Paşa
Paşa, Pacha veya Paşa (Osmanlı Türkçesi: پاشا; Türkçe: paşa; Arnavutça: Pashë; Arapça: باشا), eski eserlerde bazen bashaw olarak açımlanır, Osmanlı siyasi ve askeri sisteminde genellikle valilere, generallere, ileri gelenlere ve diğerlerine verilen yüksek bir rütbedir. Onursal bir unvan olarak Paşa, çeşitli rütbelerinden birinde, İngiliz akranlığı veya şövalyeliğine benzer ve aynı zamanda 20. yüzyıl Mısır Krallığı'ndaki en yüksek unvanlardan biriydi. Bu unvan 20. yüzyılda Fas'ta da kullanılmış ve bir bölge yetkilisini ya da bir ilçenin valisini ifade etmiştir. ⓘ
Paşa, Osmanlı Devleti zamanında yüksek sivil memurlara ve albaydan üstün rütbede bulunan askerlere verilen unvan. Bunun yanında Osmanlı himayesindeki Mısır baş yöneticilerine de paşa unvanı verilmiştir. ⓘ
Etimoloji
Online Etimoloji Sözlüğü'ne göre paşa, eski basha kelimesinden türemiştir, kendisi de Türkçe baş / bash (باش, "baş, reis") kelimesinden, kendisi de Eski Farsça pati- ("efendi", Proto-Hint-Avrupa *poti) ve Farsça shah kelimesinin kökü olan شاه kelimesinden türemiştir. Oxford Dictionaries'e göre kelimenin kökeni 17. yüzyılın ortalarına dayanmaktadır ve Pehlevice pati- "efendi" ve shah () kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. Josef W. Meri ve Jere L. Bacharach'a göre kelime "büyük olasılıkla Farsça Padişah'tan türemiştir" (پادشاه). Aynı görüş, kelimenin Farsça padişah kelimesinin kısaltılmasıyla oluştuğunu söyleyen Nicholas Ostler tarafından da savunulmaktadır. Etimolog Sevan Nişanyan'a göre ise bu sözcük Farsça bačče (بچّه) sözcüğü ile eş kökenli olan Türkçe beşe (بچّه, "oğlan, prens") sözcüğünden türetilmiştir. Eski Türkçede /b/ ve /p/ arasında sabit bir ayrım yoktu ve kelime 15. yüzyılda hâlâ başa olarak yazılıyordu. ⓘ
Batı Avrupa'da ilk kullanıldığı şekliyle, başlık yazıda baş harfi "b" ile göründü. Genel olarak 16. ve 17. yüzyıllarda kullanılan İngilizce bashaw, bassaw, bucha vb. biçimler, Ortaçağ Latince ve İtalyanca bassa kelimesinden türemiştir. Osmanlı'nın Arap dünyasındaki varlığı nedeniyle bu unvan Arapça'da sıkça kullanılmaya başlanmış, ancak Arapça'da /p/ sesinin olmaması nedeniyle basha olarak telaffuz edilmiştir. ⓘ
Osmanlı ve Mısır siyasi sistemindeki rolü
Osmanlı İmparatorluğu'nda Paşa unvanını verme hakkı Sultan'a aitti. Lucy Mary Jane Garnett 1904 tarihli Turkish Life in Town and Country adlı eserinde bu unvanın "belirli bir rütbe ve öncelik taşıyan tek Türk unvanı" olduğunu yazmıştır. ⓘ
Bu gelenek sayesinde unvan (Mısır Arapçası telaffuz: [ˈbæːʃæ]) 1517'de Osmanlılar tarafından fethedilen Mısır'da kullanılmaya başlandı. Arnavut bir askeri komutan olan Muhammed Ali'nin 1805'te Mısır'da iktidara gelmesi, Mısır'ı fiilen bağımsız bir devlet olarak kurdu, ancak yine de Osmanlı Sultanına teknik sadakat borcu vardı. Dahası, Muhammed Ali Konstantinopolis'teki (şimdiki İstanbul) Osman Hanedanı'nın yerine geçme emelleri besliyor ve Mısır'daki krallığını Osmanlı İmparatorluğu'nun halefi bir sultanlık olarak şekillendirmeye çalışıyordu. Bu nedenle, resmi Vâli unvanına ek olarak Paşa unvanını ve kendi ilan ettiği Hidiv unvanını taşıyordu. Mısır ve Sudan tahtına geçen halefleri İbrahim, Abbas, Said ve İsmail de bu unvanları miras aldılar. 1867'de Osmanlı Sultanı Abdülaziz İsmail'i resmen Hidiv olarak tanıdığında Paşa ve Vâli unvanları kullanılmaz oldu. ⓘ
Paşa unvanı başlangıçta yalnızca askeri komutanlara ve yalnızca sultanların yüksek rütbeli ailelerine uygulanmış gibi görünmektedir, ancak daha sonra herhangi bir yüksek memuru ve ayrıca sarayın onurlandırmak istediği gayri resmi kişileri ayırt edebilmiştir. ⓘ
Aynı zamanda Kapudan Paşa'nın (Osmanlı donanmasının Büyük Amirali) resmi üslubunun bir parçasıydı. Paşalar, Beylerin ve Ağaların üstünde, Hidivlerin ve Vezirlerin altında yer alırdı. ⓘ
Seferdeyken askeri otoritenin sembolü olarak sancaklarında gösterme hakkına sahip oldukları at kuyruğu (sırasıyla üç, iki ve bir; Türk-Moğol geleneğinin bir sembolü) veya tavus kuşu kuyruğu sayısına göre ayırt edilen üç dereceli Paşa vardı. Sadece sultanın kendisi başkomutan olarak dört kuyruk hakkına sahipti. ⓘ
Aşağıdaki askeri rütbeler sahibine Paşa unvanı verirdi (daha düşük rütbeler Bey ya da sadece Efendi olarak adlandırılırdı):
- Vezir-i Azam (Sadrazam, başbakan, ama aynı zamanda çoğu zaman Sultan'ın yerine Başkomutan olarak sahaya çıkar)
- Müşir (Mareşal)
- Ferik (ordu korgenerali veya donanma koramirali)
- Liva (tümgeneral veya tümamiral)
- Kızlar Ağası (baş kara hadım, Topkapı Sarayı'ndaki en yüksek subay; üç kuyruklu, imparatorluk ordusundaki halberdiers'in baltadji kolunun komutanı olarak
- Konstantinopolis'in Şeyhülislamı, kabine rütbesine sahip en yüksek Müslüman din adamı. ⓘ
Eğer bir paşa bir taşra bölgesini yönetiyorsa, eyalet, vilayet/vilayet gibi yargı yetkisinin türünü belirten idari terimin yanı sıra, askeri unvanına atfen paşalık olarak da adlandırılabilirdi. Hem beylerbeyleri (genel valiler) hem de valiler/vâliler (en yaygın vali türü) paşa unvanına (tipik olarak iki kuyruklu) sahipti. Paşalık kelimesi, Trablusgarp Paşası veya Başbuğu gibi bir Paşanın herhangi bir vilayetini veya diğer yetki alanını belirtirdi. ⓘ
Osmanlı ve Mısırlı yetkililer bu unvanı ayrım yapmaksızın hem Müslümanlara hem de Hıristiyanlara verirlerdi. Ayrıca, Hobart Paşa gibi Osmanlı İmparatorluğu'nun ya da Mısır Hidivliği'nin (daha sonra Sultanlık ve Krallık) hizmetindeki yabancılara da sık sık bu unvanı vermişlerdir. ⓘ
Mısır bağlamında Abaza Ailesi, Muhammed Ali hanedanlığı döneminde bu unvana sahip en fazla sayıda soyluyu yetiştirdiği için "paşaların ailesi" olarak bilinir ve Mısır medyasında bugüne kadar "Mısır'ı yöneten" başlıca ailelerden biri ve "Mısır toplumunda ve... ülke tarihinde derin köklere sahip" olarak kaydedilmiştir. ⓘ
Onursal
Bir şeref unvanı olarak Paşa unvanı aristokratik bir unvandı ve Sultan tarafından verilen ve imparatorluk mührü "Tuğrayı" taşıyan "Firman "da (asalet beratı) belirtildiği üzere kalıtsal veya kalıtsal olmayan bir unvan olabilirdi. Bu unvan eşe rütbe ya da unvan kazandırmadığı gibi, herhangi bir dini lider de bu unvana yükseltilmemiştir. Unvanın normalde verilen ismin önüne eklendiği batı soyluluk unvanlarının aksine, Osmanlı unvanları verilen ismi takip ederdi. Yabancı elçiler ve temsilcilerle temaslarda, Paşa unvanı sahipleri genellikle "Ekselansları" olarak anılırdı. ⓘ
Bir Paşanın oğulları Paşazade veya Paşazade olarak adlandırılırdı ki bu da aynı anlama gelmektedir. ⓘ
Modern Mısır ve (daha az ölçüde) Levanten Arapçasında, özellikle yaşlı insanlar tarafından "Lord "dan ziyade "Sir "e yakın bir onurlandırıcı olarak kullanılır. Aristokratik unvanların kaldırıldığı 1952 Devrimi'nden bu yana doğan Mısırlılar arasında, kişinin erkek akranlarına hitap etmesinin oldukça resmi bir yolu olarak kabul edilir. ⓘ
Cumhuriyetçi Türk yetkililer bu unvanı 1930'larda kaldırmıştır. Artık resmi bir unvan olmamasına rağmen, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin yüksek rütbeli subayları Türk halkı ve medyası tarafından sıklıkla "paşa" olarak anılmaktadır. ⓘ
Fransız Donanması'nda "paşa" (Fransızca pacha), Anglosakson donanmalarındaki "skipper" terimine benzer şekilde, Komutan Subay'ın lakabıdır. ⓘ
Önemli paşaların listesi
Dahil edilme kriteri, kişinin kendi toplumunda "paşa" rütbesine sahip olmasıdır
- Abaza Ailesi, Mısırlı Paşalar ve Beyler
- Mısır Kralı I. Abbas
- Mısırlı Abbas II
- Ali Paşa, birden fazla kişi
- Andranik Paşa
- Baker Pasha (Valentine Baker)
- Barbaros Hayreddin Paşa
- Bucknam Paşa (Ransford Dodsworth Bucknam)
- Ahmed Paşa (Claude Alexandre de Bonneval)
- Cigalazade Yusuf Sinan Paşa
- Djemal Pasha
- Pargalı İbrahim Paşa ("Pargalı İbrahim Paşa"), Frenk İbrahim Paşa ("Batılı"), Makbul İbrahim Paşa ("Gözde") ve Maktul İbrahim Paşa ("İdam Edilen") olarak da bilinir
- Dragut, Osmanlı Donanma Komutanı ve Trablus Paşası
- Emin Paşa
- Enver Paşa
- Essad Paşa Toptani
- Fahri Paşa
- Fekry Pasha Abaza
- Fuad Paşa
- Glubb Paşa (Sir John Bagot Glubb)
- Gordon Paşa (Charles George Gordon)
- Habib Abdoe'r Rahman Alzahier
- Hagop Kazazyan Paşa
- Hacı Mustafa Paşa
- Hobart Paşa (Augustus Charles Hobart-Hampden)
- Hüseyin Tevfik Paşa, silah ve cebir uzmanı
- Hüseyin Refki Paşa
- İbrahim Edhem Paşa
- İsmet Paşa (İsmet İnönü)
- Cafer el-Askeri
- Jamal Pasha
- Judar Paşa, Faslı general
- Kara Mustafa Paşa
- Hicks Paşa (William Hicks), İngiliz Albay, Mehdici Savaşların Kahramanı
- Kazazyan Paşa
- Kılıç Ali Paşa
- Köprülü ailesinin birden fazla üyesi
- Lala Kara Mustafa Paşa
- Liman von Sanders Paşa (Otto Liman von Sanders)
- Goltz Paşa (Colmar Freiherr von der Goltz)
- Mahmud Dramalı Paşa, Osmanlı generali
- Marcus Simaika Paşa, Mısırlı bir Kıpti lider, siyasetçi ve Kahire'deki Kıpti Müzesi'nin kurucusuydu
- Mehmed Paşa Sokoloviç
- Meissner Paşa (Heinrich August Meissner)
- Melling Paşa (Antoine Ignace Melling)
- Midhat Paşa
- Müezzinzade Ali Paşa, Osmanlı amirali
- Muhammed Ali Paşa, Mısır genel valisi
- Mustafa Kemal Paşa, sonradan Mustafa Kemal Atatürk olarak bilinen, Osmanlı sonrası Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu
- Mustafa Reşit Paşa
- Naguib Paşa Mahfuz, Mısır'da kadın doğum ve jinekolojinin babası olarak bilinir ve obstetrik fistül konusunda öncüdür
- Nubar Paşa
- Osman Paşa
- Omar Pasha Latas
- Piyale Paşa
- Radu Bey, Eflak Paşası, Vlad III Tepeş'in Kardeşi
- Regep Ağa
- Riyad Paşa, Mısırlı devlet adamı
- Russell Pasha, Mısır polisinde görevli İngiliz subay
- Rüstem Paşa Osmanlı İmparatorluğu'nun en uzun süre görev yapan Sadrazamı
- Said Paşa
- Şerif Paşa, Kürt milliyetçisi
- Sentot Prawirodirdjo, "Alibasah Sentot" veya "Sentot Ali Paşa" olarak bilinir. Cava Savaşı sırasında Cava Müslüman komutanı
- Sinan Paşa,
- Stone Pasha (Charles Pomeroy Stone)
- Sulejman Paşa
- Sultan el-Atraş
- Tahir Paşa, Musul valisi 1910-12
- Talat Paşa
- Tevfik Bey (Tevfik Paşa), Arap pan-İslamist
- Tevfik Paşa
- Turhan Paşa Përmeti
- Tusun Paşa
- Urabi Paşa
- Vartan Paşa
- Wehib Paşa
- Williams Paşa (Sir William Williams), Kanadalı/İngiliz General
- Woods Paşa (Henry Felix Woods)
- Youssef Wahba Pasha, Mısır Başbakanı
- Yusuf Murad Paşa (Józef Bem), Osmanlı İmparatorluğu'nda görev yapmış Polonyalı general ve Polonya ile Macaristan'ın ulusal kahramanı.
- Yusuf Karamanlı, Trablus Paşası
- Ali Pasha Mubarak
- Qassim Pasha Al Zuhair, Albasrah ve Kuveyt Paşası
- Krayem Pasha Al Nahar, Ürdün ⓘ