Vilayet
Vilayet (Türkçe telaffuz: [vilaːˈjet]; Fransızca: vilaïet veya vilayet), 21 Ocak 1867 tarihli Vilayet Kanunu'nun (Türkçe: Teşkil-i Vilayet Nizamnamesi) ilan edilmesiyle ortaya çıkan, Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde birinci dereceden bir idari bölüm veya vilayetti. Reform, imparatorluk genelinde devam etmekte olan Tanzimat idari reformlarının bir parçasıydı ve 1856 tarihli Osmanlı Islahat Fermanı'nda yer alıyordu. Reform ilk olarak, 1864 yılında özel olarak kurulan ve önde gelen reformist Midhat Paşa tarafından yönetilen Tuna Vilayeti'nde deneysel olarak uygulandı. Reform kademeli olarak uygulandı ve ancak 1884'te İmparatorluğun tüm vilayetlerinde hayata geçirildi. ⓘ
Vilâyet, (Arapça: ولاية wilayah), 1864 yılında Teşkil-i Vilayet Nizamnamesi ile tanımlanan birinci dereceden bir yönetim birimidir. 19 ve 20. yüzyıllarda önce Osmanlı Devleti, ardından 1960'a kadar Türkiye Cumhuriyeti'nde, bir valinin yönetimi altındaki birimdir. Bugün Türkiye'de vilayet, il anlamında kullanılır. ⓘ
Vilayeti vali; Liva ve sancakları, mutasarrıf yönetirdi. Toplam 33 Osmanlı Devleti vilayeti vardı. Vilayetlerde de sancak, köy ve kaza alt yönetim birimleri olarak kullanılmıştır. 1900 yılında 29 vilayet ve 5 özerk devlet bulunmaktadır. ⓘ
Tarihi
Vilayet kelimesinin yönetim birimi anlamında kullanımı Osmanlılara dayanmaktadır. Vilayet, 19. ve 20. yüzyıllarda, Osmanlı Devleti'ndeki en büyük taşra yönetim birimiydi. ⓘ
Günümüzde, çeşitli ülkelerde farklı adlarla ifade edilen yönetim birimleri, Türkçede vilayet veya il tabiri ile ifade edilir. Bir valinin (İng. governor) yönetimindeki vilayet (governorate); batıda genellikle province bazen de governorate tabiri ile ifade edilir. ⓘ
Vilayet terimi Arapça wilayah veya wilaya (ولاية) kelimesinden türetilmiştir. Arapça'da vilayet kelimesi, belirli bir idari çağrışım olmaksızın bir ili, bölgeyi veya ilçeyi ifade etmek için kullanılırken, Osmanlılar bunu belirli bir idari bölümü ifade etmek için kullanmıştır. ⓘ
Vilayet kelimesi Arapça kökenli olup; valilik, velilik, bir işin başında durma, bir sorumluluk üstlenme anlamlarına denk gelmektedir. Bundan hareketle vilayet tabiri, coğrafik bir terim olmaktan çok yönetsel bir terimdir. Yani değişik büyüklükteki veya genişlikteki yönetim birimleri vilayet şeklinde ifade edilebilir. ⓘ
İdari bölüm
Osmanlı İmparatorluğu 1840'larda idaresini modernleştirmeye ve vilayetlerini (eyaletler) düzenli hale getirmeye başlamıştı, ancak Vilayet Kanunu bunu düzenli bir idari birimler hiyerarşisi ile tüm Osmanlı topraklarına yaydı: Bir vali tarafından yönetilen eyalet veya vilayet, bir mütesarrifin yönetiminde alt vilayetlere veya kazalara (sancak veya liva), daha sonra bir kaimakamın yönetiminde nahiyelere (kaza), bir müdirin yönetiminde komünlere (nahiye) ve şehir mahallelerine veya köylere (kariye) bölünmüştür. ⓘ
Vali, bir eyaletin (vilayet) başı
Vali, Sultan tarafından atanır ve onun vilayetteki temsilcisi ve dolayısıyla idarenin en üst amiri olarak hareket eder, ordu hariç tüm yürütme organları üzerinde yürütme yetkisini elinde bulundururdu. Ancak polis teşkilatının başındaydı. Yönetimi, İstanbul'daki ilgili bakanlar tarafından atanan maliye (defterdar), yazışma ve arşiv (mektubci), yabancılarla ilişkiler, bayındırlık işleri, tarım ve ticaretten sorumlu sekreterlerden oluşuyordu. Örneğin defterdar doğrudan maliye bakanına bağlıydı. Başkadı (müftiş-i hukkam-i şer'a) ile birlikte üst düzey yetkililer vilayetin yürütme konseyini oluşturuyordu. Ayrıca, ikisi Müslüman ikisi gayrimüslim olmak üzere dört üyeden oluşan seçilmiş bir vilayet meclisi vardı. Vilayetin başkentinin bulunduğu baş sancağın (merkez sancak) valisi, valinin yokluğunda ona vekâlet ederdi. Alternatif olarak, M. Krikoryan, vali yokken veya iş göremez durumdayken yerine geçme görevinin yardımcısı muavine, o da yoksa defterdara düştüğünü yazmaktadır. ⓘ
Benzer bir yapı daha alt hiyerarşik seviyelerde de tekrarlanmış, yerel yöneticilerden ve -uzun süredir devam eden uygulamayı takiben- değirmen başlarından, çeşitli yerel dini cemaatlerden oluşan yürütme ve danışma konseyleri oluşturulmuştur. ⓘ
Mutasarrıf, bir vilayetin (sancak/liva) başı
Mutasarrıf da Sultan tarafından atanır ve bir sancağın baş yöneticisi ve o vilayetin meclisinin (idare meclisi), bayındırlık kurulunun (nafia) ve eğitim sisteminin (maarif) başı olarak hareket ederdi. Bir kadı yardımcısı (naib), baş muhasebeci (muhasebeci) ve sekreterya başkanı (tahrirat müdürü) sancağın üst yönetimini tamamlardı. ⓘ
Kaymakam, bir mahallenin (kaza) başı
Benzer şekilde, kaymakam kaza meclisinin ve bayındırlık kurulunun idaresine başkanlık eder, kendisine bir kadı yardımcısı, bir baş muhasebeci (mal müdürü) ve baş kâtip (tahrirat kâtibi) yardım ederdi. ⓘ
Müdir/müdür, bir cemaatin başı (nahiye)
Müdür, vali tarafından atanır, ancak bir üst amiri olan kaymakama karşı sorumludur. Görevleri arasında vergi toplamak, mahkeme kararlarını uygulamak ve zaman zaman anlaşmazlıklarda arabuluculuk yapmak ve yerel halkı yatıştırmak vardı. ⓘ
Muhtar, mahalle ya da köy başkanı (kariye)
"Baş adam" anlamına gelen muhtar, bir şehir mahallesinin veya köyün başıydı ve sakinleri tarafından seçilirdi, ancak kazasının kaymakamı tarafından onaylanması gerekiyordu. Bir ihtiyar meclisi, "ihtiyar heyeti" ona yardımcı olurdu. ⓘ
Liste
Vilayetler, sancaklar ve özerklikler, 1876 civarı
Vilayetler, sancaklar ve özerklikler, 1876 civarı:
- Konstantinopolis Vilayeti
- Edirne Vilayeti: Edirne, Tekirdağ, Gelibolu, Filibe, Sliven sancakları.
- Tuna Vilayeti: Rusçuk, Varna, Vidin, Tulça, Tırnova, Sofya, Niş sancakları.
- Bosna Vilayeti: Bosna-Serai, Zvornik, Banja Luka, Travnik, Bebkèh, Novi Pazar sancakları.
- Hersek Vilayeti: Mostar, Gacko sancakları.
- Selanik Vilayeti: Selanik, Serez, Drama sancakları.
- Yanya Vilayeti: Yanya, Tırhala, Ohri, Preveze, Berat sancakları.
- Manastır Vilayeti: Manastır (şimdiki Manastır), Prizren, Üsküb, Dibra sancakları.
- Scutari Vilayeti: Scutari sancağı.
- Takımadalar Vilayeti: Rodos, Midilli, Sakız, İstanköy, Kıbrıs sancakları.
- Girit Vilayeti: Hanya, Resmo, Kandiye, Sfakya, Lasithi sancakları.
- Hüdavendigar Vilayeti: Bursa, İzmid, Karasi, Karahisar-ı Sarip, Kütahya sancakları.
- Aidin Vilayeti: Smyrna (şimdiki İzmir), Aydın, Saruhan, Menteşe sancakları.
- Ankara Vilayeti: Ankara (şimdiki Ankara), Yozgat, Kayseri, Kırşehir sancakları.
- Konya Vilayeti: Konya, Teke, Hamid, Niğde, Burdur sancakları.
- Kastamonu Vilayeti: Kastamonu, Bolı, Sinop, Çankırı sancakları.
- Kosova Vilayeti
- Trabzon Vilayeti: Trabzon, Gümüşhane, Batum, Canik sancakları.
- Sivas Vilayeti: Sivas, Amasya, Karahisar-ı Şarki sancakları.
- Erzurum Vilayeti: Erzurum, Çaldır, Bayezit, Kars, Muş, Erzincan, Van sancakları.
- Diyarbekir Vilayeti: Diyarbakır, Mamuret-ül-Aziz, Mardin, Siirt, Malatya sancakları.
- Adana Vilayeti: Adana, Kozan, İçel, Paias sancakları.
- Suriye Vilayeti: Şam, Hama, Beyrut, Trablusşam, Havran, Akka, Belka, Kudus-i Şerif (Kudüs) sancakları.
- Halep Vilayeti: Halep, Maraş, Urfa, Zor sancakları.
- Bağdat Vilayeti: Bağdat, Musul, Şirazor, Süleymaniye, Diyalim, Kerbela, Helleh, Amara sancakları.
- Basra Vilayeti: Basra, Müntefik, Necd, Hicaz sancakları.
- Mekke Emirliği: Mekke, Medine.
- Yemen Vilayeti: Sana'a, Hudeyde, Asir, Ta'izz sancakları.
- Trablusgarp Vilayeti: Trablusgarp, Bingazi, Humus, Cebel-i Garbiye, Fizan sancakları.
- Lübnan Dağı Mutasarrıflığı
- Sisam Prensliği
- Athos Dağı (Selanik Sancağı'nın bir parçası) ⓘ
1917'de Vilayetler ve Bağımsız Sancaklar
1917'de vilayetler ve bağımsız sancaklar:
Vilayetler
|
Bağımsız Sancaklar
|
Vasallar ve özerklikler
- Doğu Rumeli (Rumeli-i Şarkî): özerk vilayet (Türkçe Vilayet) (1878-1885); 1885'te Bulgaristan ile birleşti
- Bingazi Sancağı (Bingazi Sancağı): özerk sancak. Eskiden Trablus Vilayeti'ne bağlıydı, ancak 1875'ten sonra doğrudan İstanbul'daki İçişleri Bakanlığı'na bağlandı.
- Biga Sancağı (Biga Sancağı) (Kale-i Sultaniye olarak da adlandırılır) (özerk sancak, vilayet değil)
- Çatalca Sancağı (Çatalca Sancağı) (özerk sancak, vilayet değil)
- Kıbrıs (Kıbrıs) (özel statülü ada) (Kıbrıs Adası)
- Mısır Hidivliği (Mısır) (özerk hidivlik, vilayet değil) (Mısır Hidivliği)
- İzmit Sancağı (İzmid Sancağı) (özerk sancak, vilayet değil)
- Kudüs Mutasarrıflığı/Sancağı (Kudüs-i Şerif Mutasarrıflığı): bağımsızdır ve üç büyük tek tanrılı din için önemi göz önünde bulundurularak doğrudan İçişleri Bakanı'na bağlıdır.
- Mekke Şerifliği (Mekke Şerifliği) (özerk şeriflik, vilayet değil)
- Lübnan Dağı Mutasarrıflığı (Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığı): doğrudan Babıali'ye bağlı sancak veya mutasarrıflık.
- Sisam Beyliği (Sisam Beyliği) (özel statülü ada)
- Tunus Eyaleti (Tunus Eyaleti) (kalıtsal beyler tarafından yönetilen özerk eyalet) ⓘ
Encyclopædia Britannica son dönem Osmanlı yönetimi hakkında
İdari amaçlar doğrultusunda, sultanın yakın mülkleri vilayetlere, vilayetler de sancaklara ya da mutasarrıflıklara, bunlar da kazalara ve kazalar da nahiyelere bölünmüştür. Vilayetin başında sultan tarafından atanan bir vali veya genel vali bulunur ve ona doğrudan kaimakamlar, mutasarrıflar, deftardarlar ve küçük bölümlerin diğer yöneticileri bağlıdır. ⓘ Bütün bu memurlar, 1861'de ortaya çıkan ve çerçevesini çizenler tarafından vilayetlere hem Müslümanların hem de Müslüman olmayanların katılacağı büyük bir özyönetim ölçüsü vermeyi amaçlayan "Vilayetler Kanunu" uyarınca, yargı ve yürütme işlevlerini kendi şahıslarında birleştirirler. Ancak gerçekte, ülkenin tüm gücünü her zamankinden daha mutlak bir şekilde sultanın elinde merkezileştirme etkisi yarattı, çünkü Valiler tamamen onun tartışmasız gücüne sahipken, yerel meclislerin re'sen resmi üyeleri daimi bir Müslüman çoğunluğunu güvence altına aldı.
Haritalar
1870'te Avrupa Vilayetleri
1877'de Vilayetler
1893'te Avrupa Vilayetleri
1897'de Asya Vilayetleri
1909'da Asya Vilayetleri
1910'da Avrupa Vilayetleri
1911'de Asya Vilayetleri ⓘ
_The_Bosphorus_and_Vicinity._Copyright,_1877,_by_O.W._Gray_%26_Son.jpg)
_The_Bosporus_%26_Constantinople._(with)_Crete_or_Candia._By_Keith_Johnston,_F.R.S.E._Keith_Johnston%27s_General_Atlas._Engraved,_Printed,_and_Published_by_W._%26_A.K._Johnston,_Edinburgh_%26_London.jpg)
.jpg)
Osmanlı'nın Vilayetleri
Harita
1878'ten itibaren Batum, Artvin (Yusufeli hariç), Oltu'nun büyük bölümü, Iğdır, Ardahan, ve Kars Rusya'nın eline geçmiştir. Berlin Antlaşması ile Osmanlı-Rus sınırı Ardeşen-Yusufeli-Oltu-Bayezit hattı olmuştur. ⓘ
1881 yıllarında Osmanlı Devleti vilayetlerine tıklanabilir harita:
Bekr
Azîz
*Cezayir-i = CBS= Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti
**MuA = Mamuret-ul-Aziz Vilayeti ⓘ