Stradivarius
Stradivarius, telli çalgılarda ve özellikle kemanda, Antonio Stradivari ve ailesinin bir markasıdır. Stradivarius keman, ses, işçilik gibi nitelikleri nedeniyle en kaliteli keman markalarından biri olarak sınıflandırılır. Sıklıkla Stradivarius kemanların sesinin eşsiz olduğuna inanılmakla birlikte yapılan bilimsel çalışmalar ve uzman incelemeleri Stradivarius kemanlar ile aynı tarzda üretilmiş yeni kemanlar arasında akustik bir farkın var olmadığını ortaya koymaktadır. ⓘ
Antonio Stradivari, 1644 - İtalya doğumlu bir müzik aletleri yapımcısı olup, 18. yüzyılın Avrupa'da kendi konusunda en ünlü üreticisiydi. Yaşamı boyunca 512'si keman, diğerleri viyola, viyolonsel, arp, çello gibi toplam 1100 enstrüman üreten ustanın ölümünden sonra mesleği çocukları tarafından sürdürülmüşse de, Antonio'nun günümüze kadar korunabilen özgün enstrümanlarının yerini tutamamış, onlar kadar değer kazanamamışlardır. Halen tüm dünyada tahmini 700 tane Stradivarius enstrüman olduğu bilinmekte, bunlardan biri, İzmir Buca'da bulunmaktadır. Türkiye'de ünlü keman ustası Ayla Erduran, Stradivarius keman çalmış ender keman sanatçılarındandır. ⓘ
Günümüzde, Stradivarius kemanların maddi değeri de manevi değerleri kadar yüksektir. Ünlü müzayede salonu Christie's'in düzenlediği açık artırmada, 2006 Mayıs'ında bir "Hammer" (çekiç) adı verilen bir Stradivarius kemanın 3,54 milyon Amerikan Doları'na satıldığı, bir konserde klasik keman ustası David Garrett'ın yanlışlıkla kırması üzerine, onarımının bile 100.000 Euro'yu bulduğu bilinmektedir. Stradivarius kemanlar bugün ya özel koleksiyoncuların elinde bulunmakta, ya da müzelerde sergilenmektedir. Buna en bariz örnek İspanya'daki Royal Palace 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve Berlin'deki Musikinstrumentenmuseum müzesinde sergilenmektedir. Kemanların kullanılanları ise, dünyaca ünlü filarmoni ve senfoni orkestraları tarafından çok özel günlerde konserlerde kullanılmaktadır. ⓘ
Stradivarius (genellikle Strad olarak bilinir), 17. ve 18. yüzyıllarda başta Antonio Stradivari (Latince: Antonius Stradivarius) olmak üzere İtalyan Stradivari ailesinin üyeleri tarafından üretilen keman, viyola, çello ve diğer yaylı çalgılardan biridir. Bunlar şimdiye kadar yapılmış en iyi enstrümanlardan bazıları olarak kabul edilir ve son derece değerli koleksiyon parçalarıdır. ⓘ
Ünlerine göre, seslerinin kalitesi, her ne kadar bu inanç tartışmalı olsa da, açıklama veya eşitleme girişimlerine meydan okumuştur. Stradivari'nin kemanları ile diğer yapımcıların ve dönemlerin benzer tarzdaki yüksek kaliteli kemanları arasında 1817'den 2014'e kadar yapılan birçok kör deneyde ve akustik analizde ses açısından hiçbir fark bulunamamıştır. ⓘ
Stradivarius enstrümanlarının ünü yaygındır ve çok sayıda kurgu eserde yer almaktadır. ⓘ
İnşaat
Stradivari, Vuillaume gibi dış form kullanan Fransız kopyacıların aksine, enstrümanlarını iç form kullanarak yapmıştır. Kariyeri boyunca enstrümanlarının bazı boyutları üzerinde deneyler yaptığı formların sayısından anlaşılmaktadır. Kullanılan ağaçlar arasında üst kısım için ladin, iç bloklar ve astarlar için söğüt ve sırt, kaburgalar ve boyun için akçaağaç vardı. Stradivari ve Guarneri'nin kemanları, kırmızı veya beyaz şarap gibi tonal kaliteleri bakımından farklılık gösterir. Stradivari'nin sesi daha "doğrudan ve hassas" olarak tanımlanır, en ufak dokunuşa rafine bir yön ve zarafetle yanıt verir. ⓘ
Kullanılan ahşabın, kemanın yapımından önce ve sonra çeşitli minerallerle işlenmiş olabileceğine dair varsayımlar vardır. Ulusal Tayvan Üniversitesi'ndeki bilim insanları Stradivari kemanlarının ahşaplarında eser miktarda alüminyum, bakır ve kalsiyum tespit etmişlerdir. Bu izler, ağaç kesicilerin sattıkları ahşaba uyguladıkları kimyasal koruyuculardan kaynaklanmış olabilir. Keman yapımcıları da enstrümanlarına vernik uygulamışlardır. Potasyum borat (boraks) tahta kurtlarına karşı koruma sağlamak için kullanılmış olabilir. Sodyum ve potasyum silikat küflenmeyi, çürümeyi ve böcek hasarını önlemek için kullanılmış olabilir. Simone Fernando Sacconi, arap zamkı, bal ve yumurta akından oluşan bir yumurta tempera verniği olan Vernice bianca'nın kullanılmış olabileceğini öne sürmüştür. ⓘ
Daha yakın zamanlarda, Fransız kimyager Jean-Philippe Echard ve çalışma arkadaşları Stradivarius kemanları üzerindeki vernikleri incelemişlerdir. Eski kemanların yüzeyinde vernik artık insan gözüyle görülemese bile, hücrelerin üst katmanlarında tespit edilebildiğini bildirmiştir. Verniğin alt katmanı en üstteki ahşap hücrelerin içinde bulunurken, üst katmanı ahşabın üzerinde durmaktadır. Echard'ın bulguları ayrıca Stradivari'nin kendi verniğini yapmak yerine yaygın Cremonese reçinesi, yağ ve pigment karışımını vernik olarak kullandığını düşündürmektedir. Echard, protein malzemeleri, zamklar veya fosil kehribar gibi özel bileşenlerin izlerine rastlamamıştır. ⓘ
2008'de PLOS One'da yayınlanan karşılaştırmalı bir çalışmada, modern ve klasik kemanlar arasında veya farklı kökenlerden gelen klasik kemanlar arasında medyan yoğunluklarda önemli bir fark bulunmamıştır; bunun yerine, birkaç modern ve klasik keman örneğinin incelenmesi, yoğunluk farklılıklarını karşılaştırırken dikkate değer bir ayrımı vurgulamıştır. Bu sonuçlar, malzemedeki yoğunluk farklılıklarının klasik kemanların ses üretiminde önemli bir rol oynamış olabileceğini düşündürmektedir. Hem klasik hem de modern keman örneklerindeki medyan yoğunlukları karşılaştırmaya odaklanan daha sonraki bir araştırma, mevcut malzemelerin ses üretimi farklılıklarında oynamış olabileceği rolü sorgulamış, ancak yoğunluk farklılıklarındaki varyasyonlar hakkında yorum yapmamıştır. Bakır ve alüminyum içeriği günümüz enstrümanlarından daha yüksektir. ⓘ
Pazar değeri
1680'lerde ya da Stradivari'nin 1690-1700 yılları arasındaki "Uzun Desen" döneminde yapılmış bir Stradivarius, bugünün fiyatlarıyla yüz binlerce ila birkaç milyon ABD doları değerinde olabilir. Bir zamanlar Napolyon'a ait olduğu söylenen 1697 "Molitor" Stradivarius (aslında ordusundaki bir generale, Mareşal Gabriel Jean Joseph Molitor, 1er Comte Molitor'a aitti), 2010 yılında Tarisio Müzayedeleri'nde kemancı Anne Akiko Meyers'e 3.600.000 dolara satıldı ve o zaman bir dünya rekoru kırdı. ⓘ
Stradivari'nin 1700'den yaklaşık 1725'e kadar süren "altın döneminde" yapılan enstrümanlar, durumlarına bağlı olarak milyonlarca dolar değerinde olabilir. Stradivari'nin 1721 yılında yaptığı ve bozulmamış durumda olan "Lady Blunt" kemanı 2011 yılında Londra'da 15,9 milyon dolara satılmıştır (keman adını Lord Byron'ın torunu Lady Anne Blunt'tan almıştır ve 30 yıl boyunca bu kemanın sahibi olmuştur). Nippon Müzik Vakfı tarafından Japon depremi ve tsunamisine yardım amacıyla satılmıştır. 2014 baharında "Macdonald" viyola, müzik aletleri müzayede evi Ingles & Hayday tarafından Sotheby's ile birlikte sessiz müzayede yoluyla minimum 45 milyon dolar teklifle açık artırmaya çıkarıldı. Açık artırma 25 Haziran 2014 tarihine kadar minimum teklife ulaşamadı ve viyola satılmadı. ⓘ
Vice dergisi Mayıs 2013'te "son yıllarda Stradivarius yatırım fonlarının ortaya çıkmaya başladığını ve zaten astronomik olan fiyatları daha da yükselttiğini" bildirdi. ⓘ
Stradivarius enstrümanları hırsızlık riski altındadır. Çalınan enstrümanlar, uzun yıllar kayıp kaldıktan sonra bile sıklıkla geri getirilmektedir. Çalıntı olduğu bilinen bir Stradivarius'u olan bir satıcıya yaklaşan satıcılar genellikle polisi arayacağından, bu enstrümanların yasadışı yollardan satılması zordur. Son yıllarda, General Kyd Stradivarius 2004 yılında çalınmıştır. Üç hafta sonra onu bulan ve polise teslim eden bir kadın tarafından geri getirildi. Sinsheimer/Iselin 2008 yılında Hannover, Almanya'da çalınmış ve 2009 yılında geri getirilmiştir. Lipinski Stradivarius 27 Ocak 2014 tarihinde silahlı bir soygun sırasında çalınmış ve daha sonra geri alınmıştır. Ames Stradivarius 1981 yılında çalınmış ve 2015 yılında bulunmuştur. ⓘ
1995'te çalınan Davidoff-Morini ve 2002'de çalınan Le Maurien gibi bir dizi çalıntı enstrüman halen kayıptır, ve 1953'te çalınan Karpilowsky. ⓘ
== Ses kalitesi karşılaştırmaları == ⓘ
Her şeyden önce, bu enstrümanlar ürettikleri ses kalitesiyle ünlüdür. Ancak 1817'den 2014'e kadar yapılan pek çok kör deneyde Stradivari'nin kemanları ile diğer yapımcıların ve dönemlerin benzer tarzdaki yüksek kaliteli kemanları arasında ses açısından hiçbir fark bulunmadığı gibi akustik analizler de yapılmamıştır. 1977'de BBC Radyo 3 programında yapılan ünlü bir testte, kemancılar Isaac Stern ve Pinchas Zukerman ile keman uzmanı ve satıcısı Charles Beare, "Chaconne" Stradivarius, 1739 Guarneri del Gesú, 1846 Vuillaume ve profesyonel bir solist tarafından paravan arkasında çalınan 1976 İngiliz yapımı bir keman arasında ayrım yapmaya çalışmışlardır. İki kemancının önce tüm enstrümanları çalmasına izin verildi. Dinleyicilerden hiçbiri dört enstrümandan ikisinden fazlasını tanımlayamadı. Dinleyicilerden ikisi 20. yüzyıl kemanını Stradivarius olarak tanımladı. Kemancılar ve diğerleri bu testleri (çoğu durumda) çift kör olmadıkları, jüri üyelerinin genellikle uzman olmadıkları ve keman seslerinin objektif ve tekrarlanabilir bir şekilde değerlendirilmesinin zor olduğu gibi çeşitli gerekçelerle eleştirmişlerdir. ⓘ
2009 yılında yapılan bir testte İngiliz kemancı Matthew Trusler, iki milyon ABD doları değerinde olduğu söylenen 1711 yapımı Stradivarius kemanını ve İsviçreli keman yapımcısı Michael Rhonheimer [de] tarafından yapılan dört modern kemanı çalmıştır. Rhonheimer'ın Empa (İsviçre Federal Malzeme Bilimi ve Teknolojisi Laboratuarları) araştırmacısı Francis Schwarze'nin mantarlarla işlediği ahşaptan yaptığı kemanlardan biri en iyi ton için verilen 180 oyun 90'ını alırken, Stradivarius 39 oyla ikinci oldu. Dinleyicilerin çoğunluğu (113) kazanan kemanı Stradivarius olarak yanlış tanımladı. İşlenmiş ahşabın analizi, ses hızında nispeten az bir değişiklikle birlikte yoğunlukta bir azalma olduğunu ortaya koymuştur. Bu analize göre, işlem, ses radyasyon oranını, üstün rezonansa sahip olduğu düşünülen soğuk iklim ahşabı seviyesine yükseltmektedir. ⓘ
2012'de "Yeni ve eski kemanlar arasında oyuncu tercihleri" adlı çalışmada yayınlanan çift kör bir testte, uzman oyuncular eski ve yeni enstrümanları küçük bir odada kısa bir süre çalarak ayırt edememiştir. Bir konser salonunda gerçekleştirilen ek bir testte, Stradivarius kemanlardan biri birinci olmuş, ancak katılımcılardan biri "konser salonundaki izleyiciler ikili enstrüman karşılaştırmalarının her birinde hangi enstrümanın daha iyi olduğu konusunda esasen ikircikli davrandılar" ve "enstrümanlarda küçük farklılıklar olduğunu söyleyebilirim... ama genel olarak hepsi harikaydı. Hiçbirinin sesi diğerlerinden önemli ölçüde daha zayıf değildi". Modern kemanlar daha iyi ses taşıma özelliklerine sahip olarak değerlendirildi ve 2017'deki bir çalışmada tekrar tercih edildi. ⓘ
Dünya çapında pek çok solist Antonio Stradivari'nin kemanlarını çalıyor olsa da, kayda değer istisnalar da var. Örneğin, Christian Tetzlaff daha önce "oldukça ünlü bir Strad" çalıyordu, ancak 2002 yılında Stefan-Peter Greiner tarafından yapılan bir kemana geçti. Tetzlaff, dinleyicinin enstrümanının modern olduğunu anlayamadığını ve Bach için mükemmel olduğunu ve "büyük Romantik ve 20. yüzyıl konçertoları" için bir Stradivarius'tan daha iyi olduğunu düşündüğünü belirtiyor. ⓘ
== Teoriler ve yeniden üretim denemeleri == ⓘ
Bazıları en iyi Stradivari'lerin benzersiz üstünlüklere sahip olduğunu savunur. Bu sözde nitelikleri açıklamak için çeşitli girişimlerde bulunulmuş, çoğu sonuç başarısız veya sonuçsuz kalmıştır. Yüzyıllar boyunca, ahşabın eski katedrallerden kurtarıldığı iddiası da dahil olmak üzere çok sayıda teori sunulmuş ve çürütülmüştür. ⓘ
Daha modern bir teori ise ağaç büyümesini, 1645-1750 yılları arasında Maunder Minimum'un alışılmadık derecede düşük güneş aktivitesiyle ilişkili Küçük Buzul Çağı sırasında küresel düşük sıcaklıkların yaşandığı bir döneme bağlamaktadır. Bu dönemde Avrupa'daki daha düşük sıcaklıkların ağaç büyümesinde bodurluğa ve yavaşlamaya neden olduğu ve bunun da alışılmadık derecede yoğun ahşapla sonuçlandığı düşünülmektedir. Bu "Küçük Buzul Çağı teorisi" için daha fazla kanıt, Stradivari'nin enstrümanlarında kullanılan ahşaptaki yoğun büyüme halkalarının basit bir incelemesinden gelmektedir. İki araştırmacı - Tennessee Üniversitesi ağaç halkası bilimcisi Henri Grissino-Mayer ve Columbia Üniversitesi iklimbilimcisi Lloyd Burckle - artan ahşap yoğunluğu teorisini destekleyen sonuçlarını Dendrochronologia dergisinde yayınladı. ⓘ
2008 yılında, Hollanda'daki Leiden Üniversitesi Tıp Merkezi'nden araştırmacılar, ahşap yoğunluğunun bu enstrümanların iddia edilen yüksek kalitesine neden olduğuna dair daha fazla kanıt açıkladılar. Kemanları X-ışınları ile inceleyen araştırmacılar, bu kemanların hepsinin son derece tutarlı bir yoğunluğa sahip olduğunu ve bu ahşabı üreten ağaçların görünür büyüme modellerinde nispeten düşük varyasyon olduğunu tespit etti. ⓘ
Bir diğer olası açıklama ise ahşabın kuzey Hırvatistan ormanlarından elde edilmiş olması. Bu akçaağaç ahşabı, sert Hırvat kışlarının neden olduğu yavaş büyümeden kaynaklanan aşırı yoğunluğuyla bilinir. Hırvat ahşabı dönemin Venedikli tüccarları tarafından alınıp satılıyordu ve bugün hala yerel luthierler ve zanaatkârlar tarafından müzik aletleri için kullanılıyor. ⓘ
Bazı araştırmalar, o dönemde kullanılan ahşap koruyucuların rezonans özelliklerine katkıda bulunduğuna işaret etmektedir. Joseph Nagyvary, kemanın sesini iyileştirecek çok çeşitli kimyasallar olduğu inancını her zaman taşıdığını belirtiyor. Renald Guillemette ve Clifford Spiegelman ile birlikte 2009 yılında yaptıkları bir çalışmada Nagyvary, bir Stradivarius kemanından talaşlar alarak incelemiş ve analizler sonucunda bunların "boraks, florürler, krom ve demir tuzları" içerdiğini tespit etmiştir. Ayrıca ahşabın, belki de Stradivarius kullanmadan önce Venedik lagününde veya su altında saklanırken, ahşabın bileşen trakeidleri arasındaki gözeneklerdeki filtre plakalarının çürümüş olduğu ölçüde biraz çürümüş olduğunu buldu. ⓘ
Bir radyolog olan Steven Sirr, araştırmacılarla birlikte çalışarak "Betts" olarak bilinen bir Stradivari'nin CT taramasını gerçekleştirdi. Kullanılan ağaçların farklı yoğunluklarına ilişkin veriler daha sonra bir reprodüksiyon enstrümanı oluşturmak için kullanıldı. ⓘ
== Enstrümanlar == ⓘ
Günümüze sadece 650 kadar orijinal Stradivari enstrümanı (arplar, gitarlar, viyolalar, çellolar, kemanlar) ulaşmış olsa da, Stradivari'nin modelini kopyalayan ve üzerinde "Stradivarius" yazan etiketler taşıyan binlerce keman Stradivari'ye ithafen üretilmiştir. Bir Stradivarius etiketinin varlığı, enstrümanın Stradivari'nin gerçek bir eseri olduğunu doğrulamaz. ⓘ
== Sesin korunması == ⓘ
2019 yılında The New York Times'ta yayınlanan bir makaleye göre, İtalya'nın Cremona kentindeki Museo del Violino, Stradivarius enstrümanlarının sesini korumak için dönüm noktası niteliğinde bir proje yürütüyor. Ocak 2019'da dört müzisyen, iki keman, bir viyola ve bir çello tarafından üretilen sesleri sergilemek için farklı tekniklerde kapsamlı bir dizi gam ve arpej kaydedecek. "Stradivarius Ses Bankası" olarak bilinen bu kayıtlar, Museo del Violino'daki kalıcı koleksiyonun bir parçası olacak ve gelecek nesillerin Stradivarius enstrümanlarını duymasını sağlayacak. Bu kayıtları kolaylaştırmak için, "şehrin belediye başkanı Gianluca Galimberti, Cremona vatandaşlarından ani ve gereksiz seslerden kaçınmalarını rica etti." ⓘ