiğini iddia eden bazı kaynakların belirttiğinden biraz daha eski olduğunu göstermektedir. Ancak, modern gelişmeler 20. yüzyılın başlarına dayanmaktadır. Postane 1924 yılında, ilk okul ise ertesi yıl açılmıştır. Kayserili Paşa ve Hamid Bağ çarşıları 1932 yılında inşa edilmiştir. Elektrik 1940 yılına kadar şehre ulaşmamıştır. ⓘ

Yirminci yüzyılın başında Halepçe'de çok sayıda İngiliz askeri bulunuyordu. Birinci Dünya Savaşı sırasında Adela Khanum birçok İngiliz askerinin hayatını kurtarmış ve bunun sonucunda İngilizler onu Khan Bahadur, Cesurların Prensesi unvanıyla onurlandırmıştır. Ayrıca yeni bir hapishane inşa edilmesinden, ilk başkanı olduğu bir adalet mahkemesi kurulmasından ve yeni bir çarşı inşa edilmesinden sorumluydu. ⓘ

Irak Hükümeti'nin Mart 1987 ile Mayıs 1989 tarihleri arasında gerçekleştirdiği El-Enfal harekâtı sırasında Kani Aşkan ve Mordana mahalleleri, Peşmerge'ye verilen desteğe misilleme olarak Mayıs 1987'de ortadan kaldırıldı. Ancak Halepçe, Saddam Hüseyin'in İran-Irak Savaşı sırasında Kürt isyanlarını şiddetle bastırdığı El-Enfal kampanyası sırasında çok daha fazla acı çekti. ⓘ

Kimyasal saldırı

İran tarafından desteklenen Kürt peşmerge gerillaları, İran-Irak Savaşı'nın son aşamasında Halepçe'yi ele geçirdi. İki gün süren konvansiyonel topçu saldırılarının ardından 16 Mart 1988'de saat 11:00'de Irak uçakları kasabaya gaz bombası attı. Kasabaya ve çevresindeki bölgelere bombalar, topçu ateşi ve kimyasal silahlarla saldırıldı ve sonuncusu çok yıkıcı oldu. Kimyasal saldırının hemen ardından en az 5,000 kişi hayatını kaybetti ve 7,000 kişinin de yaralandığı ya da uzun süreli hastalıklara yakalandığı tahmin ediliyor. Halepçe kasabasına yapılan saldırının kurbanlarının çoğu Kürt sivillerdi. ⓘ

Saldırıda Tabun, Sarin ve VX sinir gazlarının yanı sıra hardal gazının da kullanıldığına inanılıyor. Ancak eski kıdemli CIA analisti Stephen C. Pelletiere'e göre Irak'ın elinde saldırıda kullanılan sinir gazı yoktu ama İran-Irak Savaşı'nda kullanılan hardal gazı vardı. Otuz yılı aşkın bir sürenin ardından 2019 yılında yapılan disiplinler arası bir bilimsel çalışma, Halepçe'deki kimyasal saldırıların hayatta kalanlar üzerinde uzun vadeli biyolojik, psikolojik ve sosyal etkileri olduğunu gösteriyor. Yazarlar, Faraidoun Moradi, Mia Söderberg, Fazil Moradi ve diğerleri şu sonuca varıyor: "CWA'nın solunum semptomları gibi maruziyet sonrası somatik ve psikososyal etkileri, hayatta kalanlar arasında kötü genel sağlık ve yaşam kalitesine katkıda bulunan makul bir faktördür. Gelecekte daha fazla sağlık hasarını en aza indirmek ve sağlıkla ilgili yaşam kalitelerini artırmak için SM maruziyetinden kurtulanlarda biyopsikososyal komplikasyonların üstesinden gelmek için multidisipliner müdahalelere ihtiyaç olduğu sonucuna varıyoruz." ⓘ

Zaman zaman siyanürün de bu kimyasal silahlar arasında yer aldığı öne sürülse de, siyanür saf olmayan Tabun'un doğal bir yan ürünü olduğu için bu iddia şüpheyle karşılanmaktadır. ⓘ

Savaş sona ermeden önce Iraklılar bölgeye yerleşti ve kasabayı tamamen yok etti. Mart 2010'da Irak Ağır Ceza Mahkemesi Halepçe katliamını soykırım olarak kabul etti; bu karar Kürdistan Bölgesel Yönetimi tarafından memnuniyetle karşılandı. ⓘ

İran-Irak Savaşı sırasında 16 Mart 1988 tarihinde Saddam Hüseyin yönetimindeki iktidar tarafından gerçekleştirilen ve 3 saat süren zehirli gaz bombardımanı sonrası çoğu çocuk ve kadın olan 6.357 kişi zehirlenerek ya da yanarak öldü, 14.765 kişi ağır derecede yaralandı. WHO’nun raporuna göre bu kimyasal saldırı, günümüze kadar 43.753 kişinin ölümüne, 61.200 kişinin de sakat kalmasına sebep oldu. Her yıl dünyanın birçok yerinde demokratik kurum ve kuruluşlar Halepçe katliamıyla ilgili anma törenleri ve kınamalar gerçekleştirir. ⓘ

Kürt özerkliği

Halepçe'nin batısındaki dağlarda, Ensar el-İslam adlı militan bir İslamcı grup 2000-2003 yılları arasında küçük bir yerleşim bölgesini işgal etmiştir. Bölge, 2003'te ABD'nin Irak'ı işgalinin başında Kürdistan Yurtseverler Birliği'ne (KYB) bağlı Peşmerge güçleri tarafından ABD'nin hava desteğiyle ele geçirildi. Ancak kasaba Kürdistan bölgesinde İslamcılığın merkezi olmaya devam etti. ⓘ

Kürtler 1991 yılında Halepçe'yi de içine alan Irak Kürdistan bölgesinde bir miktar özerklik kazanmadan hemen önce, bazı eski Kürt mültecilerin daha sonra yerleştiği yeni bir kasaba kuruldu. Halepçe Taza (ya da Yeni Halepçe) adı verilen yeni kasabada bugün tahminen 9,000 hane bulunuyor. ⓘ

Kürdistan Bölgesel Yönetimi 2003'ten sonra eski kasabada bazı yoğun yeniden inşa çalışmaları yaptı ve Halepçe'de bombalanan bazı evleri yeniden inşa etmeye ve yeni yollar açmaya başladı. Kimyasal saldırı kurbanları için de bir anıt inşa edildi. Ancak Halepçe sakinleri temel hizmet ve ihtiyaçların eksikliğinin devam etmesinden şikayetçi. ⓘ

Gaz saldırısının 2006 yıl dönümünde Halepçe'de şiddetli gösteriler patlak verdi. Tahminen 7,000 gösterici, yetkililerin gaz saldırısı mağdurlarının sorunlarını samimi bir şekilde ele almadığını iddia ederek yeniden yapılanmadaki öncelikleri protesto etti. Yollara barikatlar kuruldu ve gaz saldırısı anıt müzesi ateşe verildi. Polisin göstericilere ateş açması sonucu 14 yaşında bir çocuk öldü, çok sayıda kişi de yaralandı. ⓘ

Modern zamanlar

2008 yılında şehre uluslararası bir havaalanı inşa edilmesi planlanmıştır. ⓘ

12 Kasım 2017'de yerel saatle 21:18'de Halepçe'nin yaklaşık 32 kilometre (20 mil) güney-güneybatısında bir deprem meydana geldi. ⓘ

İklim

Halepçe'de yazları çok sıcak, kışları ise serin ve yağışlı geçen Akdeniz iklimi (Csa) görülür. ⓘ

Halepçe için iklim verileri ⓘ
Ay	Jan	Şubat	Mar	Nisan	Mayıs	Haziran	Temmuz	Ağustos	Eylül	Ekim	Kasım	Aralık	Yıl
Ortalama yüksek °C (°F)	9.6 (49.3)	11.8 (53.2)	16.9 (62.4)	22.0 (71.6)	29.5 (85.1)	35.8 (96.4)	39.6 (103.3)	39.2 (102.6)	35.0 (95.0)	28.4 (83.1)	19.7 (67.5)	12.5 (54.5)	25.0 (77.0)
Günlük ortalama °C (°F)	4.8 (40.6)	6.6 (43.9)	11.2 (52.2)	15.8 (60.4)	22.0 (71.6)	27.4 (81.3)	31.2 (88.2)	30.8 (87.4)	26.4 (79.5)	20.5 (68.9)	13.3 (55.9)	7.3 (45.1)	18.1 (64.6)
Ortalama düşük °C (°F)	0.1 (32.2)	1.4 (34.5)	5.6 (42.1)	9.7 (49.5)	14.5 (58.1)	19.0 (66.2)	22.8 (73.0)	22.5 (72.5)	17.9 (64.2)	12.7 (54.9)	7.0 (44.6)	2.2 (36.0)	11.3 (52.3)
Ortalama yağış mm (inç)	144 (5.7)	146 (5.7)	132 (5.2)	85 (3.3)	35 (1.4)	0 (0)	0 (0)	0 (0)	0 (0)	28 (1.1)	79 (3.1)	124 (4.9)	773 (30.4)
Kaynak: