Esîr

Dante'nin İlahi Komedya'sındaki gök katlarının Botticelli tarafından tasviri ⓘ

Esîr, eski stoacıların ve günümüzde teozofların "ether" dedikleri, maddenin insanın beş duyusu ile algılayamadığı; katı, sıvı ve gaz hallerine oranla yoğunluğu daha az, vibrasyonel hızı daha yüksek, daha süptil ve daha akışkan haline verdikleri addır. ⓘ

Ether teriminin kökeni, antik çağ inisiyasyonlarında kullanıldığı biçimiyle, aither veya aiether olarak da yazılan aether’dir. Eski Yunancada aether, kökeni olan “aitho” sözcüğünden de anlaşılabileceği gibi, “ateşli, parlak ve havadan daha süptil olan” anlamına gelmekteydi ve fiziksel bir mekanı ifade etmiyordu. Aether, antik çağın ezoterik öğretilerinde kimi zaman maddenin esîr denilen halini, kimi zaman da maddenin “ilk madde” (materia prima) denilen ilk, cevherî halini ifade etmek üzere kullanılıyordu. 1800'lü yıllarda bazı fizikçiler "mutlak gözlem çerçevesi"ni tarihsel nedenlerle "esir" olarak adlandırmıştı. Bu sadece kavramsal bir adlandırmaydı, ve antik Yunanda söz edilen esir değildi. Daha sonraları Albert Einstein'ın özel görelilik kuramı ile mutlak bir gözlem çerçevesinin olmadığı anlaşıldı. ⓘ

Kısaca esîr ya da ether, maddenin algılanamayan dördüncü hali olarak kabul edilmişti. Teozofi'ye göre, Şamanizm'de ve birçok inanışta "yedi kat gök", "dokuz kat gök" "on iki kat gök" vs. olarak sözü edilen "gök katları", maddenin bu dördüncü halinin birbirini izleyen derecelerinin belirtilmesinden ibaret olduğu düşünülmektedir. Bu derecelenme için "gezegensel zincir" (planetary chain) terimini kullanan Teozofi'ye göre Güneş Sistemi içinde on iki kademelenme olmakla birlikte, Dünya gezegensel zinciri ancak yedi kademeden oluşur. İnsanın da bu şekilde, fiziksel bedeni ile ruhu arasındaki gitgide süptilleşen bedenleriyle, 7 bedenden oluştuğunu iddia ederler. ⓘ

Antik ve ortaçağ bilimine göre, beşinci element veya öz olarak da bilinen eter (/ˈiːθər/, alternatif yazılışlar arasında æther, aither ve ether bulunur), evrenin karasal kürenin ötesindeki bölgesini dolduran malzemedir. Eter kavramı, ışığın hareketi ve yerçekimi gibi çeşitli doğa olaylarını açıklamak için çeşitli teorilerde kullanılmıştır. 19. yüzyılın sonlarında fizikçiler aether'in tüm uzaya nüfuz ettiğini ve ışığın boşlukta hareket edebileceği bir ortam sağladığını varsaymışlardır, ancak Michelson-Morley deneyinde böyle bir ortamın varlığına dair kanıt bulunamamıştır ve bu sonuç böyle bir ışıklı aether'in var olmadığı şeklinde yorumlanmıştır. ⓘ

Mitolojik kökenler

Homeros Yunancasında αἰθήρ (aithḗr) kelimesi "saf, temiz hava" veya "berrak gökyüzü" anlamına gelir. Yunan mitolojisinde, ölümlülerin soluduğu havaya benzer şekilde, tanrıların soluduğu, yaşadıkları alanı dolduran saf öz olduğu düşünülürdü. Geleneksel Yunan mitolojisinde Erebus ve Nyx'in oğlu olan Aether adlı bir tanrı olarak da kişileştirilmiştir. Aether, αἴθω "yakmak" ve geçişsiz "yakmak, parlatmak" ile ilgilidir (Aithiopes (Etiyopyalılar; bkz. Aethiopia), "yanmış (siyah) yüzlü insanlar" anlamına gelir). ⓘ

Beşinci element

Ortaçağ kozmos kavramı. En içteki küreler karasal kürelerdir, dıştakiler ise eterden yapılmıştır ve göksel cisimleri içerir. ⓘ

Platon Timaeus'ta (58d) havadan bahsederken "eter (αἰθήρ) adıyla anılan en yarı saydam türün varlığından" bahseder ama bunun dışında klasik dört element sistemini benimser. Akademi'de Platon'un öğrencisi olan Aristoteles, bu noktada eski hocasıyla aynı fikirdeydi ve ayrıca ateşin bazen eter ile karıştırıldığını vurguluyordu. Bununla birlikte, Gökler Üzerine adlı kitabında İyonya felsefesinin klasik unsurlar sistemine yeni bir "ilk" unsur eklemiştir. Dört karasal klasik elementin değişime tabi olduğunu ve doğal olarak doğrusal hareket ettiğini belirtmiştir. Ancak göksel bölgelerde ve gök cisimlerinde bulunan ilk element dairesel olarak hareket ediyordu ve karasal klasik elementlerin sahip olduğu niteliklerin hiçbirine sahip değildi. Ne sıcak ne de soğuktu, ne ıslak ne de kuruydu. Bu ekleme ile elementler sistemi beşe çıkarıldı ve daha sonraki yorumcular yeni ilk elementten beşinci element olarak bahsetmeye başladılar ve Aristoteles'in kullanmadığı bir kelime olan eter olarak adlandırdılar. ⓘ

Aether dört karasal elementten farklıydı; nitelik hareketi ya da nicelik hareketi yapamıyordu. Aether yalnızca yerel hareket yeteneğine sahipti. Aether doğal olarak daireler halinde hareket ederdi ve aykırı ya da doğal olmayan bir hareketi yoktu. Aristoteles ayrıca eterden yapılmış göksel kürelerin yıldızları ve gezegenleri tuttuğunu belirtmiştir. Doğal dairesel hareketle hareket eden eter küreleri fikri, Aristoteles'in yıldızların ve gezegenlerin mükemmel dairesel hareketle gözlemlenen yörüngelerini açıklamasına yol açmıştır. ⓘ

Ortaçağ skolastik filozofları, gezegenlerin cisimlerinin evrenin geri kalanını dolduran ortamdan daha yoğun olduğu düşünülen eter yoğunluğu değişikliklerini kabul ettiler. Robert Fludd aether'in "ışıktan daha ince" olduğunu belirtmiştir. Fludd, Plotinus'un 3. yüzyıldaki aether'in nüfuz edici ve maddesel olmayan olduğu görüşüne atıfta bulunur. ⓘ

Quintessence

Stilize edilmiş bir 𝓠 bazen özün sembolü olarak kullanılır. ⓘ

Quintessence (𝓠), Ortaçağ simyacıları tarafından gök cisimlerini oluşturduğu düşünülen maddeye benzer ya da özdeş bir madde için kullanılan beşinci elementin Latince adıdır. Yerküre içinde çok az miktarda öz bulunduğu kaydedilmiştir. Düşük öz varlığı nedeniyle, yeryüzü gök cisimlerinde meydana gelenlerden etkilenebilirdi. Bu teori 14. yüzyılda Ramon Llull'a atfedilen Lullius'un Vasiyeti adlı metinde geliştirilmiştir. Ortaçağ simyasında özün kullanımı popüler hale gelmiştir. Öz, dört klasik element ve eter ya da özün yanı sıra metalleri temsil eden iki kimyasal elementten oluşan ortaçağ element sisteminden kaynaklanıyordu: yanıcılık ilkesini karakterize eden "yakan taş" sülfür ve metalik özelliklerin idealize edilmiş ilkesini içeren cıva. ⓘ

Bu element sistemi tüm Avrupa'da hızla yayıldı ve simyacılar arasında, özellikle de tıbbi simyada popüler oldu. Tıbbi simya daha sonra özü izole etmeye ve onu ilaç ve iksirlere dahil etmeye çalıştı. Özün saf ve ilahi niteliği nedeniyle, tüketim yoluyla kişinin herhangi bir kirlilikten veya hastalıktan kurtulabileceği düşünülüyordu. Kıta Avrupası'na ait bir metnin 15. yüzyıldaki İngilizce çevirisi olan The Book of Quintessence'da, öz, insanoğlunun birçok hastalığı için bir ilaç olarak kullanılmıştır. Quintessence'ın oluşturulması için verilen bir işlem, alkolün yedi kez damıtılmasıdır. Yıllar geçtikçe, özsuyu terimi iksirler, tıbbi simya ve felsefe taşının kendisiyle eş anlamlı hale gelmiştir. ⓘ

Miras

18. yüzyıl fiziğindeki gelişmelerle birlikte, "eter teorileri" olarak bilinen fiziksel modeller, elektromanyetik ve yerçekimi kuvvetlerinin yayılımını açıklamak için benzer bir kavramdan yararlanmıştır. Newton, 1670'lerin başlarında, gözlemleri fiziğinin katı mekanik kurallarıyla eşleştirmeye yardımcı olmak için eter fikrini kullanmıştır. Bununla birlikte, erken modern eter, ismin ödünç alındığı klasik elementlerin eteriyle çok az ortak noktaya sahipti. Özel göreliliğin gelişimi Maxwell'in denklemlerinin bu kuvvetlerin iletimi için etere ihtiyaç duymadığını gösterdiğinden, bu eter teorilerinin bilimsel olarak geçersiz olduğu düşünülmektedir. Ancak Einstein, bu teorilerin yerini alan kendi modelinin, nesneler arasındaki boş uzayın kendi fiziksel özelliklerine sahip olduğunu ima ettiği için kendisinin de bir eter olarak düşünülebileceğini belirtmiştir. ⓘ

Erken modern eter modellerinin yerini genel göreliliğin almasına rağmen, zaman zaman bazı fizikçiler mevcut fiziksel modellerdeki algılanan eksiklikleri gidermek amacıyla eter kavramını yeniden ortaya atmaya çalışmışlardır. Önerilen bir karanlık enerji modeli, savunucuları tarafından klasik elementin onuruna "öz" olarak adlandırılmıştır. Bu fikir, hızlanan bir evren gözlemlerinin bir açıklaması olarak öne sürülen varsayımsal karanlık enerji biçimiyle ilgilidir. Beşinci temel kuvvet olarak da adlandırılmıştır. ⓘ

Aether ve ışık

Işığın hareketi, 20. yüzyıldan önce yüzlerce yıl boyunca fizikte uzun soluklu bir araştırma konusu olmuştur. Bu hareketi tanımlamak için eter kullanımı 17. ve 18. yüzyıllarda popülerdi. 1736 yılında Fransız Akademisi'nin ödülüne layık görülen Johann II Bernoulli tarafından önerilen bir teori de buna dahildi. Bernoulli'nin teorisine göre tüm uzaya "aşırı küçük girdaplar" içeren eter nüfuz etmektedir. Bu girdaplar eterin belirli bir esnekliğe sahip olmasını sağlar ve içinden geçerken ışık paketçiklerinden gelen titreşimleri iletir. ⓘ

Bu ışıklı eter teorisi, Christiaan Huygens tarafından önerilen ve ışığın "eter adı verilen sıfır yoğunluğa sahip, her yerde mevcut, mükemmel elastik bir ortam" aracılığıyla uzunlamasına dalgalar şeklinde hareket ettiği ışık dalga teorisini etkileyecektir. O zamanlar ışığın boşlukta ilerleyebilmesi için, havadaki ses ya da bir havuzdaki dalgalar gibi yayılabileceği boşluğu dolduran bir ortam olması gerektiği düşünülüyordu. Daha sonra, ışık dalgasının doğasının boyuna değil enine olduğu kanıtlandığında, Huygens'in teorisinin yerini Maxwell, Einstein ve de Broglie tarafından önerilen ve çeşitli optik fenomenleri açıklamak için eterin varlığını ve gerekliliğini reddeden sonraki teoriler aldı. Bu teoriler, eterin hareketine dair kanıtların kesin olarak bulunmadığı Michelson-Morley deneyinin sonuçlarıyla desteklendi. Deneyin sonuçları dönemin birçok fizikçisini etkilemiş ve Einstein'ın özel görelilik teorisinin nihai gelişimine katkıda bulunmuştur. ⓘ

Aether ve kütle çekimi

Jakob Bernoulli, De gravitate aetheris, 1683 ⓘ

1682 yılında Jakob Bernoulli, cisimlerin sertliğinin eterin basıncına bağlı olduğu teorisini formüle etmiştir. Aether, çeşitli yerçekimi teorilerinde yerçekimini ve buna neyin sebep olduğunu açıklamaya yardımcı olacak bir ortam olarak kullanılmıştır. ⓘ

Sir Isaac Newton ⓘ

Birkaç yıl sonra aether, Sir Isaac Newton'un ilk yayınlanan yerçekimi teorilerinden biri olan Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica'da (Principia, 1687) kullanıldı. Gezegensel hareketlerin tüm tanımını dinamik etkileşimlerin teorik bir yasasına dayandırdı. Araya giren bir ortam aracılığıyla yayılma mekanizması sokarak, uzak cisimler arasındaki bu özel etkileşim biçimini açıklamaya yönelik mevcut girişimleri reddetti. Bu aracı ortama eter adını verdi. Newton eter modelinde eteri, Dünya'nın yüzeyine doğru sürekli olarak aşağıya doğru "akan" ve kısmen emilen ve kısmen yayılan bir ortam olarak tanımlar. Eterin bu "dolaşımı", yerçekiminin etkisini mekanik olmayan bir şekilde açıklamaya yardımcı olmak için yerçekimi kuvvetini ilişkilendirdiği şeydir. Bu teori farklı eter yoğunluklarını tanımlayarak bir eter yoğunluğu gradyanı yaratmıştır. Teorisi ayrıca eterin nesnelerin içinde yoğun, nesnelerin dışında ise seyrek olduğunu açıklıyordu. Daha yoğun aether parçacıkları nadir aether ile etkileşime girdikçe, tıpkı soğuyan su buharlarının su oluşturmak için birbirlerini çekmesi gibi, yoğun aether'e geri çekiliyorlardı. Principia'da eterin esnekliğini ve hareketini, eteri statik sıvı modeliyle ilişkilendirerek açıklamaya çalışır. Bu ilk teoriye göre, bu elastik etkileşim yerçekimi çekiminin gerçekleşmesine neden olan şeydir ve doğrudan temas yoluyla eylem yerine uzaktaki eylem için bir açıklama sağlar. Newton, 1679'da Robert Boyle'a yazdığı mektupta eterin bu değişen nadirliğini ve yoğunluğunu da açıklamıştır. Bu mektupta eter ve onun nesneler etrafındaki alanını da resmetmiş ve bunu Robert Boyle'u teorisi hakkında bilgilendirmenin bir yolu olarak kullanmıştır. Newton sonunda yerçekimi teorisini kuvvet ve hareket yasalarını içeren bir teoriye dönüştürmüş olsa da, modern yerçekimi anlayışı ve açıklaması için başlangıç noktası yerçekimine ilişkin orijinal eter modelinden gelmiştir. ⓘ