Obruk

Mağarada bir obruk, Little Carpathians ⓘ

Haviareň mağarasında bir yeraltı obruğu ⓘ

Cennet obruğu ⓘ

Obruk, yer altında kireçtaşı gibi eriyebilen kayaçların zamanla boşluklar meydana getirmesi ve bu boşlukların tavanlarının çökmesiyle oluşan karstik yer şekli. ⓘ

Yer altı suyunun, karbondioksit ile birleşimi sonucu karbonik asit oluşur. Bu karbonik asit kireç taşının yoğun olduğu toprakları zamanla çözerek yer altında mağaralar oluşmasına neden olur, bir müddet sonra mağaranın üstünde bulunan toprak çöker. İşte bu çökme sonucu oluşan derin çukurlara obruk denir. Çözünebilir kayaçların bulunduğu bölgelerde yeryüzü boyut ve şekilleri çeşitlilik gösteren çok sayıda çöküntüyle doludur. ⓘ

Obrukların çoğu iki şekilde oluşur. Birincisi alttaki eriyebilen kayaçlar topraktan sızan sularla çözünürler ve kayaç içinde bulunan doğal boşluklar genişler ve üzerlerinde bulunan toprakla doldurulurlar. Yer altı suyu kayacı çözmeye devam ettikçe toprak ortadan kalkar ve geride yamaç eğimi düşük, derinliği fazla olmayan çöküntüler bırakır. Komşu obruklar birleştiğinde ise çözünme vadileri denilen daha büyük, düzensiz, kapalı bir çöküntüler ağı oluşturur. Obruklar ayrıca bir mağara tavanının çökmesi sonucu dik kenarlı bir krater şeklinde de oluşur. Bu yolla oluşan obruklar özellikle nüfusun fazla olduğu bölgelerde ciddi bir tehlikedir. ⓘ

Obrukların oluşması için karstik alanların bulunmasından başka şartlar da gereklidir. Yeraltı su seviyeleri farklı iki havza bulunmalı. Bu alanları daha yüksek bir eşik birbirinden ayırmalıdır. Havzaların yeraltı suları bu eşiğin altından akış göstermelidir. Tüm bu şartlar Obruk platosunda bir araya gelir. Tuz Gölü havzası ile Konya ovası arasında Obruk platosu eşik durumundadır. Daha yüksek olan Konya yeraltı suyu platonun altından Tuz gölü havzasına doğru yeraltı akışı gösterir. Bu akışın oluşturduğu erime güncel obrukların oluşumunun başlıca sebebidir. Bu nedenlerden başka yerel fay hatlarının da obruk oluşumuna katkısı bulunur. Tuz gölünün güneybatısında bulunan fay Dikmen-Kolca obruklarının oluşum sebebidir. ⓘ

Ülkemizin yeraltı sularının 3'te 1'ini barındıran Konya Havzası'nda 20'yi aşkın obruk bulunuyor. Bunlardan en meşhuru 300 m genişliği ve 145 m derinliğiyle Kızören obruğu. Merkez Karatay ilçesine bağlı Obruk kasabası da ismini ondan alıyor. Obrukların diğer bir özelliği de yazın ilk aylarında koyu lacivert ve yeşil olan renginin yaz ilerledikçe çivit mavisi, berrak bir renk alması. Meyil, Çıralı, Gökhöyük Obruk, Kuru obruk, Kangallı obruğu, Hamam obruğu Obruk Platosu'nun diğer obruklarıdır. Obrukların yaygın olduğu diğer bir alan ise Antalya'nın doğu kesimindeki Çimiköy platosudur. Burada 22 obruk belirlenmiştir. Mucur Obruğu, Cennet ve Cehennem obrukları bilinen diğer obruklarımızdır. ⓘ

Derinliği ve genişliği bir metreden yüzlerce metreye değişen bu oluşumların içi genellikle suyla doludur. İçindeki suyun derinliği ve berraklığı sebebiyle de bu obruklardan 7-8 tanesi su altı dalışları için uygun yerler. ⓘ

Doğal Hayatı Koruma Vakfı (WWF-Türkiye), Konya Kapalı Havzası'nın Akılcı Kullanımına Doğru adlı bir projeyi uygulamaya başladı. ⓘ

Hırvatistan'daki Kırmızı Göl obruğu

Düden, yüzey tabakasının bir şekilde çökmesinden kaynaklanan yerdeki bir çöküntü veya deliktir. Bu terim bazen yerel olarak vrtače ve shakeholes olarak da bilinen doline, kapalı çöküntülere ve yüzey suyunun ponor, kırlangıç deliği veya swallet olarak bilinen yeraltı geçitlerine girdiği açıklıklara atıfta bulunmak için kullanılır. Obruk, altındaki yeraltı suyunu açığa çıkaran bir düden türüdür. Düden ya da akarsu düdenleri, yüzey suyunun muhtemelen tortu ya da ufalanmış kayaya sızarak boşaldığı yerler için kullanılan daha genel terimlerdir. ⓘ

Düdenlerin çoğu karstik süreçlerden kaynaklanır - karbonat kayaların kimyasal çözünmesi, çökme veya boğulma süreçleri. Düdenler genellikle daireseldir ve boyutları hem çap hem de derinlik bakımından onlarca metreden yüzlerce metreye kadar değişir ve toprakla kaplı çanaklardan ana kaya kenarlı yarıklara kadar çeşitlilik gösterir. Düdenler kademeli olarak veya aniden oluşabilir ve dünyanın her yerinde bulunur. ⓘ

Oluşum

Ölü Deniz yakınlarındaki düdenler, deniz seviyesinin sürekli düşmesi nedeniyle yeraltı tuzunun tatlı su girişi ile çözülmesiyle oluşur. ⓘ

İspanya, Chinchón'daki çöküntü obruğu. ⓘ

Doğal süreçler

Düdenler akan veya duran sudan yüzey drenajını yakalayabilir, ancak belirli yerlerde yüksek ve kuru yerlerde de oluşabilir. Drenajı yakalayan düdenler, drenajı büyük kireçtaşı mağaralarında tutabilir. Bu mağaralar daha büyük nehirlerin kollarına boşalabilir. ⓘ

Düdenlerin oluşumu, erozyonun doğal süreçlerini veya süzülen su, bir mağara çatısının çökmesi veya su tablasının alçalması ile hafif çözünür ana kayanın (kireçtaşı gibi) kademeli olarak çıkarılmasını içerir. Düdenler genellikle boğulma süreci ile oluşur. Örneğin, yeraltı suyu kumtaşı parçacıklarını bir arada tutan karbonat çimentosunu çözebilir ve daha sonra gevşek parçacıkları taşıyarak yavaş yavaş bir boşluk oluşturabilir. ⓘ

Bazen bir düden, aşağıdaki bir mağaraya doğru gözle görülür bir açıklık sergileyebilir. Papua Yeni Gine'deki Minyé obruğu veya Kentucky'deki Mamut Mağarası Ulusal Parkı'ndaki Sedir Obruğu gibi son derece büyük obruklarda, bir taraftan diğerine akan bir yeraltı deresi veya nehri görülebilir. ⓘ

Düdenler, kara yüzeyinin altındaki kayanın kireçtaşı veya diğer karbonat kayaları, tuz yatakları veya alçıtaşı gibi yeraltı suyunun dolaşımıyla doğal olarak çözülebilen diğer çözünebilir kayalarda yaygındır. Düdenler kumtaşı ve kuvarsit arazilerde de meydana gelir. ⓘ

Kaya çözündükçe, yeraltında boşluklar ve mağaralar gelişir. Bu obruklar dramatik olabilir, çünkü yüzeydeki arazi genellikle yeterli destek kalmayıncaya kadar sağlam kalır. Daha sonra, kara yüzeyinde ani bir çökme meydana gelebilir. ⓘ

Uzay ve Gezegensel Cisimler

2 Temmuz 2015'te bilim insanları Rosetta uzay sondası tarafından 67P/Churyumov-Gerasimenko kuyruklu yıldızında obruk çökmeleriyle ilgili ve muhtemelen patlamalarla ilişkili aktif çukurlar bulunduğunu bildirdi. ⓘ

Yapay süreçler

Yağmur suyunun kaldırımdan sızarak toprağı yırtılmış bir kanalizasyon borusuna taşımasıyla oluşan çöküntü. ⓘ

Genellikle yanlış bir şekilde obruk olarak adlandırılan çökmeler, terk edilmiş madenlerin çökmesi ve Louisiana, Mississippi ve Teksas gibi yerlerdeki tuz kubbelerinde tuz mağarası depolanması gibi insan faaliyetleri nedeniyle de meydana gelmektedir. Daha yaygın olarak, çökmeler kentsel alanlarda su şebekesi kırılmaları veya eski borular yol verdiğinde kanalizasyon çökmeleri nedeniyle meydana gelir. Ayrıca yeraltı sularının ve yeraltı sıvılarının aşırı pompalanması ve çekilmesi sonucu da oluşabilirler. ⓘ

Doğal su drenaj modelleri değiştirildiğinde ve yeni su yönlendirme sistemleri geliştirildiğinde de düdenler oluşabilir. Bazı düdenler, endüstriyel ve yüzeysel akış depolama havuzlarının oluşturulması gibi arazi yüzeyinin değiştirildiği durumlarda oluşur; yeni malzemenin büyük ağırlığı, yeraltındaki mevcut bir boşluğun veya oyuğun çatısının çökmesini tetikleyerek bir düdenin oluşmasına neden olabilir. ⓘ

Sınıflandırma

Çözüm düdenleri

Çözelti veya çözünme düdenleri, suyun bir toprak örtüsü altında kireçtaşını çözdüğü yerlerde oluşur. Çözünme, kayadaki eklemler, kırıklar ve yatak düzlemleri gibi doğal açıklıkları genişletir. Toprak, genişleyen açıklıklara yerleşerek zemin yüzeyinde küçük bir çukur oluşturur. ⓘ

Örtü-çöküntü obrukları

Örtü çökmesi obrukları, alttaki kireçtaşındaki boşlukların toprağın daha fazla çökmesine izin vererek daha büyük yüzey çöküntüleri oluşturduğu yerlerde oluşur. ⓘ

Örtü çökmesi obrukları

Örtü çökmesi obrukları veya "çöküntüler", kireçtaşındaki boşluklara çok fazla toprağın çöktüğü ve zemin yüzeyinin çöktüğü yerlerde oluşur. Yüzey çökmeleri aniden meydana gelebilir ve yıkıcı hasarlara neden olabilir. İnsan faaliyetleri karstik alanlardaki doğal su drenaj modellerini değiştirdiğinde de yeni düden çökmeleri oluşabilir. ⓘ

Psödokarst düdenleri

Psödokarst düdenleri karst düdenlerine benzemekle birlikte kayanın doğal çözünmesi dışındaki süreçlerle oluşur. ⓘ

İnsan eliyle hızlandırılmış düdenler

Su seviyesinde dalgalanmalara neden olan insan yapımı faaliyetler ve arazi değişiklikleri örtü çökmesi obruklarını hızlandırır ⓘ

ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu, "Ayaklarınızın veya evinizin altındaki zeminin aniden çökerek yerde büyük bir delik oluşturduğunu hayal etmenin korkutucu bir düşünce olduğunu" belirtmektedir. İnsan faaliyetleri karstik düdenlerin çöküşünü hızlandırabilir ve normalde doğal koşullar altında binlerce yılda oluşacak çöküntülerin birkaç yıl içinde oluşmasına neden olabilir. Toprağın alttaki kaya boşluklarına düştüğü yerde gelişen topraktaki boşlukların çökmesi ile karakterize edilen toprak çökmesi obrukları, can ve mal için en ciddi tehlikeleri oluşturmaktadır. Su seviyesinin dalgalanması bu çökme sürecini hızlandırır. Su kayadaki çatlaklardan yukarı doğru yükseldiğinde toprağın kohezyonunu azaltır. Daha sonra, su seviyesi aşağı doğru hareket ettikçe, yumuşayan toprak kaya boşluklarına doğru sızar. Karstik kanallarda akan su toprağı taşıyarak toprağın kaya boşluklarında birikmesini önler ve çökme sürecinin devam etmesini sağlar. ⓘ

İnsan faaliyetlerinin yüzey suyunun yeraltı suyunu şarj etme şeklini değiştirdiği yerlerde indüklenmiş düdenler meydana gelir. İnsan kaynaklı birçok düden, doğal dağınık şarjın bozulduğu ve yüzey suyunun yoğunlaştığı yerlerde meydana gelir. Düden çökmelerini hızlandırabilecek faaliyetler arasında kereste kaldırma, hendek açma, boru hattı döşeme, kanalizasyon, su hatları, yağmur suyu kanalları ve sondaj yer almaktadır. Bu faaliyetler suyun aşağıya doğru hareketini doğal yeraltı suyu şarj oranının ötesinde artırabilir. Yolların, çatıların ve otoparkların geçirimsiz yüzeylerinden artan yüzey akışı da insan kaynaklı obruk çökmelerini hızlandırır. ⓘ

Bazı obruklar öncesinde çatlaklar, sarkmalar, sıkışan kapılar veya çatlama sesleri gibi uyarı işaretleri görülürken, diğerleri çok az uyarı ile veya hiç uyarı olmadan gelişir. Bununla birlikte, karstik gelişim iyi anlaşılmıştır ve uygun saha karakterizasyonu karstik felaketleri önleyebilir. Bu nedenle çoğu obruk felaketi "Tanrı'nın işi" olmaktan ziyade öngörülebilir ve önlenebilirdir. Amerikan İnşaat Mühendisleri Derneği, obruk çökmesi potansiyelinin karstik alanlarda arazi kullanım planlamasının bir parçası olması gerektiğini ilan etmiştir. Yapılarda obruk çökmesinin can kaybına neden olabileceği durumlarda, halk riskler konusunda bilinçlendirilmelidir. ⓘ

Düden çökmesi için en olası yerler, halihazırda yüksek yoğunlukta mevcut düdenlerin bulunduğu alanlardır. Bunların varlığı, yeraltının bir mağara sistemi veya diğer dengesiz boşluklar içerdiğini gösterir. Kireçtaşında büyük boşlukların bulunduğu yerlerde, Winter Park, Florida düden çökmesi gibi büyük yüzey çökmeleri meydana gelebilir. Karstik alanlarda arazi kullanımına yönelik öneriler, arazi yüzeyinde ve doğal drenajda değişiklik yapmaktan kaçınmalı veya bu değişiklikleri en aza indirmelidir. ⓘ

Su seviyesi değişiklikleri düden çökmesini hızlandırdığından, su seviyesi değişikliklerini en aza indirmek için önlemler alınmalıdır. Düden çökmesine en yatkın alanlar belirlenebilir ve bunlardan kaçınılabilir. Karstik alanlarda, toprağın bir yapıyı destekleme kabiliyetine ilişkin geleneksel temel değerlendirmeleri (taşıma kapasitesi ve oturma), altta yatan kayadaki boşluklar ve kusurlar için jeoteknik saha araştırması ile desteklenmelidir. Karstik alanlarda toprak/kaya yüzeyi çok düzensiz olduğundan, birim alan başına gereken yeraltı numunelerinin (sondajlar ve karot numuneleri) sayısı genellikle karstik olmayan alanlara göre çok daha fazladır. ⓘ

ABD, Alabama, Montevallo'daki bu "Aralık Devi" obruğunda üç dönümden fazla orman aniden yok oldu. ⓘ

2015 yılında ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu, karstik süreçlerden kaynaklanan hasarların onarım maliyetini önceki 15 yıl boyunca yılda en az 300 milyon dolar olarak tahmin etmiş, ancak bunun yetersiz verilere dayanan büyük bir eksik tahmin olabileceğini belirtmiştir. Amerika Birleşik Devletleri'nde en fazla karstik obruk hasarı Florida, Teksas, Alabama, Missouri, Kentucky, Tennessee ve Pennsylvania'da meydana gelmektedir. ABD'de yakın zamanda meydana gelen en büyük obruk muhtemelen 1972 yılında Montevallo, Alabama'da yakındaki bir taş ocağında su seviyesinin insan eliyle düşürülmesi sonucu oluşan obruktur. Bu "Aralık Devi" ya da "Golly Hole" obruğu 130 m (425 ft) uzunluğunda, 105 m (350 ft) genişliğinde ve 45 m (150 ft) derinliğindedir. ⓘ

Önemli karstik tehlikelerin bulunduğu diğer alanlar arasında kuzey İspanya'daki Ebro Havzası; Sardinya adası; İtalyan yarımadası; güney İngiltere'deki Tebeşir bölgeleri; Sichuan, Çin; Jamaika; Fransa; Hırvatistan; ve toplam arazi alanının üçte birinin karstla kaplı olduğu Rusya bulunmaktadır. ⓘ

Oluşum

Jennings, Florida yakınlarındaki Alapaha Nehri'nin tüm yüzey suyu akışı Floridan Akifer yeraltı suyuna giden bir düdene gider ⓘ

Fransa'da 3. yüzyıldan beri bilinen ve 1889'da keşfedilen Gouffre de Padirac ⓘ

2015'te Floridalı bir obruk ⓘ

Düdenler karstik manzaralarda oluşma eğilimindedir. Karstik manzaralar küçük bir alan içinde binlerce düdene sahip olabilir ve bu da manzaraya çukurlu bir görünüm verir. Bu düdenler tüm suyu tahliye eder, bu nedenle bu alanlarda sadece yeraltı nehirleri vardır. Çok sayıda büyük düden içeren karstik manzaralara örnek olarak Khammouan Dağları (Laos) ve Mamo Platosu (Papua Yeni Gine) verilebilir. Kumtaşında oluştuğu bilinen en büyük düdenler Venezuela'daki Sima Humboldt ve Sima Martel'dir. ⓘ

Bazı düdenler homojen kireçtaşının kalın katmanlarında oluşur. Oluşumları, genellikle yüksek yağışların neden olduğu yüksek yeraltı suyu akışı ile kolaylaştırılır; bu tür yağışlar Papua Yeni Gine'deki Yeni Britanya adasında Nakanaï Dağları'ndaki dev obrukların oluşumuna neden olur. Güçlü yeraltı nehirleri, kireçtaşı ile alttaki çözünmeyen kaya arasındaki temas üzerinde oluşarak büyük yeraltı boşlukları yaratabilir. ⓘ

Bu tür koşullarda, 662 metre derinliğindeki (2,172 ft) Xiaozhai Tiankeng (Chongqing, Çin), Meksika'nın Querétaro ve San Luis Potosí eyaletlerindeki dev sótanolar ve diğerleri gibi dünyanın bilinen en büyük obrukları oluşmuştur. ⓘ

Tamaulipas'taki (Meksika) Sistema Zacatón'da 20'den fazla düden ve diğer karstik oluşumların volkanik olarak ısıtılmış, asidik yeraltı suları tarafından şekillendirildiği muazzam düdenler olağandışı süreçlerle oluşmuştur. Bu durum sadece dünyanın en derin su dolu düdeni olan Zacatón'un oluşumuna değil, aynı zamanda düdenlerin üst kısımlarında traverten sedimantasyonunun benzersiz süreçlerine de yol açarak bu düdenlerin traverten kapaklarla kapatılmasına neden olmuştur. ⓘ

Kuzey Amerika'daki ABD'nin Florida eyaleti, özellikle eyaletin orta kesimlerinde sık sık obruk çökmeleri yaşanmasıyla bilinmektedir. Altta yatan kireçtaşı 15 ila 25 milyon yıl yaşındadır. Eyaletin sınırlarında düdenler nadirdir ya da hiç yoktur; buradaki kireçtaşı yaklaşık 120.000 yaşındadır. ⓘ

Güney İtalya'daki Murge bölgesinde de çok sayıda düden bulunmaktadır. Düdenler, büyük miktarlarda yağmurdan kaynaklanan su tutma havuzlarında oluşabilir. ⓘ

Kuzey Kutbu deniz tabanında metan emisyonları büyük düdenlerin oluşmasına neden olmuştur. ⓘ

İnsan kullanımları

Düdenler yüzyıllardır çeşitli atık türlerinin bertaraf edildiği yerler olarak kullanılmaktadır. Bunun bir sonucu da yeraltı su kaynaklarının kirlenmesi ve bu tür bölgelerde sağlık açısından ciddi sonuçlar doğurmasıdır. ⓘ

Maya uygarlığı bazen Yucatán Yarımadası'ndaki obrukları (cenotes olarak bilinir) değerli eşyaların ve insan kurbanlarının bırakıldığı yerler olarak kullanmıştır. ⓘ

Düdenler çok derin olduğunda veya mağaralarla bağlantılı olduğunda, deneyimli mağaracılar veya suyla dolu olduğunda dalgıçlar için zorluklar sunabilir. Meksika'daki Zacatón cenote (dünyanın en derin su dolu obruğu), Güney Afrika'daki Boesmansgat obruğu, Venezuela'daki Sarisariñama tepuy, Meksika'daki Sótano del Barro ve Güney Avustralya'daki Mount Gambier kasabası en görkemli obruklardan bazılarıdır. Mercan resiflerinde ve adalarda oluşan ve muazzam derinliklere çöken düdenler mavi delikler olarak bilinir ve genellikle popüler dalış noktaları haline gelir. ⓘ

Yerel isimler

Ambergris Caye, Belize yakınlarındaki Büyük Mavi Delik ⓘ

Büyük ve görsel açıdan sıra dışı düdenler eski çağlardan beri yerel halk tarafından iyi bilinmektedir. Günümüzde düdenler gruplandırılmakta ve bölgeye özgü veya jenerik isimlerle adlandırılmaktadır. Bu tür isimlerin bazı örnekleri aşağıda listelenmiştir. ⓘ

• Aven - Fransa'nın güneyinde bu isim Oksitanca'da çukur mağara anlamına gelmektedir.
• Kara delikler (kozmik kara deliklerle karıştırılmamalıdır) - Bu terim Bahamalar'daki bir grup benzersiz, yuvarlak, su dolu çukuru ifade eder. Bu oluşumlar, deniz suyu tarafından yukarıdan karbonat çamuru içinde çözülmüş gibi görünmektedir. Suyun koyu rengi, 15 ila 20 m (49 ila 66 ft) derinlikte yoğun, mor renkli bir katmanda yoğunlaşan fototropik mikroorganizma katmanından kaynaklanır; bu katman ışığı "yutar". Mikroorganizma tabakasındaki metabolizma suyun ısınmasına neden olur. Bunlardan biri Andros'un Kara Deliğidir.
• Mavi delikler - Bu isim ilk olarak Bahamalar'daki derin su altı obruklarına verilmiştir, ancak genellikle karbonat kayalarında oluşan derin su dolu çukurlar için kullanılır. Bu isim, suyun yüksek berraklığı ve düdenlerin büyük derinliği nedeniyle oluşan bu düdenlerdeki suyun koyu mavi renginden kaynaklanmaktadır; görünür spektrumun yalnızca koyu mavi rengi bu derinliğe nüfuz edebilir ve yansımadan sonra geri dönebilir.
• Cenotes - Yucatán Yarımadası, Belize ve diğer bazı bölgelerdeki karakteristik su dolu obrukları ifade eder. Birçok cenote, Chicxulub meteorunun çarpmasıyla oluşan sığ denizlerde biriken kireçtaşında oluşmuştur.
• Sótanos - Bu isim Meksika'nın çeşitli eyaletlerinde bulunan birkaç dev çukura verilmektedir.
• Tiankengs - Bunlar, genellikle 250 m'den (820 ft) daha derin ve daha geniş, çoğunlukla dikey duvarlara sahip, çoğunlukla mağaraların çökmesiyle oluşan son derece büyük obruklardır. Bu terim Çince'de gökyüzü delikleri anlamına gelmektedir; bu en büyük obruk türlerinin çoğu Çin'de bulunmaktadır.
• Tomo - Bu terim Yeni Zelanda'nın karstik bölgesinde çukurları tanımlamak için kullanılır. ⓘ

Borulu psödokarst

2010 Guatemala City obruğu o yılın Mayıs ayında aniden oluştu; oluşmasından Tropikal Fırtına Agatha'nın şiddetli yağmurları ve kötü bir drenaj sistemi sorumlu tutuldu. Üç katlı bir binayı ve bir evi yuttu; yaklaşık 20 m (66 ft) genişliğinde ve 30 m (98 ft) derinliğindeydi. Şubat 2007'de de yakınlarda benzer bir çukur oluşmuştu. ⓘ

Bu büyük dikey çukur, kireçtaşı, dolomit, mermer ya da suda çözünebilen başka bir kayanın çözünmesiyle oluşmadığı için gerçek bir obruk değildir. Bunun yerine, şehrin altında yatan zayıf, ufalanmış Kuvaterner volkanik tortularda gelişen büyük boşlukların çökmesiyle oluşan "borulu psödokarst" örnekleridir. Zayıf ve ufalanmış olmalarına rağmen bu volkanik tortular, dikey yüzeylerde durmalarına ve içlerinde büyük yeraltı boşlukları geliştirmelerine izin verecek kadar kohezyona sahiptir. "Toprak boruları" olarak adlandırılan bir süreç, sızan su şebekelerinden gelen suyun bu volkanik çökeltilerden akması ve ince volkanik malzemeleri mekanik olarak yıkaması, ardından daha iri malzemeleri aşamalı olarak aşındırması ve uzaklaştırması nedeniyle önce büyük yeraltı boşlukları yaratmıştır. Sonunda bu yeraltı boşlukları, çatıları çökerek büyük delikler oluşturacak kadar büyük hale gelmiştir. ⓘ

Taç deliği

Bir taç deliği, madencilik ve askeri siperler gibi yeraltı insan faaliyetlerinden kaynaklanan çökmedir. Ypres'teki I. Dünya Savaşı siperlerinin üzerinde, Slovakya'nın Nitra kentindeki madenlerin yakınında, İngiltere'nin Dudley kentindeki kireçtaşı madeninde, İrlanda'nın Magheracloone kentindeki eski bir alçı madeninin üzerinde örnekler görülmüştür. ⓘ

Kayda değer örnekler

Umman'da Bimmah veya Düşen Yıldız Düdeni ⓘ

Dünyadaki en büyük düdenlerden bazıları şunlardır: ⓘ

Afrika'da

• Mavi Delik - Dahab, Mısır. Yuvarlak bir düden veya mavi delik, 130 m (430 ft) derinliğindedir. İçinde 60 m'de (200 ft) Kızıldeniz'e açılan bir kemer vardır ve bu kemer birçok serbest dalış ve tüplü dalış girişimine sahne olmuştur, bu girişimler genellikle ölümle sonuçlanmıştır.
• Boesmansgat - Güney Afrika tatlı su obruğu, yaklaşık 290 m (950 ft) derinliğindedir.
• Kashiba Gölü - Zambiya. Yaklaşık 3,5 hektar (8,6 dönüm) büyüklüğünde ve yaklaşık 100 m (330 ft) derinliğindedir. ⓘ

Asya'da

• Akhayat düdeni Türkiye'nin Mersin ilinde bulunmaktadır. Boyutları yaklaşık 150 m (490 ft) çapında olup maksimum derinliği 70 m'dir (230 ft).
• Barhout Kuyusu - Yemen. Yemen, Al-Mahara'da 112 metre (367 ft) derinliğinde bir çukur mağara.
• Bimmah Düdeni (Hawiyat Najm, Düşen Yıldız Düdeni, Dibab Düdeni) - Umman, yaklaşık 30 m (98 ft) derinliğinde.
• Baatara vadisi düdeni ve Lübnan'da Tannourine'nin yanındaki Baatara vadisi şelalesi
• Çin'in Guangxi bölgesindeki Dashiwei Tiankeng, dikey duvarlarıyla 613 m (2,011 ft) derinliktedir. Dibinde nadir türlerin bulunduğu izole bir orman parçası bulunmaktadır.
• Paracel Adaları'nın güneyinde yer alan Ejderha Deliği, dünyanın bilinen en derin su altı okyanus obruğudur. Derinliği 300,89 m'dir (987,2 ft).
• Çin'in güneyindeki Shaanxi'nin Daba Dağları'nda bulunan Shaanxi tiankeng kümesi yaklaşık 5019 kilometrekarelik bir alanı kaplamaktadır ve en büyük düden 520 metre çapında ve 320 metre derinliğindedir.
• Umman'daki Teiq Düdeni (Taiq, Teeq, Tayq) hacim olarak dünyanın en büyük düdenlerinden biridir: 90.000.000 m³ (3,2×10⁹ cu ft). Bu 250 m (820 ft) derinliğindeki düdene muhteşem şelaleler ile çok yıllık birkaç vadi düşmektedir.
• Xiaozhai Tiankeng - Chongqing, Çin. Dikey duvarlı, 662 m (2,172 ft) derinliğinde, çift iç içe geçmiş düden. ⓘ

Karayipler'de

• Dean'in Mavi Deliği - Bahamalar. Deniz altında bilinen en derin ikinci düden, 203 m (666 ft) derinlik. Serbest dalış dünya şampiyonalarının yanı sıra eğlence amaçlı dalışlar için de popüler bir yerdir. ⓘ

Orta Amerika'da

• Büyük Mavi Delik - Belize. Muhteşem, yuvarlak düden, 124 m (407 ft) derinliğinde. Olağandışı özellikler, bu düden deniz seviyesinin üzerindeyken kireçtaşı katmanlarının eski yönünü işaret eden büyük derinlikteki eğik sarkıtlardır.
• 2007 Guatemala Şehri obruğu
• 2010 Guatemala Şehri obruğu ⓘ

Avrupa'da

• Çek Cumhuriyeti'nin Moravya bölgesinde bulunan Hranice Abyss, dünyanın bilinen en derin sualtı mağarasıdır. Onaylanmış en düşük derinlik (27 Eylül 2016 itibariyle) 473 m'dir (su seviyesinin 404 m altında).
• Pozzo del Merro, Roma yakınlarında, İtalya. 80 m (260 ft) konik bir çukurun dibinde ve yaklaşık 400 m (1.300 ft) derinliğinde olan bu mağara dünyanın en derin obrukları arasında yer almaktadır (bkz. aşağıda Sótano del Barro).
• Kırmızı Göl - Hırvatistan. Yaklaşık 530 m (1.740 ft) derinliğinde, neredeyse dikey duvarlara sahip çukur, yaklaşık 280-290 m (920-950 ft) derinliğinde bir göl içermektedir.
• Gouffre de Padirac - Fransa. 103 m (338 ft) derinliğinde ve 33 metre (108 ft) çapındadır. Ziyaretçiler, 55 km'lik bir yeraltı nehri içeren mağara sistemine girdikten sonra bir tekne turuna izin veren bir göle asansör veya merdivenle 75 m inerler.
• Vouliagmeni - Yunanistan. Vouliagmeni düdeni "Şeytan Kuyusu" olarak bilinmektedir, çünkü son derece tehlikeli olduğu düşünülmektedir. İçinde dört dalgıç hayatını kaybetmiştir. Maksimum derinliği 35,2 m (115 ft 6 inç) ve yatay penetrasyonu 150 m (490 ft).
• Pouldergaderry - İrlanda. Bu düden Miltown, Co. yakınlarındaki Kilderry South kasabasında yer almaktadır. Kerry yakınlarında 52°7′57.5″N 9°44′45.4″W. Karstik anakaya bölgesinde yer alan obruk yaklaşık 80 metre (260 ft) çapında ve 30 metre (98 ft) derinliğinde olup, tabanında çok sayıda olgun ağaç yetişmektedir. Çevresindeki zemin seviyesinde düden yaklaşık 1,3 dönümlük bir alanı kaplamaktadır. Varlığı 1829 yılına kadar uzanan Ordnance Survey haritalarında belirtilmiştir. ⓘ

Kuzey Amerika'da

Meksika

• Kırlangıçlar Mağarası - San Luis Potosí. 372 m (1.220 ft) derinliğinde, sarkan duvarları olan yuvarlak düden.
• Puebla Düdeni - Santa Maria Zacatepec, Puebla. 120 m (400 ft) çapında ve 15 m (50 ft) derinliğinde, Haziran 2021 itibarıyla hala büyümektedir. 2021.
• Sima de las Cotorras - Chiapas. 160 m (520 ft) genişliğinde, 140 m (460 ft) derinliğinde, binlerce yeşil muhabbet kuşu ve antik kaya resimleriyle.
• Zacatón - Tamaulipas. Dünyanın en derin su dolu obruğu, 339 m (1,112 ft) derinliğinde. ⓘ

Birleşik Devletler

• Amberjack Deliği - Sarasota, Florida kıyılarının 48 km (30 mil) açığında bulunan mavi delik.
• Bayou Corne Düdeni - Assumption Parish, Louisiana. Yaklaşık 25 dönümlük bir alanda ve 230 m (750 ft) derinliktedir.
• Mavi Delik - Santa Rosa, New Mexico. Yüzey girişi sadece 80 fit (24 m) çapındadır, dipte 130 fit (40 m) çapa kadar genişler.
• Daisetta Düdeni - Daisetta, Teksas. En son 2008 yılında maksimum çapı 620 ft (190 m) ve maksimum derinliği 45 m (150 ft) olan birkaç düden oluşmuştur.
• Devil's Millhopper - Gainesville, Florida. 35 m (120 ft) derinliğinde, 500 ft (150 m) genişliğindedir. Bazıları diğerlerinden daha görünür olan on iki kaynak, dipteki bir göleti besler.
• Golly Deliği ya da Aralık Devi - Calera, Alabama. 2 Aralık 1972'de ortaya çıkmıştır. Yaklaşık 300 ft (91 m) x 325 ft (99 m) boyutlarında ve 35 m (120 ft) derinliğindedir.
• Grassy Cove - Cumberland County, Tennessee. 13,6 km² (5,3 sq mi) alan ve 42,7 m (140 ft 1 inç) derinlik, bir Ulusal Doğal Dönüm Noktası.
• Green Banana Hole - Sarasota, Florida kıyılarının 80 km (50 mil) açığında bulunan mavi bir delik.
• Gypsum Sinkhole - Utah, Capitol Reef Ulusal Parkı'nda. Yaklaşık 15 m (49 ft) çapında ve yaklaşık 60 m (200 ft) derinliğindedir.
• Kingsley Gölü - Clay County, Florida. 8,1 km² (2.000 dönüm) alana sahip, 27 m (89 ft) derinliğinde ve neredeyse tamamen yuvarlaktır.
• Peigneur Gölü - New Iberia, Louisiana. Orijinal derinliği 3,4 m (11 ft), şu anda Diamond Crystal Tuz Madeni çöküşünde 400 m (1.300 ft).
• Winter Park Düdeni - Winter Park, Florida. 8 Mayıs 1981'de ortaya çıkmıştır. Yaklaşık 110 m (350 ft) genişliğinde ve 25 m (75 ft) derinliğindeydi. Amerika Birleşik Devletleri'nde son zamanlarda oluşan en büyük obruklardan biri olarak dikkat çekmiştir. Şu anda Rose Gölü olarak bilinmektedir. ⓘ

Okyanusya'da

• Harwood Deliği - Abel Tasman Ulusal Parkı, Yeni Zelanda. 183 m (600 ft) derinliğinde.
• Minyé Düdeni - Doğu Yeni Britanya, Papua Yeni Gine. 510 m (1,670 ft) derinliğinde, dikey duvarlı, güçlü bir akarsu tarafından geçilir. ⓘ

Güney Amerika'da

• Sima Humboldt - Bolívar, Venezuela. Kumtaşındaki en büyük düden, 314 m (1,030 ft) derinliğinde, dikey duvarlı. Dibinde eşsiz, izole orman.
• Cerro Duida, Venezuela'nın batı kesiminde, düdenlerin bulunduğu bir kanyon kompleksi vardır. En derin düden 450 m (1,480 ft) derinliğindedir (kanyonun en alt kenarından); toplam derinlik 950 m (3,120 ft). ⓘ

Türkiye'deki obruklar listesi

Obruk adı	Taban yükseltisi (m)	Derinliği (m) ⓘ
Kuru Obruk	992	48
Meyil Obruğu (göl düzeyi)	979	104
Ak Obruk	1079	75
Karain Obruğu (su düzeyi)	979	95
Hamam Obruğu	1029	46
Kızıl Obruk	984	91
Celal Obruğu	1020	20
Kurk Obruğu	1020	20
Yeni Opan Obruğu	1038	32
Yarım Obruk	1013	47
Derin Obruk	980	90
Fincan Obruğu	1020	55
Potur Obruğu	988	82
Cennet Obruğu	-	135
Cehennem Obruğu	-	110
Kangallı Obruğu	998	62
Zincancı Obruğu	998	57
Çıralı Obruğu (göl düzeyi)	980	125
Yunus Obruğu	1008	32
Kayalı Obruğu	1030	25
Çifteler Obruğu I	998	75
Çifteler Obruğu II	1003	70
Cehennem Deresi Obruğu	1055	25
Dikmen Obruğu	990	95
Kızören Obruğu (göl düzeyi)	979	171
Karkın Obruğu	1024	56
Güvercinli Obruğu (göl düzeyi)	987.40	72
Berket İni Obruğu (su düzeyi)	1055	15