Organon
Organon (Antik Yunanca: Ὄργανον, "alet, araç, organ" anlamına gelir) Aristoteles'in mantıksal analiz ve diyalektik üzerine altı eserinin standart koleksiyonudur. Organon ismi Aristoteles'in takipçileri olan Peripatetikler tarafından verilmiştir. ⓘ
Altı eser aşağıdaki gibidir:
| Bekker numara |
İş | Latince adı ⓘ |
| Mantık | ||
| Organon | ||
| 1a | Kategoriler | Categoriae |
| 16a | Yorumlama Üzerine | De Interpretatione |
| 24a | Önceki Analizler | Analytica Priora |
| 71a | Posterior Analitik | Analytica Posteriora |
| 100a | Konular | Topica |
| 164a | Sofistik Çürütmeler Üzerine | De Sophisticis Elenchis |
Eserlerin tasnifi
Ne eserlerin sırası Aristo tarafından belirlenmiştir, ne de Aristo eserlerinin tümüne Organon adını vermiştir. Eser sıralaması kronolojik de değildir. Aristo sonrasında gelişen felsefi kavramların ortaya çıkardığı bir anlayış ile bu sınıflandırmalar yapılmıştır. ⓘ
Aristo'nun Metafizik adlı ünlü eseri ile Organonu oluşturan metinlerin kimi bölümleri kesişse de onun bir parçası sayılmaz. Bölümler şu konuları içerir:
- Kategoriler: (Latince: Categoriae) Mantıksal bir metin olmaktan çok metafizikseldir. Organonun diğer parçalarının tamamlayıcısı olarak sözedilir. 10 adet en genel ifade tipi açıklanır. 15 ana başlıktan oluşan metin bugün varolan kavramların hiyerarşik bir kategorilemesini yapar. Bu kategoriler öz, nicelik, nitelik, izafet, mekan, zaman, durum, aidiyet, eylem ve infial'dır.
- Önermeler: (Latince:De Interpretatione, Yunanca Perihermenias) Aristo burada 14 başlıkta önermeleri açıklamaya çalışır. Önermelerin doğru veya yanlış sonucu veren ifade biçimleri olduğunu ve önermelerin hiçbir sonuç vermeyen (istekler gibi) ifade biçimlerinden nasıl ayrılacağını açıklar. Özellikle karşıt önerme çiftleri belirlemeye çalışır. Olumlu, olumsuz, genel ve özel önermeler arasındaki ilişkileri açıklar. Bu metin Aristo'nun dil felsefesine en önemli katkılarından biridir.
- Birinci Analitikler: (Latince: Analytica Priora) Aristo'nun kıyas yöntemi bu eserde açıklanır. İki gözlem ya da bilgiden nasıl bir tümevarımsal sonuç çıkarılabileceği açıklanır ve geçerli kıyas biçimlerinin neler olduğu açıklanır. Necati Öner'e göre Klâsik mantığın asıl gayesi kıyası incelemektir
- İkinci Analitikler (Latince: Analytica Posteriora) Aristo, birinci analitiklerde temellendirmenin salt formel yanını, yani kıyası incelerken, önermelerin gerçeklik konusundaki bilgisel değerleri ile ilgilenmez. İkinci Analitikler bilginin temel öğelerine değinerek bu yanlara da girer. Tanımlama, bilimsel bilgi ve kanıtlama gibi konularla bu eserinde uğraşır. Farabi'ye göre bu eserde ele alınan Burhan (kanıtlama) mantık felsefesindeki en üst ve önemli yeri oluşturur.
- Topikler: (Latince: Topica) Bu eser diyalektik akıl yürütme ile ilgilidir. Geçerli argümanlar oluşturma, mutlak olandan çok olası sonuç çıkarmalar gibi konularla ilgilenir. İslam felsefesinde ise Cedel adıyla anılır. Buradaki akıl yürütmeler genel kabul görmüş fikirlerden yol çıkarak yapılan akıl yürütmelerdir. Topiklerde ele alınan 5 meşhur kavram vardır. Bunları Kategorilerde işlenen 10 kategori ile karıştırmamak gerekir. Bu 5 topik şunlardır: horos(tanım), genos(cins), diaphora(fark), idion(özellik), sumbebekos().
- Sofistik Deliller: (Latince: De Sophisticis Elenchis) Mantıksal safsataları içerir ve Aristo'nun diğer bir eseri olan Retorik'e bir geçiş yapma olanağı sağlar. İkinci Analitiklerde işlenen kanıtlama Sofistik Deliller ve Retorik için bir uygulama alanı tespit eder. ⓘ
Eserlerin sırası kronolojik değildir (ki bunu belirlemek artık zordur) ancak Theophrastus tarafından iyi yapılandırılmış bir sistem oluşturması için bilinçli olarak seçilmiştir. Gerçekten de, bazı kısımları mantık üzerine bir dersin şeması gibi görünmektedir. Eserlerin düzenlenmesi MÖ 40 civarında Rodoslu Andronicus tarafından yapılmıştır. ⓘ
Aristoteles'in Metafizik'i Organon'u oluşturan eserlerle bazı noktalarda örtüşse de geleneksel olarak Organon'un bir parçası olarak görülmez; ayrıca, farklı derecelerde inandırıcılıkla Aristoteles'e atfedilen ve Meşşâîler tarafından bilinmeyen mantık üzerine eserler de vardır. ⓘ
Latin Skolastik geleneğinin Organon'u yalnızca yukarıdaki altı eseri kapsarken, Arap Ortaçağ dünyasındaki bağımsız alımlaması, Aristoteles'in Retorik ve Poetika'sının bu eser listesine eklendiğini görmüştür. ⓘ
Etki
Organon, Aristoteles'in Lyceum'da kurduğu okulda kullanılmıştır ve eserlerin bazı bölümleri mantık üzerine bir dersin şeması gibi görünmektedir. Öyle ki Aristoteles'in ölümünden sonra yayıncıları (örneğin MÖ 50 yılında Rodoslu Andronicus) bu eserleri toplamıştır. ⓘ
Beşinci yüzyılda Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşünün ardından, Aristoteles'in çalışmalarının çoğu Latin Batı'da kaybolmuştur. Kategoriler ve Yorum Üzerine, Orta Çağ'ın başlarında mevcut olan tek önemli mantıksal eserlerdir. Bunlar Boethius tarafından Latinceye çevrilmiş, Porphyry'nin Isagoge'si de Süryani bir aracı vasıtasıyla İbnü'l-Mukaffa' tarafından Arapçaya çevrilmiştir. Diğer mantıksal eserler 12. yüzyılda Latinceye çevrilene kadar Batı Hıristiyan âleminde mevcut değildi. Ancak orijinal Yunanca metinler Doğu Roma İmparatorluğu'nun (Bizans olarak da bilinir) Yunanca konuşulan topraklarında muhafaza edilmişti. On ikinci yüzyılın ortalarında Venedikli James, Konstantinopolis'te bulunan Yunanca el yazmalarından Posterior Analytics'i Latinceye çevirmiştir. ⓘ
Aristoteles'in kitapları erken Arap İmparatorluğu'nda mevcuttu ve MS 750'den sonra Müslümanlar Organon da dahil olmak üzere çoğunu normalde daha önceki Süryanice çeviriler aracılığıyla Arapça'ya tercüme ettirdiler. Aralarında Haham Moses Maimonides (1135-1204) ve Batı'da İbn Rüşd (1126-1198) olarak bilinen Müslüman Hâkim İbn Rüşd'ün de bulunduğu İslam ve Yahudi âlimler tarafından incelenmiştir; her ikisi de aslen İspanya'nın Córdoba şehrindendir, ancak ilki İberya'dan ayrılmış ve 1168'de Mısır'da yaşamıştır. ⓘ
Tüm büyük skolastik filozoflar Organon üzerine yorumlar yazmıştır. Aquinas, Ockham ve Scotus Yorum Üzerine üzerine şerhler yazmıştır. Ockham ve Scotus Kategoriler ve Sofistik Çürütmeler üzerine şerhler yazmıştır. Grosseteste Posterior Analytics üzerine etkili bir şerh yazmıştır. ⓘ
Aydınlanma döneminde rasyonel sorgulamanın temeli olarak mantığa olan ilgi yeniden canlanmış ve en başarılısı Port-Royal Mantığı olmak üzere bir dizi metin, pedagoji için Aristotelesçi mantık terimini parlatmıştır. Bu dönemde mantık kesinlikle Aristoteles'inkine dayansa da, Aristoteles'in yazılarının kendisi daha az sıklıkla çalışmanın temelini oluşturmuştur. Bu dönemde, günün mantık sistemlerini eksiksiz kabul etme eğilimi vardı ve bu da şüphesiz bu alandaki yenilikleri bastırıyordu. Ancak Francis Bacon 1620'de Novum Organum'u ("Yeni Organon") sert bir saldırı olarak yayınladı. Immanuel Kant, Aristoteles'in çalışmalarından sonra icat edilecek başka bir şey olmadığını düşünmüş ve ünlü mantık tarihçisi Karl von Prantl, mantık hakkında yeni bir şey söyleyen herhangi bir mantıkçının "kafası karışık, aptal ya da sapkın" olduğunu iddia etmiştir. Bu örnekler Aristoteles'in mantık üzerine çalışmalarının ne kadar güçlü bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir. Gerçekten de Aristoteles, Ortaçağ teolojisi ve felsefesi üzerindeki etkisi nedeniyle Skolastikler (Ortaçağ Hıristiyan âlimleri) tarafından "Filozof" olarak anılmaya başlanmıştı. Etkisi Erken Modern dönemde de devam etmiş ve Organon 18. yüzyılın başlarında bile okul felsefesinin temelini oluşturmuştur. Aristoteles mantığı, 19. yüzyılın mantıksal yeniliklerinden, özellikle de modern yüklem mantığının formüle edilmesinden bu yana, birçok analitik filozof arasında bir süreliğine gözden düşmüştür. ⓘ
Ancak mantık tarihçisi John Corcoran ve diğerleri, modern matematiksel mantığın temellerini atan George Boole ve Gottlob Frege'nin çalışmalarının her birinin Aristoteles mantığının devamı ve uzantısı olduğunu ve hiçbir şekilde onunla çelişmediğini ya da onun yerini almadığını göstermiştir. Boole, Aristoteles'in mantığını tamamen kabul etmiş ve onaylamış, Frege ise kendi teorisinin Aristotelesçi gelenekle uyumunu göstermek için çığır açan Begriffsschrift'in sonuna Aristoteles'in karşıtlık karesini eklemiştir. ⓘ