Papirüs
|
Bu sayfa, İngilizce Papyrus maddesinden çevrilmektedir. Siz de yardım etmek istiyorsanız ya da çeviri yarıda kalmışsa, çalışmaya katılan kişilerle veya çeviri grubu ile iletişime geçip, sayfanın durumunu onlara sorabilirsiniz. Sayfanın geçmişine baktığınızda, sayfa üzerinde çalışma yapanları görebilirsiniz. ⓘ |
Papirüs, eski zamanlarda yazı yüzeyi olarak kullanılan kalın kağıda benzer bir malzemedir. Sulak bir saz olan papirüs bitkisinin (Cyperus papyrus) özünden yapılmıştır. Papirüs aynı zamanda, bu tür materyallerin üzerine yazılmış, yan yana birleştirilen ve bir kitabın erken formu olan bir parşömen halinde yuvarlanan bir belgeyi de ifade edebilir. ⓘ
Papirüs bitkisinin, bir zamanlar Nil Deltası boyunca bol olduğu için, ilk olarak Mısır'da (en azından Birinci Hanedanlığa kadar) kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca tüm Akdeniz bölgesinde ve Kush Krallığı'nda da kullanıldı. Eski Mısırlılar, bir yazı malzemesinin yanı sıra, kamış tekneleri, hasırlar, ipler, sandaletler ve sepetler gibi diğer eserlerin yapımında papirüs kullandılar. ⓘ
Tarihçe
Papirüs ilk olarak Mısır'da M.Ö. dördüncü binyıla kadar üretilmiştir. Papirüsün en eski arkeolojik kanıtı 2012 ve 2013 yıllarında Kızıldeniz kıyısında bulunan eski bir Mısır limanı olan Wadi al-Jarf'ta kazılmıştır. Merer'in Günlüğü olarak adlandırılan bu belgeler M.Ö. 2560-2550 yılları arasına tarihlenmektedir (Khufu'nun hükümdarlığının sonu). Papirüs ruloları Büyük Giza Piramidi'nin inşasının son yıllarını anlatmaktadır. MÖ ve MS ilk yüzyıllarda papirüs tomarları, hayvan derilerinden hazırlanan parşömen formunda bir yazı yüzeyi olarak rakip kazanmıştır. Parşömen tabakaları katlanarak kitap biçiminde kodekslerin oluşturulduğu dörtlükler meydana getirilirdi. İlk Hıristiyan yazarlar kısa süre içinde kodeks formunu benimsemiş ve Græco-Roma dünyasında papirüs rulolarından yapraklar kesilerek kodeksler oluşturulması yaygınlaşmıştır. ⓘ
Papirüs çatlamadan katlanabilecek kadar esnek olmadığından ve büyük hacimli metinler oluşturmak için uzun bir rulo ya da parşömen gerektiğinden, kodeksler papirüs parşömeni üzerinde bir gelişmeydi. Papirüs nispeten ucuz ve kolay üretilebilir olma avantajına sahipti, ancak kırılgandı ve hem neme hem de aşırı kuruluğa karşı hassastı. Papirüs mükemmel kalitede olmadığı sürece, yazı yüzeyi düzensizdi ve kullanılabilecek medya yelpazesi de sınırlıydı. ⓘ
Papirüs Avrupa'da yerini daha ucuz, yerel olarak üretilen ve nemli iklimlerde çok daha dayanıklı olan parşömen ve vellum ürünlerine bıraktı, ancak Henri Pirenne'in papirüsün ortadan kalkışını Müslümanların MS 639-646 yılları arasında Mısır'ı fethetmesiyle ilişkilendirmesi tartışmalıdır. Merovenj şansölyeliğinde son olarak 692 tarihli bir belgede görülse de, bir sonraki yüzyılın ortalarına kadar Galya'da biliniyordu. Papirüsün kullanımına dair en son kesin tarihler Papa Victor II döneminde bir papalık kararnamesi için 1057 (tipik olarak muhafazakâr, 1022'ye kadar tüm papalık bildirileri papirüs üzerindeydi) ve Arapça bir belge için 1087'dir. Mısır'daki kullanımı, yerini Çinlilerden öğrenen İslam dünyasının getirdiği daha ucuz kâğıtlara bırakana kadar devam etmiştir. 12. yüzyıla gelindiğinde Bizans İmparatorluğu'nda parşömen ve kâğıt kullanılmaktaydı, ancak papirüs hâlâ bir seçenekti. ⓘ
Papirüs çeşitli kalitelerde ve fiyatlarda üretiliyordu. Yaşlı Pliny ve Sevillalı Isidore, dönemin Roma pazarında satılan altı çeşit papirüs tanımlamıştır. Bunlar, yazı yüzeyinin ne kadar ince, sert, beyaz ve pürüzsüz olduğuna bağlı olarak kaliteye göre derecelendirilirdi. Sınıflar, 13 basamak (10 inç) genişliğinde tabakalar halinde üretilen süper ince Augustan'dan, altı basamak (dört inç) genişliğinde en ucuz ve en kaba olana kadar değişiyordu. Yazı yazmak için kullanılamaz olduğu düşünülen ya da altı rakamdan daha az olan malzemeler ticari kalite olarak kabul edilir ve sadece ambalajlama için kullanılmak üzere kenarından kenarına yapıştırılırdı. ⓘ
19'uncu yüzyılın ortalarına kadar papirüs üzerine yazılmış sadece bazı münferit belgeler biliniyordu ve müzeler bunları sadece merak unsuru olarak sergiliyordu. Edebi eserler içermiyorlardı. Papirüs rulolarının ilk modern keşfi 1752'de Herculaneum'da yapıldı. O zamana kadar bilinen tek papirüs, ortaçağdan günümüze ulaşan birkaç papirüstü. Bilimsel araştırmalar Hollandalı tarihçi Caspar Jacob Christiaan Reuvens (1793-1835) ile başladı. Leyden papirüsünün içeriği hakkında yazdığı yazı 1830 yılında yayımlandı. İlk yayın, Cambridge Antiquarian Society için Papyri Graecae Magicae V'den birini yayınlayan İngiliz bilim adamı Charles Wycliffe Goodwin'e (1817-1878) atfedilmiştir, 1853'te yorumla birlikte İngilizceye çevrilmiştir. ⓘ
Etimoloji
İngilizce "papyrus" kelimesi Latince aracılığıyla Yunanca πάπυρος (papyros) kelimesinden türemiştir ve kökeni bilinmeyen (belki de Ön Yunanca) bir alıntı kelimedir. Yunancada bunun için ikinci bir kelime vardır, βύβλος (byblos), Fenike şehri Byblos'un adından türediği söylenir. M.Ö. 4. yüzyılda yaşamış Yunan yazar Theophrastus, gıda maddesi olarak kullanılan bitkiden bahsederken papyros, halat, sepetçilik veya yazı yüzeyleri gibi gıda dışı ürünlerde kullanıldığında ise aynı bitki için byblos kelimesini kullanır. İngilizceye 'bibliography', 'bibliophile' ve 'bible' gibi kelimelerle giren daha spesifik bir terim olan βίβλος biblos, papirüs bitkisinin iç kabuğuna atıfta bulunur. Papirüs aynı zamanda benzer bir madde olan 'kağıt'ın da etimonudur. ⓘ
Mısır dilinde papirüs wadj (w3ḏ), tjufy (ṯwfy) veya djet (ḏt) olarak adlandırılırdı. ⓘ
Papirüs üzerine yazılmış belgeler
Papirüs materyali için kullanılan bu kelime aynı zamanda papirüs yaprakları üzerine yazılmış ve genellikle tomar haline getirilmiş belgeleri tanımlamak için de kullanılır. Bu tür belgelerin çoğulu papirüstür. Tarihi papirüslere tanımlayıcı isimler verilir - genellikle keşfedenin, ilk sahibinin veya saklandıkları kurumun adı - ve "Papyrus Harris I" gibi numaralandırılır. Genellikle "pHarris I" gibi kısaltılmış bir form kullanılır. Bu belgeler eski yazılar hakkında önemli bilgiler sağlar; Menander'in günümüze ulaşan tek kopyasını, Mısır Ölüler Kitabı'nı, Mısır tıp (Ebers Papirüsü) ve cerrahi (Edwin Smith papirüsü) incelemelerini, Mısır matematik incelemelerini (Rhind papirüsü) ve Mısır halk masallarını (Westcar Papirüsü) bize verirler. 18. yüzyılda Herculaneum'da antik papirüslerden oluşan bir kütüphane bulunduğunda, dönemin bilgili insanları arasında bir beklenti dalgası yayıldı. Ancak, bu papirüsler çok kötü bir şekilde kömürleşmiş olduğundan, çözülmeleri ve deşifre edilmeleri bugün hala devam etmektedir. ⓘ
Üretim ve kullanım
Papirüs, papirüs bitkisi Cyperus papyrus'un gövdesinden yapılır. Önce dış kabuk çıkarılır ve yapışkan lifli iç öz yaklaşık 40 cm (16 inç) uzunluğunda ince şeritler halinde uzunlamasına kesilir. Şeritler daha sonra kenarları hafifçe üst üste gelecek şekilde sert bir yüzeye yan yana yerleştirilir ve ardından dik açılarla başka bir şerit tabakası üzerine serilir. Şeritler, ayrışmanın başlaması için yeterince uzun süre suda bekletilmiş olabilir, belki de yapışmayı arttırmıştır, ancak bu kesin değildir. İki katman muhtemelen birbirine yapıştırılmıştır. Hala nemliyken, iki katman birbirine vurularak tek bir tabaka haline getirilir. Tabaka daha sonra basınç altında kurutulur. Kuruduktan sonra levha, muhtemelen taş, deniz kabuğu veya yuvarlak sert ağaç gibi yuvarlak bir nesneyle parlatılır. ⓘ
Levhalar veya Mollema, zorunlu boyuta uyacak şekilde kesilebilir veya daha uzun bir rulo oluşturmak için birbirine yapıştırılabilir. Mollema'nın tutkalla birleştirildiği noktaya kollesis denir. Rulonun son yaprağına tahta bir çubuk tutturulur ve böylece rulo daha kolay taşınırdı. Gerekli olan uzun şerit parşömenleri oluşturmak için, bu tür birkaç yaprak birleştirilir, rulonun uzunluğuna paralel tüm yatay lifler bir tarafta ve tüm dikey lifler diğer tarafta olacak şekilde yerleştirilirdi. Normalde, metinler ilk olarak parşömenin uzun kenarlarına paralel olarak, lifleri takip eden satırlar halinde recto kısmına yazılırdı. İkincil olarak, papirüs genellikle yeniden kullanılır, lifler boyunca verso üzerine yazılırdı. Yaşlı Plinius, Naturalis Historia adlı eserinde papirüs hazırlama yöntemlerini anlatır. ⓘ
Mısır'daki gibi kuru bir iklimde, çürümeye karşı oldukça dirençli selülozdan oluştuğu için papirüs stabildir, ancak nemli koşullarda depolanması küflerin malzemeye saldırmasına ve tahrip etmesine neden olabilir. Kütüphane papirüs ruloları ahşap kutularda ve heykel şeklinde yapılmış sandıklarda saklanırdı. Papirüs tomarları konularına ya da yazarlarına göre düzenlenir ve tomarı açmaya gerek kalmadan içeriklerini belirten kil etiketlerle tanımlanırdı. Avrupa koşullarında papirüs sadece birkaç on yıl dayanmış gibi görünmektedir; 200 yıllık bir papirüs olağanüstü kabul edilirdi. Bir zamanlar Yunanistan ve İtalya'da yaygın olan ithal papirüs o zamandan beri tamir edilemeyecek kadar bozuldu, ancak Mısır'da hala papirüsler bulunuyor; olağanüstü örnekler arasında Elephantine papirüsü ve Oxyrhynchus ve Nag Hammadi'deki ünlü buluntular yer alıyor. Julius Caesar'ın kayınpederi Lucius Calpurnius Piso Caesoninus'un kütüphanesini içeren Herculaneum'daki Papirüs Villası, Vezüv Yanardağı'nın patlamasıyla korunmuş, ancak sadece kısmen kazılabilmiştir. ⓘ
Papirüs üretimini yeniden canlandırmak için 18. yüzyılın ortalarından beri ara sıra girişimlerde bulunulmuştur. İskoç kaşif James Bruce, 18. yüzyılın sonlarında Sudan'dan gelen papirüs bitkileri ile denemeler yapmıştır, çünkü papirüsün Mısır'da nesli tükenmiştir. Yine 18. yüzyılda Sicilyalı Saverio Landolina, papirüs bitkilerinin doğada yetişmeye devam ettiği Siraküza'da papirüs üretti. Mısırbilimci Battiscombe Gunn 1920'lerde Kahire'nin dışındaki Maadi'de yaşarken, papirüs üretimiyle ilgili deneyler yaptı ve bitkiyi bahçesinde yetiştirdi. Dilimlenmiş papirüs saplarını iki kat keten arasında dövdü ve bir tanesi Kahire'deki Mısır Müzesi'nde sergilenen başarılı papirüs örnekleri üretti. Mısır'da turizm ticareti için kullanılan modern papirüs üretim tekniği 1962 yılında Mısırlı mühendis Hassan Ragab tarafından 1872 yılında Fransa'dan Mısır'a yeniden getirilen bitkiler kullanılarak geliştirilmiştir. Hem Sicilya hem de Mısır sınırlı papirüs üretim merkezlerine sahiptir. ⓘ
Papirüs hala bataklıkların çevresinde yaşayan topluluklar tarafından kullanılmaktadır, öyle ki kırsal kesimdeki ev sahipleri gelirlerinin %75'ini bataklık ürünlerinden elde etmektedir. Özellikle Doğu ve Orta Afrika'da insanlar, yerel olarak satılan veya kullanılan eşyaların üretiminde kullanılan papirüsü hasat etmektedir. Bunlara örnek olarak sepetler, şapkalar, balık tuzakları, tepsiler ya da hasırlar ve yer paspasları verilebilir. Papirüs ayrıca çatı, tavan, ip ve çit yapımında da kullanılmaktadır. Okaliptüs gibi alternatifleri giderek daha fazla bulunmasına rağmen, papirüs hala yakıt olarak kullanılmaktadır. ⓘ
Papirüs koleksiyonları
- Amherst Papirüsleri: Hackney'li 1. Baron Amherst William Tyssen-Amherst'in koleksiyonudur. İncil el yazmaları, erken dönem kilise parçaları ve Ptolemaios, Roma ve Bizans dönemlerine ait klasik belgeleri içerir. Koleksiyon 1900-1901 yıllarında Bernard Grenfell ve Arthur Hunt tarafından düzenlenmiştir. Koleksiyon Pierpont Morgan Kütüphanesi'nde (New York) bulunmaktadır.
- Arşidük Rainer Papirüsleri: Avusturya Ulusal Kütüphanesi'nde bulunan dünyanın en büyük papirüs koleksiyonlarından biridir (yaklaşık 180.000 obje).
- Berlin Papirüsleri: Mısır Müzesi ve Papirüs Koleksiyonu'nda yer almaktadır.
- Berliner griechische Urkunden (BGU): 1895'ten beri devam eden bir yayıncılık projesi
- Bodmer Papirüsleri: Bu koleksiyon 1955-1956 yıllarında Martin Bodmer tarafından satın alınmıştır. Şu anda Cologny'deki Bibliotheca Bodmeriana'da muhafaza edilmektedir. Yunanca ve Kıpti belgeleri, klasik metinler, İncil kitapları ve ilk kiliselerin yazılarını içerir.
- Brooklyn Papirüsü: Bu papirüs esas olarak yılan sokması ve çareleri üzerine odaklanmaktadır. Yılanlar, akrepler ve tarantulalardan elde edilen zehirler için iyileştirici yöntemlerden bahseder. Brooklyn Papirüsü şu anda Brooklyn Müzesi'nde bulunmaktadır.
- Chester Beatty Papirüsü: Alfred Chester Beatty tarafından 1930-1931 ve 1935 yıllarında satın alınan 11 adet kodeks koleksiyonu. Chester Beatty Kütüphanesi'nde muhafaza edilmektedir. Koleksiyon Frederic G. Kenyon tarafından düzenlenmiştir.
- Colt Papirüsü: Pierpont Morgan Kütüphanesi'nde (New York) bulunmaktadır.
- Herculaneum papirüsleri: Bu papirüsler on sekizinci yüzyılda Herculaneum'da, Vezüv Yanardağı'nın patlamasıyla karbonlaşmış halde bulunmuştur. Biraz uğraştıktan sonra, onları açmak ve okumak için bir yöntem bulundu. Bunların çoğu Napoli Ulusal Arkeoloji Müzesi'nde muhafaza edilmektedir.
- Heroninos Arşivi: 19. yüzyılın sonlarında Bernard Pyne Grenfell ve Arthur Surridge Hunt tarafından Mısır'ın Faiyum bölgesindeki antik Theadelphia'nın [de] bulunduğu Kasr El Harit'de bulunan, MS üçüncü yüzyıla tarihlenen büyük bir Roma mülkünün yönetimiyle ilgili yaklaşık bin papirüs belgeden oluşan bir koleksiyon. Dünya çapında birçok koleksiyona yayılmıştır.
- Houghton papirüsleri: Harvard Üniversitesi, Houghton Kütüphanesi'ndeki koleksiyon, Mısır Keşif Fonu'ndan yapılan bağış sayesinde 1901-1909 yılları arasında edinilmiştir.
- Saite Kahin Papirüsü: Brooklyn Müzesi'nde bulunan bu papirüs, Pemou adlı bir adamın babası Harsiese adına tanrılarından tapınaklarını değiştirmek için izin istediği dilekçeyi kaydeder.
- Martin Schøyen Koleksiyonu: Yunanca ve Kıpti dilinde İncil el yazmaları, Ölü Deniz Parşömenleri, klasik belgeler
- Michigan Papirüs Koleksiyonu: Bu koleksiyon 10.000'in üzerinde papirüs parçası içermektedir. Michigan Üniversitesi'nde bulunmaktadır.
- Oxyrhynchus Papirüsleri: Bu çok sayıda papirüs parçası Grenfell ve Hunt tarafından Oxyrhynchus ve çevresinde keşfedilmiştir. Bu papirüslerin yayını halen devam etmektedir. Oxyrhynchus papirüslerinin büyük bir kısmı Oxford'daki Ashmolean Müzesi'nde, diğerleri Londra'daki British Museum'da, Kahire'deki Mısır Müzesi'nde ve daha birçok yerde bulunmaktadır.
- Princeton Papirüsü: Princeton Üniversitesi'nde bulunmaktadır
- Papiri della Società Italiana (PSI): Egitto'daki Società per la ricerca dei Papiri greci e latini ve 1927'den itibaren Floransa'daki Istituto Papirologico "G. Vitelli" tarafından yayınlanan ve halen devam etmekte olan bir seri. Bu papirüsler enstitünün kendisinde ve Biblioteca Laurenziana'da bulunmaktadır.
- Rylands Papirüsleri: Bu koleksiyon 31 ostraka ve 54 kodeks ile 700'den fazla papirüs içerir. John Rylands Üniversitesi Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.
- Tebtunis Papirüsleri: Berkeley'deki California Üniversitesi Bancroft Kütüphanesi'nde bulunan bu koleksiyon, 1899-1900 kışında İngiliz papirologlar Bernard P. Grenfell ve Arthur S. Hunt liderliğindeki bir keşif ekibi tarafından Mısır'daki antik Tebtunis bölgesinde bulunan MÖ 3. yüzyıldan MS 3. yüzyıla kadar uzanan 30.000'den fazla parçadan oluşmaktadır.
- Washington Üniversitesi Papirüs Koleksiyonu: MÖ birinci yüzyıldan MS sekizinci yüzyıla kadar uzanan 445 el yazması parça içermektedir. Washington Üniversitesi Kütüphanelerinde bulunmaktadır.
- Naunakhte'nin Vasiyeti: Deir el-Medina'da bulunan ve 20. hanedanlığa tarihlenen bu belge, soylu olmayan bir kadına ait yasal bir belge olması nedeniyle dikkate değerdir.
- Yale Papirüs Koleksiyonu: altı binden fazla envanteri çıkarılmış eser kataloglanmış, dijital olarak taranmış ve yakından incelenmek üzere çevrimiçi olarak erişilebilir durumdadır. Beinecke Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.
- 758 adet, 800 öncesi Arapça papirüs veya parşömen belgeleri Mısır, Avrupa ve Kuzey Amerika'daki papirüs koleksiyonlarında kataloglanmıştır. ⓘ
Papirüs sanatı
_(14780745242).jpg)
Diğer antik yazı malzemeleri:
- Palmiye yaprağı el yazması (Hindistan)
- Amate (Mezoamerika)
- Kağıt
- Ostracon
- Balmumu tabletleri
- Kil tabletler
- Huş ağacı kabuğu belgesi
- Parşömen ⓘ
Konuyla ilgili yayınlar
- Horst Blanck: Das Buch in der Antike. Beck, München 1992, 3-406-36686-4
- Rosemarie Drenkhahn: Papyrus. In: Wolfgang Helck, Wolfhart Westendorf (eds.): Lexikon der Ägyptologie. vol. IV, Wiesbaden 1982, Spalte 667–670
- David Diringer, The Book before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, Dover Publications, New York 1982, pp. 113–169, 0-486-24243-9.
- Victor Martin (Hrsg.): Ménandre. Le Dyscolos. Bibliotheca Bodmeriana, Cologny – Genève 1958
- Otto Mazal: Griechisch-römische Antike. Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Graz 1999, 3-201-01716-7 (Geschichte der Buchkultur; vol. 1) ⓘ