Havuç

Yabani havuç ⓘ
Yabani bir havucun şemsiyesi
Koruma statüsü
En Az Endişe Verici (IUCN 3.1)
Bilimsel sınıflandırma
Krallık:	Plantae
Klad:	Trakeofitler
Klad:	Angiospermler
Klad:	Eudicots
Klad:	Asteridler
Sipariş:	Apiales
Aile:	Apiaceae
Cins:	Daucus
Türler:	D. carota
Binom adı
Daucus carota L.
Eşanlamlılar
Liste Ballimon maritimum (Lam.) Raf. Carota sativa (Hoffm.) Rupr. Carota sylvestris (Mill.) Lobel ex Rupr. Caucalis carnosa Roth Caucalis carota (L.) Crantz Caucalis daucus Crantz Caucalis gingidium (L.) Crantz Caucalis hispanica Crantz Caucalis pumila Willd. Daucus abyssinicus C.A.Mey. Daucus agrestis Raf. Daucus alatus Poir. Daucus allionii Link Daucus annuus (Bég.) Wojew., Reduron, Banasiak & Spalik Daucus asturiarum Barnadez ex Cutanda Daucus australis Guss. Daucus australis Kotov Daucus blanchei Reut. Daucus bocconei Guss. Daucus brevicaulis Raf. Daucus capillifolius Gilli Daucus carnosus Moench Daucus carota var. acaulis (Bréb.) P.D.Sell Daucus carota subsp. boissieri (Schweinf.) Hosni Daucus carota var. brachycaulos Reduron Daucus carota f. epurpuratus Farw. Daucus carota f. fischeri Moldenke Daucus carota var. fontanesii (Thell.) Reduron Daucus carota f. goodmanii Moldenke Daucus carota var. gummifer Syme Daucus carota var. linearis Reduron Daucus carota var. pseudocarota (Rouy & E.G.Camus) Reduron Daucus carota f. roseus Farw. Daucus carota f. roseus Millsp. Daucus carota var. tenuisectus (Degen ex Palyi) Reduron Daucus communis Rouy & E.G.Camus Daucus communis var. pseudocarota Rouy & E.G.Camus Daucus commutatus (Paol.) Thell. Daucus dentatus Bertol. Daucus drepanensis (Arcang.) Tod. ex Lojac. Daucus esculentus Salisb. Daucus exiguus Steud. Daucus foliosus Guss. Daucus gadecaei (Rouy & E.G.Camus) Rouy & E.G.Camus Daucus gibbosus Bertol. Daucus gingidium Georgi Daucus gingidium L. Daucus gingidium subsp. atlanticus Rivas Mart. Daucus gingidium subsp. commutatus (Prolongo) O.Bolòs & Vigo Daucus gingidium subsp. hispanicus (Gouan) O.Bolòs & Vigo Daucus gingidium subsp. majoricus (A.Pujadas) Mart.Flores, Juan, M.A.Alonso, A.Pujadas & M.B.Crespo Daucus gouanii Nyman Daucus gummifer All. Daucus gummifer Lam. Daucus gummifer var. acaulis Bréb. Daucus gummifer var. intermedius Corb. Daucus halophilus Brot. Daucus herculeus Pau Daucus heterophylus Raf. Daucus hispanicus Gouan Daucus hispidus Desf. Daucus hispidus Gilib. Daucus hispidus Mill. Daucus hispidus var. tenuisectus Degen ex Palyi Daucus jolensis Pomel Daucus kotovii M.Hiroe Daucus levis Raf. Daucus lucidus L.f. Daucus marcidus Timb.-Lagr. Daucus maritimus Lam. Daucus maritimus With. Daucus martellii Gand. ex Calest. Daucus masclefii Corb. Daucus matthiolii Bubani Daucus mauritanicus L. Daucus mauritanicus Salzm. ex DC. Daucus maximus Desf. Daucus micranthus Pomel Daucus montanus Schmidt ex Nyman Daucus nebrodensis Strobl Daucus neglectus Lowe Daucus nitidus Gasp. Daucus nudicaulis Raf. Daucus officinalis Gueldenst. ex Ledeb. Daucus paralias Pomel Daucus parviflorus Desf. Daucus polygamus Gouan Daucus polygamus Jacq. ex Nyman Daucus rupestris Guss. Daucus russeus Heldr. Daucus sativus (Hoffm.) Röhl. ex Pass. Daucus scariosus Raf. Daucus sciadophylus Raf. Daucus serotinus Pomel Daucus serratus Moris Daucus siculus Tineo Daucus strigosus Raf. Daucus sylvestris Mill. Daucus tenuissimus (A.Chev.) Spalik, Wojew., Banasiak & Reduron Daucus vulgaris Garsault Daucus vulgaris Lam. Daucus vulgaris Neck. Melanoselinum annuum (Bég.) A.Chev. Melanoselinum tenuissimum A.Chev. Peltactila hispida Raf. Peltactila parviflora (Desf.) Raf. Platyspermum alatum (Poir.) Schult. Thapsia annua (A.Chev.) M.Hiroe Thapsia tenuissima (A.Chev.) M.Hiroe Tiricta daucoides Raf. Tornabenea annua Bég. Tornabenea tenuissima (A.Chev.) A.Hansen & Sunding

Yaygın isimleri arasında yabani havuç, kuş yuvası, piskopos danteli ve Kraliçe Anne danteli (Kuzey Amerika) bulunan Daucus carota, Apiaceae familyasından çiçekli bir bitkidir. Eski Dünya'nın ılıman bölgelerine özgüdür ve Yeni Dünya'da doğallaştırılmıştır. ⓘ

Evcilleştirilmiş havuçlar, Daucus carota subsp. sativus alt türünün çeşitleridir. ⓘ

Havuç ⓘ
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Plantae Klad Angiosperms (Kapalı tohumlular) Klad Eudicots (İki çenekliler) Klad Core eudicots Klad Asterids Klad Euasterids II Takım: Apiales Familya: Apiaceae (Maydanozgiller) Cins: Daucus Tür: D. carota
İkili adlandırma
Daucus carota L.

Havuç (Daucus carota), maydanozgiller (Apiaceae) familyasından, koni biçimindeki etli kökü için sebze olarak yetiştirilen iki yıllık otsu bir kültür bitkisi. ⓘ

Türkçede yörelere göre gelinparmağı, pürçüklü, balkamış, deper otu, yerebatan, yer otu, yerekaçan, kızıl ot gibi değişik isimlerle kullanılır. ⓘ

Tanımlama

Çiçek salkımları ve yapraklar ⓘ

Çiçekler (solucan gözü görünümü) ⓘ

Çengel dikenli oval meyveler içeren meyve salkımı ⓘ

Yabani havuç, 30 ila 120 cm (1 ila 4 ft) boyunda, sert, sağlam bir gövdeye sahip, kabaca tüylü, otsu, biraz değişken iki yıllık bir bitkidir. Yapraklar üç yüzlü, ince bölünmüş ve dantellidir ve genel olarak üçgen şeklindedir. Yapraklar 5-15 cm (2-6 inç) uzunluğunda, kıllı ve ince parçalara ayrılan pinnat bir desende dönüşümlüdür. Çiçekler küçük ve donuk beyazdır, düz, yoğun şemsiyeler halinde kümelenmiştir. Şemsiyeler terminaldir ve yaklaşık 8-15 cm (3-6 inç) genişliğindedir. Tomurcukta pembe olabilirler ve şemsiyenin ortasında kırmızımsı veya mor bir çiçek olabilir. Alt brakteler üç çatallı ya da pinnattır, bu da bitkiyi diğer beyaz çiçekli şemsiyelerden ayırır. Tohumlar geliştikçe, şemsiye kenarlarından kıvrılır, daha sıkışık hale gelir ve içbükey bir yüzey geliştirir. Meyveler küçük, kuru, engebeli, oval ve yassıdır, kısa stilleri ve çengelli dikenleri ve etrafını saran koruyucu tüyleri vardır. Meyvede iki merikarp veya iki karpellat bulunur. Meyvenin endospermi embriyodan önce büyür. Kurumuş şemsiyeler bitkiden ayrılır ve takla otu haline gelir. Antosiyanin ile renklendirilmiş küçük kırmızı çiçeğin işlevi böcekleri çekmektir. Çiçekler Mayıs'tan Eylül'e kadar açar. ⓘ

Görünüş olarak ölümcül zehirli baldıran otuna benzeyen D. carota, üç çatallı yaprakları, düz yeşil sapları ve yapraklarındaki ince tüyleri, havuç gibi kokan bir kökü ve bazen şemsiyenin ortasındaki tek bir koyu kırmızı çiçeği ile ayırt edilir. Baldıran otu, düz yeşil Kraliçe Anne danteli (yabani havuç) saplarının tüylülüğünden yoksun olan saplarında mor beneklere sahip olma eğiliminde olmasıyla da farklıdır. Her iki bitki de Avrupalı yerleşimciler tarafından Kuzey Amerika'ya yayılmıştır ve şimdi orada yaygın kır çiçekleridir. ⓘ

Koyu renkli merkezi çiçeklerin işlevi

Merkezi koyu renkli çiçeklerin işlevi, bunların körelmiş bir özellik olduğunu düşünen Charles Darwin ile başlayan birçok D. carota incelemesine konu olmuştur. Araştırmacılar ayrıca koyu renkli çiçeklerin böcekleri taklit ederek otçulluğu caydırma ya da yiyecek varlığını veya çiftleşme fırsatlarını göstererek tozlayıcıları çekme gibi adaptif işlevleri olduğunu öne sürmüşlerdir. Portekiz'de D. carota ve Anthrenus verbasci böceği arasındaki ilişkiyi araştıran bir çalışmada, koyu renkli çiçeklerin A. verbasci tarafından ziyarete katkıda bulunduğu ve daha fazla sayıda koyu renkli çiçeğin artan ziyaretle ilişkili olduğu, buna karşılık koyu renkli çiçekleri çıkarılmış çiçek salkımlarının ziyareti azalttığı bulunmuştur. Koyu renkli çiçekçiklerin, boyut ve şekil bakımından çiçekçiklere benzeyen bir veya daha fazla dondurularak öldürülmüş A. verbasci ile değiştirilmesi, sağlam çiçekçiklere sahip çiçek salkımlarında gözlemlenenlere benzer sonuçlar vermiştir. ⓘ

Taksonomi

Havuç ilk olarak Carl Linnaeus tarafından 1753 tarihli Species Plantarum adlı eserinde resmi olarak tanımlanmıştır. 2016 yılında uluslararası bir ekip Daucus carota'nın tüm genomunu dizilemiştir. ⓘ

Alt türler

Kültür havucunun tek ebeveyni Daucus carota'dır. ⓘ

Hem evcil hem de yabani havuç aynı türdendir, Daucus carota L. D. carota'nın farklı iklimlere ve atmosferlere göre evrimleşmiş birkaç alt türü vardır. Bu alt türlere iki örnek özellikle Hollanda'dan verilebilir. D. carota subsp. sativus çok çeşitli renklerde olabilen köklere sahiptir. Daha kalın bir köke ve daha tatlı bir tada sahiptir. D. carota subsp. sativus'un merikarpının valleküler sırtlarındaki omurganın üzerindeki dikenler çok iyi olgunlaşır. D. carota subsp. carota'nın rengi değişmeyen beyaz kökleri vardır ve D. carota subsp. sativus'un aksine ince bir köke, acı bir tada sahiptir ve yenilebilir değildir. D. carota subsp. carota'nın orta şemsiyesi iyi gelişmemiştir (D. carota subsp. sativus'un aksine) ve çiçeğin rengi kırmızıdan koyu mora kadar değişebilir. ⓘ

Subtaxa

Aşağıdaki alt taksonlar kabul edilmiştir:

• Daucus carota var. abyssinicus A.Braun
• Daucus carota subsp. annuus (Bég.) Mart.Flores, D.M.Spooner & M.B.Crespo
• Daucus carota subsp. azoricus Franco
• Daucus carota subsp. cantabricus A.Pujadas
• Daucus carota subsp. capillifolius (Gilli) Arbizu
• Daucus carota subsp. caporientalis Reduron
• Daucus carota subsp. carota
• Daucus carota subsp. commutatus (Paol.) Thell.
• Daucus carota subsp. corsoccidentalis Reduron
• Daucus carota subsp. drepanensis (Arcang.) Heywood
• Daucus carota subsp. fontanesii Thell.
• Daucus carota subsp. gadecaei (Rouy & E.G.Camus) Heywood
• Daucus carota subsp. gummifer (Syme) Hook.f.
• Daucus carota subsp. halophilus (Brot.) A.Pujadas
• Daucus carota subsp. hispanicus (Gouan) Thell.
• Daucus carota subsp. major (Vis.) Arcang.
• Daucus carota subsp. majoricus A.Pujadas
• Daucus carota subsp. maritimus (Lam.) Batt.
• Daucus carota subsp. maximus (Desf.) Ball
• Daucus carota var. meriensis Reduron
• Daucus carota subsp. otaportensis Reduron
• Daucus carota subsp. rupestris (Guss.) Heywood
• Daucus carota subsp. sativus (Hoffm.) Schübl. & G.Martens
• Daucus carota subsp. tenuissimus (A.Chev.) Mart.Flores, D.M.Spooner & M.B.Crespo
• Daucus carota subsp. valeriae Reduron ⓘ

Dağılım ve habitat

Avrupa ve güneybatı Asya'nın ılıman bölgelerine özgü olan bitki, Kuzey Amerika ve Avustralya'ya yayılmıştır. ⓘ

Bitki genellikle yol kenarlarında ve kullanılmayan tarlalarda bulunur. En iyi güneşte ve kısmi gölgede gelişir. ⓘ

Zehirlilik

Daucus carota yaprakları ile cilt teması, özellikle ıslak yapraklar, bazı insanlarda cilt tahrişine neden olabilir. Atlar üzerinde de hafif bir etkisi olabilir. ⓘ

Falcarinol bileşiği mantar hastalıklarına karşı koruma için Daucus carota'da doğal olarak bulunur. Laboratuvar testleri bu bileşiğin fareler ve su piresi Daphnia magna için toksik olduğunu göstermektedir. Normal havuç tüketiminin insanlarda toksik etkisi yoktur. ⓘ

Kullanım Alanları

Kültür havucu gibi, D. carota kökü de gençken yenilebilir, ancak hızla tüketilemeyecek kadar odunsu hale gelir. Çiçekler bazen dövülür ve kızartılır. Yaprakları ve tohumları da yenilebilir. ⓘ

D. carota zehirli baldıran otuna yakın bir benzerlik taşır ve yabani havucun yaprakları fitofotodermatite neden olabilir, bu nedenle bitkiyi kullanırken de dikkatli olunmalıdır. Tohumları ve çiçekleri yüzyıllardır bir doğum kontrol yöntemi ve çocuk düşürücü olarak kullanılmaktadır. Boyar madde olarak kullanılırsa, çiçekler kremsi, kirli beyaz bir renk verir. ⓘ

D. carota, yeni kesildiğinde, içinde tutulduğu suyun rengine bağlı olarak renk çeker veya renk değiştirir. Bu etki sadece bitkinin "baş" kısmında veya çiçeğinde görülebilir. Karanfiller de bu etkiyi gösterir. Bu olay ilkokulda popüler bir bilim gösterisidir. ⓘ

Faydalı ot

Bu faydalı ot, ekinlere eşlik eden bir bitki olarak kullanılabilir. Umbellifer ailesinin çoğu üyesi gibi, ana vatanında küçük çiçeklerine eşek arılarını çeker; ancak, tanıtıldığı yerlerde çok az eşek arısı çeker. Kuzeydoğu Wisconsin'de, yaban mersini ile birlikte tanıtıldığında kelebekleri ve eşek arılarını çekmeyi başarmıştır. Bu türün ayrıca yakınlarda tutulduğunda domates bitkisinin üretimini artırdığı ve marulla birlikte ekildiğinde marul için daha serin ve nemli bir mikro iklim sağlayabildiği belgelenmiştir. Ancak Iowa, Michigan ve Washington eyaletleri bu bitkiyi zararlı otlar listesine almıştır ve meralarda ciddi bir zararlı olarak kabul edilmektedir. Topraktaki tohum bankasında iki ila beş yıl boyunca varlığını sürdürür. ⓘ

Lezzet

Birkaç farklı faktör havuç kökünün anormal metabolitlere (özellikle 6-metoksimellin) sahip olmasına neden olabilir ve bu da köklerde acı bir tada neden olabilir. Örneğin, havuçlar elma varlığında yetiştirildiğinde daha acı bir tada sahiptir. Ayrıca, etilen kolayca stres üreterek acı bir tada neden olabilir. ⓘ

Kültür

Daucus carota, genellikle Kraliçe Anne'nin danteli olarak bilindiği Kuzey Amerika'da tanıtılmış ve doğallaştırılmıştır. Hem Büyük Britanya Kraliçesi Anne hem de onun büyük büyükannesi Danimarkalı Anne, bitkinin adını aldığı Kraliçe Anne olarak kabul edilir. Bu şekilde adlandırılmasının nedeni, çiçeğin o günün kaliteli giysilerinde öne çıkan dantele benzemesidir; ortadaki kırmızı çiçeğin, Kraliçe Anne'in dantel yaparken iğneyle kendine batırdığı bir kan damlasını temsil ettiği söylenir. ⓘ

Sanat eserleri aracılığıyla tarih

Daucus carota'nın tarihi ve dünyanın farklı yerlerinde yetiştirilmesi, tarihi metinler ve sanat eserleri aracılığıyla izlenebilir. Örneğin 16. ve 17. yüzyıldan kalma, pazardaki hizmetçileri ya da çiftçilerin en son mahsullerini gösteren resimler havucun tarihi hakkında bilgi verebilir. Bu tür resimlerin incelenmesi, sarı veya kırmızı köklerin Türkiye, Kuzey Afrika ve İspanya'da yetiştirildiğini göstermektedir. Turuncu kökler ise 17. yüzyıl Hollanda'sında yetiştirilmiştir. ⓘ

Şiirlerdeki referanslar

Queen Anne's Lace, William Carlos Williams'ın 1921 yılında Sour Grapes adlı derlemesinde yayınlanan bir şiirinin başlığı ve konusudur. ⓘ

Yayılımı

Hem yazılı tarih hem de moleküler genetik araştırmalar havucun Orta Asya kökenli olduğunu göstermektedir. Akdeniz ülkelerinde, Afrika'da, Avustralya'da, Yeni Zelanda'da ve Amerika'da çok yaygın olan bir sebzedir. 60 kadar türü bilinmektedir . ⓘ

Besin değeri

Havuç, A vitamini bakımından çok zengindir. Aynı zamanda diğer vitamin ve besin maddelerine de sahiptir. Havuca rengini karoten verir. ⓘ