Fas
Fas Fas Krallığı المملكة المغربية El-Memleket'ül-Mağribiyye ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ Tageldit n l-Meġrib | |
|---|---|
 Bayrak
 Arma
| |
|
Slogan "الله، الوطن، الملك" "Allāh, el Vatan, el Melik" '"Yakuc - Tamurt - Agellid"' (Berberice) Allah - Anayurt - Kral | |
|
Millî marş "Hymne Chérifien" | |
.svg) | |
| Başkent | Rabat |
| En büyük |
Kazablanka 33°32′K 7°35′D / 33.533°K 7.583°D |
| Resmî diller | Berberice ve Arapça |
| Diğer diller | Fas Arapçası, Hasaniye Arapçası, Berberice, Fransızca |
| Etnik gruplar |
|
| Demonim | Faslı |
| Hükûmet | Üniter parlamenter yarı anayasal monarşi |
• Kral | VI. Muhammed |
• Başbakan | Aziz Ahnuş |
| Tarihçe | |
• İdrîsî Hanedanı | 789 - 974 |
• Murâbıtlar | 1040-1147 |
• Muvahhidler | 1147-1269 |
• Merini Sultanlığı | 1269-1465 |
• Vattasî Hanedanı | 1471-1549 |
• Saadi Hanedanı | 1549-1659 |
• Alevî Hanedanı | 1666- |
• Fransa'dan Bağımsızlık | 2 Mart 1956 |
• İspanya'dan Bağımsızlık | 7 Nisan 1956 |
| Yüzölçümü | |
• Toplam |
710.850 km2 (274.460 sq mi) Batı Sahra(266.000 km2) dahil yüzölçümü 710.850 km2 (40.) |
• Su (%) | 0,06 |
| Nüfus | |
• 2020 tahminî | 37.037.908 (39..) |
• 2014 sayımı | 33.848.242 |
• Yoğunluk | 50,0/km2 (129,5/sq mi) |
| GSYİH (SAGP) | 2021 tahminî |
• Toplam | 291,495 milyar $ (58.) |
• Kişi başına | 8.027 $ (120..) |
| GSYİH (nominal) | 2021 tahminî |
• Toplam | 124,003 milyar $ (58.) |
• Kişi başına | 3.415 $ (123.) |
| Gini (2015) |
40.3 orta |
| İGE (2019) |
 0.686orta · 121. |
| Para birimi | Fas dirhemi (MAD) |
| Zaman dilimi | UTC+0 (WET) |
• Yaz (YSU) | UTC+1 (BAYS) |
| Trafik akışı | sağ |
| Telefon kodu | 212 |
| İnternet alan adı | .ma |
|
Haritadaki Yarı taralı alan Batı Sahra'yı göstermektedir. Yeşil Yürüyüş'ten bu yana fiilî olarak Fas'ın fiilen yönetimi altında bulunan bölgenin statüsü hâlen uluslararası bir sorundur. | |
Fas (Arapça: المغرب, El-Mağrib; Berberice: ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ, l-Meġrib) veya resmî olarak Fas Krallığı (Arapça: المملكة المغربية, El-Memleket'ül-Mağribiyye; Berberice: ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ, Tageldit n l-Meġrib), yaklaşık 37 milyon nüfusa ve 720.000 km² yüzölçümüne sahip bir Kuzey Afrika ülkesidir. Başkenti Rabat ve en büyük şehri de Kazablanka'dır. Mağrip ülkelerinden biri olan Fas'ın, Atlantik Okyanusu'dan Cebelitarık Boğazı'nı çevreleyip Akdeniz'de son bulan uzun bir sahil şeridi vardır. Doğuda Cezayir, kuzeyde İspanya (boğaz boyunca denizden bir sınır ve Ceuta ile Melilla adlarında iki küçük özerk şehir), güneyde ise Moritanya ile komşudur. Aynı zamanda ülke, Batı Sahra adı verilen bölgede, 1975'te koloni ülkesi İspanya tarafından terk edildikten sonra hak iddia etmiş ve günümüzde de bölgenin üçte ikisini fiilen yönetmektedir. ⓘ
Resmi ve baskın dini İslam olan ülkenin resmi dilleri ise Arapça ve Berberice'dir. Fas; Afrika Birliği'nin, Arap Ligi'nin, Büyük Mağrip Birliği'nin, Frankofon'nun, İslam Konferansı Örgütü'nün, Akdeniz Diyaloğu grubunun ve G77'nin üyesidir. ⓘ
Koordinatlar: 32°N 6°W / 32°N 6°W ⓘ
Fas Krallığı
| |
|---|---|
Bayrak
Arma
| |
| Slogan: الله، الوطن، الملك (Arapça) ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ (Standart Fas Tamazight) "Tanrı, Vatan, Kral" | |
| Marş: النشيد الوطني المغربي (Arapça) ⵉⵣⵍⵉ ⴰⵏⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ (Standart Fas Tamazight) (İngilizce: "Fas Ulusal Marşı") | |
.svg) Fas'ın kuzeybatı Afrika'daki konumu. Koyu yeşil: Fas'ın tartışmasız toprakları. Açık yeşil: Batı Sahra, çoğunlukla Fas tarafından Güney Eyaletleri olarak talep edilen ve işgal edilen bir bölge | |
| Sermaye | Rabat 34°02′N 6°51′W / 34.033°N 6.850°W |
| En büyük şehir | Kazablanka 33°32′N 7°35′W / 33.533°N 7.583°W |
| Resmi diller |
|
| Konuşulan diller |
|
| Yabancı diller | |
| Etnik gruplar (2018) |
|
| Din |
|
| Demonim(ler) | Faslı |
| Hükümet | Üniter parlamenter yarı anayasal monarşi |
- Kral | Muhammed VI |
- Başbakan | Aziz Akhannouch |
| Yasama Organı | Parlamento |
- Üst ev | Meclis Üyeleri Meclisi |
- Alt ev | Temsilciler Meclisi |
| Kuruluş | |
- İdrisî Hanedanı | 788 |
- 'Alevi hanedanı (mevcut hanedan) | c. 1668 |
- Protektora kuruldu | 30 Mart 1912 |
- Bağımsızlık | 7 Nisan 1956 |
| Alan | |
- Toplam | 446.300 km2 (172.300 sq mi) veya 710.850 km2 (274.460 sq mi) (39. veya 57.) |
- Su (%) | 0,056 (250 km2) |
| Nüfus | |
- 2020 tahmini | 37.112.080 (39.) |
- 2014 nüfus sayımı | 33,848,242 |
- Yoğunluk | 50,0/km2 (129,5/sq mi) |
| GSYİH (SAGP) | 2019 tahmini |
- Toplam | 332.358 milyar dolar |
- Kişi başına | $9,339 |
| GSYİH (nominal) | 2019 tahmini |
- Toplam | 122.458 milyar dolar |
- Kişi başına | $3,441 |
| Gini (2015) | 40.3 orta |
| HDI (2019) | 0.686 orta - 121. |
| Para Birimi | Fas dirhemi (MAD) |
| Saat dilimi | UTC+1 UTC+0 (Ramazan boyunca) |
| Sürüş tarafı | doğru |
| Çağrı kodu | +212 |
| ISO 3166 kodu | MA |
| İnternet TLD | .ma المغرب. |
| |
Paleolitik Çağ'dan bu yana 90.000 yıldan fazla bir süre önce iskân edilen Fas'ta ilk devlet 788 yılında I. İdris tarafından kurulmuştur. Daha sonra bir dizi bağımsız hanedan tarafından yönetilmiş, İber Yarımadası ve Mağrip'in çoğunu kontrol ettiği 11. ve 12. yüzyıllarda Almoravid ve Almohad hanedanları altında bölgesel bir güç olarak zirveye ulaşmıştır. 15. ve 16. yüzyıllarda Fas, Portekiz'in bazı toprakları ele geçirmesi ve Osmanlı İmparatorluğu'nun doğudan saldırmasıyla egemenliğine yönelik dış tehditlerle karşı karşıya kaldı. Bunun dışında Marinid ve Saadi hanedanları yabancı egemenliğine direndi ve Fas, Osmanlı egemenliğinden kaçabilen tek Kuzey Afrika ülkesi oldu. Bugüne kadar ülkeyi yöneten Alaouite hanedanı 1631'de iktidarı ele geçirdi ve sonraki iki yüzyıl boyunca Batı dünyasıyla diplomatik ve ticari ilişkilerini genişletti. Fas'ın Akdeniz'in ağzına yakın stratejik konumu Avrupa'nın ilgisini yeniden çekti; 1912'de Fransa ve İspanya, Tanca'da uluslararası bir bölge ayırarak ülkeyi kendi himayelerine aldılar. Sömürge yönetimine karşı aralıklı ayaklanmalar ve isyanların ardından 1956'da Fas bağımsızlığını yeniden kazandı ve yeniden birleşti. ⓘ
Bağımsızlıktan bu yana Fas nispeten istikrarlı kalmıştır. Afrika'nın beşinci büyük ekonomisine sahiptir ve hem Afrika'da hem de Arap dünyasında önemli bir etkiye sahiptir; küresel ilişkilerde orta güç olarak kabul edilir ve Arap Birliği, Akdeniz Birliği ve Afrika Birliği'ne üyedir. Fas, seçilmiş bir parlamentoya sahip üniter yarı anayasal bir monarşidir. Yürütme organı Fas Kralı ve başbakan tarafından yönetilirken, yasama yetkisi parlamentonun iki meclisine aittir: Temsilciler Meclisi ve Konsey Meclisi. Yargı yetkisi, yasaların, seçimlerin ve referandumların geçerliliğini gözden geçirebilen Anayasa Mahkemesi'ne aittir. Kral, özellikle ordu, dış politika ve dini konularda geniş yürütme ve yasama yetkilerine sahiptir; dahir adı verilen ve kanun hükmünde olan kararnameler çıkarabilir ve ayrıca başbakan ve anayasa mahkemesi başkanına danıştıktan sonra parlamentoyu feshedebilir. ⓘ
Fas, Güney Eyaletleri olarak adlandırdığı ve kendi kendini yönetmeyen Batı Sahra topraklarının sahibi olduğunu iddia etmektedir. 1975 yılında İspanya'nın bölgeyi dekolonize etmeyi ve kontrolünü Fas ve Moritanya'ya devretmeyi kabul etmesinin ardından, bu güçler ile bazı yerel sakinler arasında bir gerilla savaşı patlak verdi. 1979 yılında Moritanya bölge üzerindeki hak iddiasından vazgeçti ancak savaş devam etti. 1991 yılında bir ateşkes anlaşmasına varıldı, ancak egemenlik sorunu çözülmeden kaldı. Bugün Fas, bölgenin üçte ikisini işgal etmektedir ve anlaşmazlığı çözme çabaları şimdiye kadar siyasi çıkmazı kıramamıştır. ⓘ
Etimoloji
Fas'ın tam Arapça adı al-Mamlakah al-Maghribiyyah (المملكة المغربية) en iyi şekilde 'Batı Krallığı' olarak tercüme edilebilir, ancak Arapça'da 'Batı' الغرب al-Gharb'dır. Ortaçağ Arap tarihçileri ve coğrafyacıları Fas'ı bazen el-Mağrib el-Aksa (المغرب الأقصى, 'En Uzak Batı' anlamına gelir) o zamanlar el-Mağrib el-Avsaṭ (المغرب الأوسط) olarak adlandırılan komşu bölgelerden ayırmak için, 'Orta Batı' anlamına gelir) ve al-Maghrib al-Adná (المغرب الأدنى, 'En Yakın Batı' anlamına gelir). ⓘ
Fas kelimesi, Almoravid hanedanlığı ve Almohad Halifeliği döneminde başkent olan Marakeş şehrinin adından türetilmiştir. Marakeş isminin kökeni tartışmalıdır, ancak büyük olasılıkla 'Tanrı'nın Ülkesi' anlamına gelen Berberi amur (n) w'akush (ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⵡⴰⴽⵓⵛ) kelimelerinden gelmektedir. Marakeş'in modern Berberi adı Mṛṛakc'tır (Berberi Latin alfabesinde). Türkçe'de Fas, eski başkenti Fes'ten türetilmiş bir isim olan Fas olarak bilinir. Ancak İslam dünyasının diğer bölgelerinde, örneğin 20. yüzyılın ortalarından önce Mısır ve Orta Doğu Arap edebiyatında Fas'a atıfta bulunmak için yaygın olarak kullanılan isim Murrakuş (مراكش) idi. ⓘ
Bu isim bugün hala Farsça, Urduca ve Pencapça dahil olmak üzere bazı dillerde ulus için kullanılmaktadır. İngilizce Morocco adı, ülkenin İspanyolca adı olan Marruecos'un açımlanmış halidir. Bu İspanyolca isim aynı zamanda ülke için kullanılan eski Toskana kelimesi Morrocco'nun da temelini oluşturmuş ve modern İtalyanca Marocco kelimesi buradan türetilmiştir. ⓘ
"Morocco" kelimesi; Latince'deki "Morroch" kelimesinden gelir. Morroch, Latince'de Murabıtlar ve Muhavvidler'in başkentleri olan Marakeş'e verilen isimdir . İranlılar "Marrakech" ve Türkler de antik İdrisî ve Marinî başkent Fes'ten dolayı bu ülkeye Fas demişlerdir. ⓘ
Marakeş ismi büyük ihtimâlle Berberice'de Tanrı'nın Toprakları anlamına gelen Mur-Akush kelimesinden gelmektedir. ⓘ
Tarih
Tarih öncesi ve antik dönem
Bugünkü Fas bölgesi, MÖ 190.000 ila 90.000 yılları arasında başlayan en azından Paleolitik dönemden beri iskân edilmiştir. Yakın tarihli bir yayın, bölgede daha da erken insan yerleşimine dair kanıtlar olduğunu öne sürmüştür: Jebel Irhoud'da Atlantik kıyısı yakınlarında 2000'li yılların sonlarında keşfedilen Homo sapiens fosilleri yakın zamanda yaklaşık 315.000 yıl öncesine tarihlendirilmiştir. Üst Paleolitik Çağ'da Mağrip bugünkünden daha verimliydi ve modern kurak arazisinin aksine bir savanı andırıyordu. Yirmi iki bin yıl önce, önceden var olan Aterian kültürünün yerini, İber kültürleriyle benzerlikler paylaşan Iberomaurusian kültürü almıştır. Iberomaurusian "Mechta-Afalou" gömü alanlarında bulunan insan kalıntıları ile Avrupa Cro-Magnon kalıntıları arasında iskelet benzerlikleri olduğu öne sürülmüştür. Iberomaurusian kültürü Fas'ta Beaker kültürü tarafından takip edilmiştir. ⓘ
Mitokondriyal DNA çalışmaları Berberiler ile İskandinavya'daki Saamiler arasında yakın bir ata bağı keşfetmiştir. Bu kanıt, geç buzul döneminde güneybatı Avrupa'nın Franko-Kantabria sığınak bölgesinde yaşayan bazı halkların kuzey Avrupa'ya göç ederek son buzul çağından sonra yeniden nüfuslanmasına katkıda bulunduğu teorisini desteklemektedir. ⓘ
Klasik Antik dönemin başlarında Kuzeybatı Afrika ve Fas, en önemlileri Chellah, Lixus ve Mogador olan ticaret kolonileri ve yerleşimler kuran Fenikeliler tarafından yavaş yavaş gelişmekte olan Akdeniz dünyasının içine çekilmiştir. Mogador, MÖ 6. yüzyıl gibi erken bir tarihte bir Fenike kolonisi olarak kurulmuştur. ⓘ
Fas daha sonra Kuzeybatı Afrika uygarlığı antik Kartaca'nın bir bölgesi ve Kartaca imparatorluğunun bir parçası haline gelmiştir. Bilinen en eski bağımsız Fas devleti, Kral Baga yönetimindeki Mauretania Berberi krallığıydı. Bu eski krallık (modern Moritanya devletiyle karıştırılmamalıdır) MÖ 225 civarında veya daha önce gelişmiştir. ⓘ
Mauretania, MÖ 33 yılında Roma İmparatorluğu'nun bir müşteri krallığı haline geldi. İmparator Claudius, MS 44 yılında Mauretania'yı doğrudan ilhak ederek imparatorluk valisi (procurator Augusti ya da legatus Augusti pro praetore) tarafından yönetilen bir Roma eyaleti haline getirdi. ⓘ
"3. yüzyıl krizi" olarak adlandırılan dönemde, Mauretania'nın bazı kısımları Berberi kabileler tarafından yeniden fethedildi. Sonuç olarak, 3. yüzyılın sonlarında doğrudan Roma yönetimi Mauretania Tingitana'daki Septum (Ceuta) ve Mauretania Caesariensis'teki Cherchell gibi birkaç kıyı şehriyle sınırlı hale gelmişti. MS 429'da bölge Vandallar tarafından harap edildiğinde, Roma İmparatorluğu Mauretania'da kalan mülklerini kaybetti ve yerel Mauro-Roma kralları buraların kontrolünü üstlendi. 530'larda Bizans kontrolü altındaki Doğu Roma İmparatorluğu Septum ve Tingi'de doğrudan imparatorluk yönetimini yeniden kurmuş, Tingis'i tahkim etmiş ve bir kilise inşa etmiştir. ⓘ
Bugünkü Fas topraklarındaki ilk yerleşimler Cilalı Taş Devri'ne tarihlenen MÖ 8000 yıllarından kalma, Capsian kültürüne ait kalıntılara aittir. Kalıntılar, o devirde Fas'ta büyük bir kuraklık yaşandığını göstermektedir. ⓘ
Birçok teorisyen, Berberîlerin ataları olarak kabul ettikleri Amazigh adında bir halkın bu devirde var olduğuna inanır. Büyük ihtimalle, bu halkın Fas topraklarına gelişi ve bu topraklarda tarımın başlaması aynı tarihlerdir. Daha sonraları, klasik dönemde Fas, Mauretania olarak anılmaya başlanmıştır. ⓘ
Kuzey Afrika ve Fas, Akdeniz uygarlığına erken klasik dönemde Fenikeli tüccarlar ve koloniler sayesinde -oldukça yavaş ve geç- dahil olmuştur. Fenikelilerin gelişiyle, Akdeniz'in bu stratejik köşesi Roma'nın ilgi alanına girmiş ve kısa süre sonra da bu bölge Mauretania Tingitana adıyla Roma'ya dahil olmuştur. 5. yüzyılda bölge Vandallar ve Vizigotların eline geçti. Bunu, Bizans idaresi izledi. Ancak hiçbirisi, Fas'ın yüksek dağlarındaki Berberîleri hüküm altına alamadılar. ⓘ
Kuruluş ve erken İslam dönemi
Müslümanların Mağrip'i ele geçirmesi 7. yüzyılda meydana geldi. Emevîler gücünün doruğundayken, Fas'taki ilk ele geçirmeyi Şam Emevileri'nin hizmetindeki bir komutan olan Ukba ibn Nafi komutasındaki İslam ordusu yaptı. 670 yılındaki bu ilk ele geçirmenin ardından Ukba ibn Nafi'nin halefleri ilerleyen dönemde Fas'ın tamamını kontrolleri altına aldılar ve 683 yılında ülkeye "Maghreb al Aqsa" (En Uzak Batı) adını verdiler. Uygulanan asimilasyon yaklaşık olarak bir asır sürdü. ⓘ
Fas'ın Arap ve İslam hâkimiyetine girmesinden sonra, yedinci asır boyunca, Arap kültürünün etkisi altında kalmış olan Berberîlerin büyük çoğunluğu; Arapların kıyafet geleneklerini, kültürlerini ve İslam dinini benimsediler. Devletlerini bu kültüre göre şekillendirip, ilk örneklerini Nekor ve Bergavata devletleriyle verdiler. Ancak bu devletlerin kuruluşları beraberinde uzun iç savaşları da beraberinde getirdi. İdrisî Hanedanı'nın kurucusu olan İdris ibn Abdallah, ülkenin Bağdat'taki Abbasi halifeleriyle ve Endülüs Emevîleriyle olan bağını kopardı ve yollarını ayırdı. İdrisîler Fes şehrini alıp, bu şehri başkent haline getirdiler ve Fas bir bilim kültür merkezi ve bölgesel bir güç haline geldi. ⓘ
İdrisîler'in ardından Arap göçmenler Fas'taki politik güçlerini yitirdiler. Berberîler yönetimleri şekillendirmeye başladılar ve yeniden ülkenin hakim gücü haline geldiler. Fas, bu Berberî yönetimleri zamanında belki de tarihteki en parlak dönemini yaşadı. Arap İdrisîler 11. yüzyılda tehcir edildiler. Murabıtlar, Muvahhidler, daha sonra Marinîler ve son olarak Saadîler; Kuzeybatı Afrika'nın büyük bölümünü, Müslüman İberya'yı ve Endülüs'ü içine alan büyük devletler kurdular. ⓘ
Mağrip'in 7. yüzyılın ortalarında başlayan Müslüman fethi, Emevi Halifeliği tarafından bir sonraki yüzyılın başlarında gerçekleştirilmiştir. Bu fetih bölgeye hem Arap dilini hem de İslam'ı getirmiştir. Daha büyük İslam İmparatorluğu'nun bir parçası olmasına rağmen Fas, başlangıçta Kayravan'daki Müslüman vali tarafından atanan yerel valilerle birlikte İfrıkiye'nin bir alt vilayeti olarak örgütlendi. ⓘ
Yerli Berberi kabileleri İslam'ı benimsemiş, ancak geleneksel yasalarını korumuşlardır. Ayrıca yeni Müslüman yönetime vergi ve haraç ödediler. Modern Fas bölgesindeki ilk bağımsız Müslüman devlet, Rif Dağları'nda bir emirlik olan Nekor Krallığı'ydı. Salih I ibn Mansur tarafından 710 yılında Emevi Halifeliği'ne bağlı bir devlet olarak kurulmuştur. 739'da Berberi İsyanı'nın patlak vermesinden sonra Berberiler, Miknasa of Sijilmasa ve Barghawata gibi başka bağımsız devletler kurdular. ⓘ
_(qarawiyyin_crop).jpg)
Ortaçağ efsanesine göre İdris ibn Abdullah, Abbasilerin Irak'taki kabilesini katletmesinden sonra Fas'a kaçmıştı. Avraba Berberi kabilelerini Bağdat'taki uzak Abbasi halifelerine bağlılıklarını bozmaya ikna etti ve 788'de İdrisî hanedanını kurdu. İdrisiler başkent olarak Fes'i kurdular ve Fas bir Müslüman ilim merkezi ve önemli bir bölgesel güç haline geldi. İdrisiler 927 yılında Fatımi Halifeliği ve Miknasa müttefikleri tarafından devrildi. Miknasa'nın 932'de Fatımilerle ilişkilerini kesmesinin ardından, 980'de Sijilmasa Mağravası tarafından iktidardan uzaklaştırıldılar. ⓘ
Berberi imparatorlukları ve hanedanları
11. yüzyıldan itibaren bir dizi Berberi hanedanlığı ortaya çıkmıştır. Sanhaja Almoravid hanedanlığı ve Masmuda Almohad hanedanlığı altında Fas, Mağrip, İberya'daki Endülüs ve Batı Akdeniz bölgesine hakim oldu. Ülke 13. yüzyıldan itibaren Banu Hilal Arap kabilelerinin yoğun göçüne sahne olmuştur. 13. ve 14. yüzyıllarda Meriniler Fas'ta iktidarı ellerinde tuttular ve Cezayir ve İspanya'da askeri seferler düzenleyerek Muvahhidlerin başarılarını tekrarlamaya çalıştılar. Onları Wattasidler takip etti. 15. yüzyılda Reconquista, İberya'daki Müslüman egemenliğine son verdi ve birçok Müslüman ve Yahudi Fas'a kaçtı. ⓘ
Portekizlilerin 15. yüzyılda Atlantik deniz ticaretini kontrol etme çabaları, Fas kıyılarında bazı mülkleri kontrol etmeyi başarmış olsalar da Fas'ın iç kesimlerini büyük ölçüde etkilemedi. ⓘ
Erken modern dönem
1549 yılında bölge, İslam peygamberi Muhammed'in soyundan geldiğini iddia eden Arap hanedanlarının eline geçti: önce 1549'dan 1659'a kadar hüküm süren Saadi hanedanı, ardından da 17. yüzyıldan beri iktidarda olan Alaouite hanedanı. Fas, İspanya'nın ve batıya doğru ilerleyen Osmanlı İmparatorluğu müttefiklerinin saldırılarına maruz kalmıştır. ⓘ
Saadi hanedanı döneminde ülke, 1578'de Alcácer Quibir Savaşı'nda Portekiz'in Aviz hanedanına son verdi. Ahmed el-Mansur'un hükümdarlığı Sultanlığa yeni bir zenginlik ve prestij getirdi ve Batı Afrika'ya yapılan büyük bir sefer 1591'de Songhay İmparatorluğu'nu ezici bir yenilgiye uğrattı. Ancak Sahra'nın ötesindeki toprakları yönetmek çok zor oldu. El-Mansur'un ölümünden sonra ülke oğulları arasında paylaştırıldı. ⓘ
Saadi hanedanının çöküşü sırasında yaşanan siyasi parçalanma ve çatışma döneminin ardından Fas, 1660'ların sonunda 1666'da Fez'i ve 1668'de Marakeş'i alan 'Alevi (veya Alaouite) sultanı el-Raşid tarafından nihayet yeniden birleştirildi. Aleviler konumlarını sağlamlaştırmayı başardılar ve krallık bölgedeki öncekilerden daha küçük olsa da oldukça zengin kaldı. Yerel kabilelerin muhalefetine karşı İsmail İbn Şerif (1672-1727) birleşik bir devlet kurmaya başladı. Jaysh d'Ahl al-Rif (Riffian Ordusu) ile Tanca'yı 1684'te terk eden İngilizlerden geri aldı ve 1689'da İspanyolları Larache'den sürdü. Portekizliler Fas'taki son toprakları olan Mazagão'yu 1769'da terk etti. Ancak İspanyollara karşı Melilla Kuşatması 1775'te yenilgiyle sonuçlandı. ⓘ
Fas, 1777'de yeni kurulan Amerika Birleşik Devletleri'ni bağımsız bir ulus olarak tanıyan ilk ülkeydi. Amerikan Devrimi'nin başlangıcında, Atlantik Okyanusu'ndaki Amerikan ticaret gemileri Berberi korsanların saldırısına maruz kaldı. 20 Aralık 1777'de Fas Sultanı Muhammed III, Amerikan ticaret gemilerinin sultanlığın koruması altında olacağını ve böylece güvenli geçişten yararlanabileceklerini ilan etti. 1786'da imzalanan Fas-Amerikan Dostluk Anlaşması, ABD'nin bozulmamış en eski dostluk anlaşmasıdır. ⓘ
Saadîler'in ardından Alevî Hanedanı yönetime geldi. Bu sıralarda Fas, İspanya ve Osmanlı'nın nüfuz mücadeleleri ile baskılarına mâruz kalıyordu. Alevî Hanedanı kısa süre için, kendisinden önce gelen hânedanlara nazaran daha küçük bir alanda, sessiz bir zenginlikte hüküm sürdüler ve pozisyonlarını korudular. 1684 yılında Tanca'yı ilhâk ettiler. Hânedanın başındaki İsmail ibn Şerif, yerel güçlere karşı birleşik bir krallığı savundu ve bunu da gerçekleştirdi. ⓘ
Fransız ve İspanyol himayeleri: 1912'den 1956'ya kadar
Avrupa sanayileştikçe, Kuzeybatı Afrika sömürgeleştirme potansiyeli nedeniyle giderek daha fazla değer kazandı. Fransa, sadece Cezayir topraklarının sınırını korumak için değil, aynı zamanda Fas'ın Akdeniz ve açık Atlantik'e kıyısı olan stratejik konumu nedeniyle de 1830 gibi erken bir tarihte Fas'a büyük ilgi gösterdi. 1860 yılında İspanya'nın Ceuta bölgesi üzerindeki bir anlaşmazlık İspanya'nın savaş ilan etmesine yol açtı. Galip İspanya, anlaşmada bir yerleşim bölgesi daha ve genişletilmiş bir Ceuta kazandı. 1884 yılında İspanya Fas'ın kıyı bölgelerinde bir himaye bölgesi oluşturdu. ⓘ
1904 yılında Fransa ve İspanya Fas'ta nüfuz bölgeleri oluşturdu. Birleşik Krallık'ın Fransa'nın nüfuz alanını tanıması Alman İmparatorluğu'nun sert tepkisine neden oldu ve 1905'te bir kriz baş gösterdi. Mesele 1906'da Algeciras Konferansı'nda çözüme kavuşturuldu. 1911'deki Agadir Krizi Avrupalı güçler arasındaki gerilimi arttırdı. 1912 Fez Antlaşması Fas'ı Fransa'nın himayesi altına soktu ve 1912 Fez ayaklanmalarını tetikledi. İspanya kıyı protektorasını işletmeye devam etti. Aynı antlaşmayla İspanya, kuzey ve güney Sahra bölgeleri üzerinde koruyucu güç rolünü üstlendi. ⓘ
On binlerce sömürgeci Fas'a girdi. Bazıları büyük miktarda zengin tarım arazisi satın alırken, diğerleri madenlerin ve limanların işletilmesini ve modernizasyonunu organize etti. Bu unsurlar arasında oluşan çıkar grupları Fransa'ya Fas üzerindeki kontrolünü arttırması için sürekli baskı yaptı - bu kontrol, fethin başından beri bir kısmı Fransızların yanında yer alan Fas kabileleri arasındaki sürekli savaşlar tarafından da gerekli kılındı. Genel Vali Mareşal Hubert Lyautey Fas kültürüne içtenlikle hayrandı ve modern bir okul sistemi oluştururken Fas-Fransız ortak yönetimini dayatmayı başardı. Faslı askerlerin (Goumiers veya düzenli birlikler ve subaylar) birkaç bölümü hem I. Dünya Savaşı hem de II. Dünya Savaşı'nda Fransız ordusunda ve İspanya İç Savaşı ve sonrasında İspanyol Milliyetçi Ordusu'nda (Regulares) görev yapmıştır. Kölelik kurumu 1925 yılında kaldırılmıştır. ⓘ
1921 ve 1926 yılları arasında Rif Dağları'nda Abd el-Krim liderliğindeki bir Berberi ayaklanması Rif Cumhuriyeti'nin kurulmasına yol açtı. İspanyollar Temmuz-Ağustos 1921'de Annual'da 13.000'den fazla askerini kaybetti. İsyan sonunda Fransız ve İspanyol birlikleri tarafından bastırıldı. ⓘ
1943 yılında, ABD'nin gizli desteğiyle bağımsızlık için baskı yapmak üzere İstiklal Partisi (Bağımsızlık Partisi) kuruldu. Bu parti daha sonra milliyetçi hareketin liderliğinin çoğunu sağladı. ⓘ
Fransa'nın 1953 yılında Sultan V. Muhammed'i Madagaskar'a sürgüne göndermesi ve yerine popüler olmayan Muhammed Ben Aarafa'yı getirmesi, Fransız ve İspanyol himayelerine karşı aktif muhalefeti ateşledi. En kayda değer şiddet olayları Oujda'da meydana geldi ve Faslılar sokaklarda Fransızlara ve diğer Avrupalı sakinlere saldırdı. Fransa 1955 yılında V. Muhammed'in geri dönmesine izin verdi ve Fas'ın bağımsızlığına giden müzakereler ertesi yıl başladı. Mart 1956'da Fransız himayesi sona erdi ve Fas "Fas Krallığı" olarak Fransa'dan bağımsızlığını kazandı. Bir ay sonra İspanya, Kuzey Fas'taki himayesini yeni devlete bıraktı ancak daha önceki fetihlerden kalma Akdeniz kıyısındaki iki kıyı bölgesini (Ceuta ve Melilla) elinde tuttu. Sultan Muhammed 1957 yılında kral oldu. ⓘ
Bağımsızlık sonrası
V. Muhammed'in ölümü üzerine 2. Hasan 3 Mart 1961'de Fas Kralı oldu. Fas ilk genel seçimlerini 1963 yılında gerçekleştirmiştir. Ancak Hasan 1965 yılında olağanüstü hal ilan etti ve parlamentoyu askıya aldı. 1971 yılında kralı tahttan indirmek ve bir cumhuriyet kurmak için başarısız bir girişimde bulunuldu. Hasan döneminde yaşanan insan hakları ihlallerini araştırmak üzere 2005 yılında kurulan bir hakikat komisyonu, gözaltında ölümden zorla sürgüne kadar uzanan yaklaşık 10.000 vakayı doğruladı. Hakikat komisyonuna göre Hasan'ın yönetimi sırasında 592 kişinin öldürüldüğü kaydedildi. ⓘ
Güneydeki İspanyol yerleşim bölgesi Ifni 1969 yılında Fas'a iade edildi. İspanyol Sahrası'nda bağımsız bir devlet kurmak amacıyla 1973 yılında Polisario hareketi kuruldu. 6 Kasım 1975'te Kral Hasan gönüllülerin İspanyol Sahrası'na geçmesini istedi. Yaklaşık 350,000 sivilin "Yeşil Yürüyüş "e katıldığı bildirildi. Bir ay sonra İspanya, Cezayir'in itirazlarına ve askeri müdahale tehditlerine rağmen, kısa süre sonra Batı Sahra adını alacak olan İspanyol Sahrası'nı terk etmeyi ve Fas-Moritanya ortak kontrolüne devretmeyi kabul etti. Fas kuvvetleri bölgeyi işgal etti. ⓘ
Fas ve Cezayir birlikleri kısa süre sonra Batı Sahra'da çatıştı. Fas ve Moritanya Batı Sahra'yı paylaştı. Fas ordusu ile Polisario güçleri arasındaki çatışmalar uzun yıllar devam etti. Savaşın uzaması Fas'a önemli bir mali yük getirdi. 1983 yılında Hasan, siyasi huzursuzluk ve ekonomik kriz nedeniyle planlanan seçimleri iptal etti. Fas, 1984 yılında SADR'nin örgüte kabul edilmesini protesto ederek Afrika Birliği Örgütü'nden ayrıldı. Polisario 1982 ve 1985 yılları arasında 5,000'den fazla Fas askerini öldürdüğünü iddia etti. ⓘ
Cezayirli yetkililer Cezayir'deki Sahravi mültecilerin sayısının 165,000 olduğunu tahmin etmektedir. Cezayir ile diplomatik ilişkiler 1988 yılında yeniden kuruldu. 1991 yılında Batı Sahra'da BM gözetiminde bir ateşkes başladı, ancak bölgenin statüsü hala belirsizliğini koruyor ve ateşkes ihlalleri rapor ediliyor. Takip eden on yıl boyunca bölgenin geleceğine ilişkin önerilen referandum üzerinde çok fazla çekişme yaşandı ancak çıkmaz kırılamadı. ⓘ
1990'lardaki siyasi reformlar 1997'de iki meclisli bir yasama organının kurulmasıyla sonuçlandı ve Fas'ın muhalefet liderliğindeki ilk hükümeti 1998'de iktidara geldi. ⓘ
.jpg)
Kral Hasan II 1999 yılında öldü ve yerine oğlu Muhammed VI geçti. Kendisi bazı ekonomik ve sosyal liberalleşmeler getiren temkinli bir modernleştiricidir. ⓘ
Muhammed 2002 yılında Batı Sahra'ya tartışmalı bir ziyaret gerçekleştirdi. Fas 2007 yılında Birleşmiş Milletler'e Batı Sahra için bir özerklik planı sundu. Polisario bu planı reddetti ve kendi önerisini ortaya koydu. Fas ve Polisario Cephesi New York'ta BM sponsorluğunda görüşmeler yaptı ancak herhangi bir anlaşmaya varamadı. 2010 yılında güvenlik güçleri Batı Sahra'da bir protesto kampına baskın düzenleyerek bölgenin başkenti El Aaiún'da şiddetli gösterileri tetikledi. ⓘ
2002 yılında Fas ve İspanya, ihtilaflı Perejil adası konusunda ABD arabuluculuğunda bir çözüm üzerinde anlaştı. İspanyol birlikleri, Faslı askerlerin adaya çıkıp çadırlar kurması ve bayrak dikmesinin ardından normalde ıssız olan adayı ele geçirmişti. 2005'te yüzlerce Afrikalı göçmenin İspanya'nın Melilla ve Ceuta bölgelerinin sınırlarını aşmaya çalışmasıyla gerilim yeniden tırmanmıştı. Fas yüzlerce yasadışı göçmeni sınır dışı etti. 2006 yılında İspanya Başbakanı Zapatero İspanyol yerleşim bölgelerini ziyaret etti. Zapatero, 25 yıl sonra bu bölgelere resmi bir ziyaret gerçekleştiren ilk İspanyol lider oldu. Ertesi yıl İspanya Kralı I. Juan Carlos Ceuta ve Melilla'yı ziyaret etti ve bu durum anklavların kontrolünü talep eden Fas'ı daha da kızdırdı. ⓘ
2011-2012 Fas protestoları sırasında binlerce kişi Rabat ve diğer şehirlerde siyasi reform ve kralın yetkilerini kısıtlayan yeni bir anayasa talebiyle gösteri yaptı. Temmuz 2011'de Kral, Arap Baharı protestolarını yatıştırmak için önerdiği reform anayasasına ilişkin referandumda ezici bir zafer kazandı. Muhammed VI tarafından yapılan reformlara rağmen göstericiler daha derin reformlar talep etmeye devam etti. Mayıs 2012'de Kazablanka'da düzenlenen bir sendika mitingine yüzlerce kişi katıldı. Katılımcılar hükümeti reformları yerine getirmemekle suçladı. ⓘ
Coğrafya
Fas, Cebelitarık Boğazı'nı geçerek Akdeniz'e ulaşan Atlas Okyanusu kıyısına sahiptir. Kuzeyde İspanya (Boğaz'dan geçen bir su sınırı ve Ceuta, Melilla ve Peñón de Vélez de la Gomera olmak üzere İspanyol kontrolündeki üç küçük eksklav ile kara sınırları), doğuda Cezayir ve güneyde Batı Sahra ile komşudur. Fas, Batı Sahra'nın büyük bölümünü kontrol ettiği için fiili güney sınırı Moritanya ile. ⓘ
Ülkenin uluslararası alanda tanınan sınırları 27° ve 36°N enlemleri ile 1° ve 14°W boylamları arasında yer almaktadır. Batı Sahra da eklendiğinde Fas çoğunlukla 21° ile 36°N ve 1° ile 17°W arasında yer alır (Ras Nouadhibou yarımadası 21°'nin biraz güneyinde ve 17°'nin batısındadır). ⓘ
Fas'ın coğrafyası Atlas Okyanusu'ndan dağlık bölgelere ve Sahra Çölü'ne kadar uzanmaktadır. Fas, Cezayir ve ilhak edilmiş Batı Sahra arasında, Kuzey Atlantik Okyanusu ve Akdeniz'e kıyısı olan bir Kuzey Afrika ülkesidir. Hem Atlantik hem de Akdeniz'e kıyısı olan sadece üç ülkeden biridir (İspanya ve Fransa ile birlikte). ⓘ
Fas'ın büyük bir bölümü dağlıktır. Atlas Dağları çoğunlukla ülkenin merkezinde ve güneyinde yer almaktadır. Rif Dağları ise ülkenin kuzeyinde yer almaktadır. Her iki sıradağda da çoğunlukla Berberi halkı yaşamaktadır. Batı Sahra hariç 446.550 km2 (172.414 sq mi) yüzölçümüyle Fas dünyanın en büyük elli yedinci ülkesidir. Cezayir doğu ve güneydoğuda Fas ile sınır komşusudur, ancak iki ülke arasındaki sınır 1994'ten beri kapalıdır. ⓘ
Kuzeybatı Afrika'da Fas'a komşu olan İspanyol toprakları Akdeniz kıyısındaki beş anklavdan oluşmaktadır: Ceuta, Melilla, Peñón de Vélez de la Gomera, Peñón de Alhucemas, Chafarinas adaları ve tartışmalı Perejil adacığı. Atlantik kıyısındaki Kanarya Adaları İspanya'ya aitken, kuzeydeki Madeira Portekiz'e aittir. Kuzeyde Fas, uluslararası deniz taşımacılığının Atlantik ve Akdeniz arasında engelsiz transit geçişe sahip olduğu Cebelitarık Boğazı ile sınırlanmıştır. ⓘ
Rif dağları kuzeybatıdan kuzeydoğuya doğru Akdeniz'i çevreleyen bölge boyunca uzanır. Atlas Dağları kuzeydoğudan güneybatıya doğru ülkenin omurgasını oluşturur. Ülkenin güneydoğu kısmının büyük bölümü Sahra Çölü'nde yer almaktadır ve bu nedenle genellikle seyrek nüfuslu ve ekonomik açıdan verimsizdir. Nüfusun çoğu bu dağların kuzeyinde yaşarken, güneyde 1975 yılında Fas tarafından ilhak edilen eski bir İspanyol kolonisi olan Batı Sahra yer almaktadır (bkz. Yeşil Yürüyüş). Fas, Batı Sahra'nın kendi topraklarının bir parçası olduğunu iddia etmekte ve burayı Güney Eyaletleri olarak adlandırmaktadır. ⓘ
Fas'ın başkenti Rabat'tır; en büyük şehri ise ana limanı Kazablanka'dır. Fas'ın 2014 nüfus sayımına göre nüfusu 500.000'in üzerinde olan diğer şehirleri Fes, Marakeş, Meknes, Salé ve Tangier'dir. ⓘ
Fas, ISO 3166-1 alpha-2 coğrafi kodlama standardında MA sembolü ile temsil edilmektedir. Bu kod, Fas'ın internet alan adı olan .ma için temel olarak kullanılmıştır. ⓘ
| Fas ⓘ | |
|---|---|
| |
| Kıta | Afrika |
| Bölge | Mağrip |
| Koordinatlar | 32°00′N 5°00′W |
| Yüzölçüm | dünyada 40 (57 tartışmalı bölge Batı Sahra'sız). sırada 710.850 (446.550 tartışmalı bölge Batı Sahra'sız) km² Kara : 99,94 % Su : 0,06 % |
| Kıyılar | 3.600 (1.835 tartışmalı bölge Batı Sahra'sız) km |
| Sınırlar | toplam: 2017,9 km Cezayir 1.605 km İspanya (Ceuta): 6,3 km İspanya (Melilla) 9,6 km km |
| En yüksek nokta | 4.165 m (Cebel Toubkal) |
| En alçak nokta | −55 m (Sebkha Tah) |
| En uzun nehir | 1.100 km (Dra nehri) |
| En büyük göl | |
İklim
Yüzölçümü bakımından Fas, ağırlıklı olarak "sıcak yaz Akdeniz iklimi" (Csa) ve "sıcak çöl iklimi" (BWh) bölgelerinden oluşmaktadır. ⓘ
Merkezi sıradağlar ve Atlantik kıyısındaki soğuk Kanarya Akıntısı'nın etkileri, Fas'ın kuzey ve orta dağlardaki gür ormanlardan doğu ve güney bölgelerdeki bozkır, yarı kurak ve çöl alanlarına kadar uzanan nispeten geniş bitki örtüsü çeşitliliğinde önemli faktörlerdir. Fas'ın kıyı ovalarında yaz aylarında bile oldukça ılımlı sıcaklıklar yaşanır. Genel olarak, bu iklim aralığı Güney Kaliforniya'nınkine benzer. ⓘ
Rif, Orta ve Yüksek Atlas Dağları'nda birkaç farklı iklim tipi mevcuttur: Kıyı ovaları boyunca Akdeniz iklimi, yüksek kesimlerde yerini nemli ılıman bir iklime bırakır ve farklı meşe türlerinin, yosun halılarının, ardıçların ve Fas'a endemik bir kraliyet kozalaklı ağacı olan Atlantik köknarının büyümesine izin verecek yeterli neme sahiptir. Vadilerde, verimli topraklar ve yüksek yağış kalın ve gür ormanların büyümesine izin verir. Bulut ormanları Rif Dağları'nın batısında ve Orta Atlas Dağları'nda bulunabilir. Daha yüksek rakımlarda iklim alp karakterine bürünür ve kayak merkezlerini destekleyebilir. ⓘ
Atlas Dağları'nın güneydoğusunda, Cezayir sınırlarına yakın yerlerde iklim çok kurak bir hal alır ve yazlar uzun ve sıcak geçer. Aşırı sıcaklık ve düşük nem seviyeleri, dağ sisteminin yağmur gölgesi etkisi nedeniyle Atlas sıradağlarının doğusundaki ova bölgelerinde özellikle belirgindir. Fas'ın en güneydoğu kısımları çok sıcaktır ve geniş kum tepeleri ve kayalık düzlüklerin yemyeşil vahalarla süslendiği Sahra Çölü'nün bazı kısımlarını içerir. ⓘ
Güneydeki Sahra bölgesinin aksine, ülkenin orta ve kuzey bölgelerinde kıyı ovaları verimlidir ve nüfusun %95'inin yaşadığı ülke tarımının bel kemiğini oluşturur. Kuzey Atlantik Okyanusu'na doğrudan maruz kalması, Avrupa anakarasına yakınlığı ve uzun Rif ve Atlas dağları, ülkenin kuzey yarısındaki Avrupa benzeri iklimin etkenleridir. Bu da Fas'ı bir zıtlıklar ülkesi haline getirmektedir. Ormanlık alanlar ülkenin yaklaşık %12'sini kaplarken, ekilebilir araziler %18'ini oluşturmaktadır. Fas topraklarının yaklaşık %5'i tarımsal kullanım için sulanmaktadır. ⓘ
Genel olarak, güneydoğu bölgeleri (Sahra öncesi ve çöl bölgeleri) dışında, Fas'ın iklimi ve coğrafyası İber yarımadasına çok benzemektedir. Bu nedenle Fas aşağıdaki iklim bölgelerine sahiptir:
- Akdeniz: Ülkenin kıyı Akdeniz bölgelerine, (500 km'lik şerit) boyunca ve Atlantik kıyılarının bazı kısımlarına hakimdir. Yazlar sıcak ila orta derecede sıcak ve kuraktır, ortalama en yüksek sıcaklıklar 29 °C (84,2 °F) ile 32 °C (89,6 °F) arasındadır. Kışlar genellikle ılık ve yağışlı geçer, günlük ortalama sıcaklıklar 9 °C (48,2 °F) ile 11 °C (51,8 °F) arasında seyreder ve ortalama en düşük sıcaklıklar 5 °C (41,0 °F) ile 8 °C (46,4 °F) arasındadır, bu durum Batı Akdeniz'in kıyı bölgeleri için tipiktir. Bu bölgedeki yıllık yağış miktarı batıda 600 ila 800 mm, doğuda ise 350-500 mm arasında değişmektedir. Bu bölgeye giren önemli şehirler Tangier, Tetouan, Al Hoceima, Nador ve Safi'dir.
- Alt-Akdeniz: Akdeniz özellikleri gösteren, ancak nispi yükseklikleri veya Kuzey Atlantik Okyanusu'na doğrudan maruz kalmaları nedeniyle diğer iklimlerden oldukça etkilenen şehirleri etkiler. Dolayısıyla iki ana etki iklimine sahibiz:
- Okyanus iklimi: En yüksek sıcaklıkların 27 °C (80,6 °F) civarında olduğu ve Essaouira bölgesi açısından neredeyse her zaman 21 °C (69,8 °F) civarında olduğu daha serin yazlar tarafından belirlenir. Günlük orta sıcaklıklar 19 °C'ye (66,2 °F) kadar düşebilirken, kışlar soğuktan ılımana ve yağışlı geçer. Yıllık yağış miktarı 400 ila 700 mm arasında değişir. Bu bölgeye giren önemli şehirler Rabat, Kazablanka, Kénitra, Salé ve Essaouira'dır. ⓘ
- Kıtasal: Tipik Akdeniz bölgelerine kıyasla daha sıcak yazlar ve daha soğuk kışlar ile sonuçlanan yüksek ve alçak değerler arasındaki daha büyük boşluk ile belirlenir. Yaz aylarında, sıcak hava dalgaları sırasında günlük en yüksek sıcaklıklar 40 °C'ye (104,0 °F) kadar çıkabilir, ancak genellikle 32 °C (89,6 °F) ile 36 °C (96,8 °F) arasındadır. Ancak, güneş battıkça sıcaklıklar düşer. Gece sıcaklıkları genellikle 20 °C'nin (68,0 °F) altına düşer ve bazen yaz ortasında 10 °C'ye (50,0 °F) kadar iner. Kışlar daha serindir ve Aralık ile Şubat ayları arasında birçok kez donma noktasının altına inebilir. Ayrıca, zaman zaman kar yağabilir. Örneğin Fès'te 2005 kışında -8 °C (17,6 °F) kaydedilmiştir. Yıllık yağış miktarı 500 ila 900 mm arasında değişmektedir. Önemli şehirler Fès, Meknès, Chefchaouen, Beni-Mellal ve Taza'dır. ⓘ
- Kıtasal: Ülkenin kuzey ve orta kesimlerindeki dağlık bölgelere hakim olan bu iklimde yazlar 32 °C (89,6 °F) ile 36 °C (96,8 °F) arasında değişen sıcaklıklarla çok sıcak geçer. Öte yandan kışlar soğuk geçer ve en düşük sıcaklıklar genellikle donma noktasının ötesine geçer. Fas'a kuzeybatıdan soğuk ve nemli hava geldiğinde, birkaç gün boyunca sıcaklıklar bazen -5 °C'nin (23,0 °F) altına düşer. Ülkenin bu bölgesine genellikle bol miktarda kar yağar. Yağış miktarı 400 ile 800 mm arasında değişir. Önemli şehirler Khenifra, Imilchil, Midelt ve Azilal'dir.
- Alpin: Orta Atlas Sıradağları'nın bazı bölümlerinde ve Yüksek Atlas Sıradağları'nın doğu kesiminde bulunur. Yazlar çok ılık ila orta derecede sıcak, kışlar ise daha uzun, soğuk ve kar yağışlı geçer. Yağış miktarı 400 ile 1200 mm arasında değişir. Yazın en yüksek sıcaklıklar 30 °C'nin (86,0 °F) üzerine pek çıkmazken, en düşük sıcaklıklar serindir ve ortalama 15 °C'nin (59,0 °F) altındadır. Kışları, yüksekler ortalama 8 °C (46,4 °F) civarındadır ve düşükler donma noktasının oldukça altına iner. Ülkenin bu bölümünde Oukaimeden ve Mischliefen gibi birçok kayak merkezi bulunmaktadır. Önemli şehirler Ifrane, Azrou ve Boulmane'dir.
- Yarı kurak: Bu iklim türü ülkenin güneyinde ve ülkenin doğusunun bazı kesimlerinde bulunur, burada yağış miktarı daha düşüktür ve yıllık yağış miktarı 200 ila 350 mm arasındadır. Bununla birlikte, bu bölgelerde genellikle yağış düzeni ve termal özellikler gibi Akdeniz özelliklerine rastlanır. Önemli şehirler Agadir, Marakeş ve Oujda'dır. ⓘ
Agadir'in güneyi ve Cezayir sınırlarına yakın Jerada'nın doğusunda kurak ve çöl iklimi hüküm sürmeye başlar. ⓘ
Fas'ın Sahra Çölü'ne ve Atlas Okyanusu'nun Kuzey Denizi'ne yakınlığı nedeniyle, bölgesel mevsimsel sıcaklıkları etkileyen iki olay meydana gelir; ya doğudan siroko estiğinde sıcaklıkları 7-8 santigrat derece yükselterek sıcak hava dalgaları yaratır ya da kuzeybatıdan soğuk nemli hava estiğinde sıcaklıkları 7-8 santigrat derece düşürerek soğuk hava dalgası veya soğuk büyü yaratır. Ancak bu olaylar ortalama iki ila beş günden fazla sürmez. ⓘ
Fas ile aynı iklim özelliklerini paylaşan ülkeler veya bölgeler Portekiz, İspanya ve Cezayir ile ABD'nin Kaliforniya eyaletidir. ⓘ
İklim değişikliğinin Fas'ı birçok boyutta önemli ölçüde etkilemesi beklenmektedir. Sıcak ve kurak iklime sahip bir kıyı ülkesi olarak çevresel etkilerin geniş ve çeşitli olması muhtemeldir. 2019 İklim Değişikliği Performans Endeksi itibariyle Fas, İsveç'in ardından hazırlıklı olma konusunda ikinci sırada yer almıştır. ⓘ
Biyoçeşitlilik
Fas geniş bir biyolojik çeşitlilik yelpazesine sahiptir. Hızlı habitat kaybına uğrayan endemik türlerin olağanüstü yoğunlukta olduğu bir alan olan Akdeniz havzasının bir parçasıdır ve bu nedenle koruma önceliği açısından bir sıcak nokta olarak kabul edilmektedir. Avifauna özellikle çeşitlilik göstermektedir. Fas'ın avifaunası, beşi insanlar tarafından getirilmiş ve 156'sı nadiren ya da tesadüfen görülen toplam 454 tür içermektedir. ⓘ
Vahşi doğada nesli tükenmek üzere olan Berberi aslanı, Fas'a özgü bir alt türdür ve ulusal bir amblemdir. Vahşi doğadaki son Berberi aslanı 1922 yılında Atlas Dağları'nda vurulmuştur. Kuzey Afrika'nın diğer iki başlıca yırtıcısı olan Atlas ayısı ve Berberi leoparının nesli sırasıyla tükenmiş ve kritik tehlike altındadır. Batı Afrika timsahının kalıntı popülasyonları 20. yüzyıla kadar Draa nehrinde varlığını sürdürmüştür. ⓘ
Fas ve Cezayir'e endemik bir primat olan Berberi makağının nesli de, makağın yaşam alanı olan ormanlık alanları azaltan insan ticareti, kentleşme, ahşap ve gayrimenkul genişlemesi nedeniyle tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır. ⓘ
Gıda, evcil hayvan, tıbbi amaçlar, hediyelik eşya ve fotoğraf malzemesi olarak hayvan ve bitki ticareti, yasaların çoğunu yasadışı hale getirmesine rağmen Fas genelinde yaygındır. Bu ticaret düzensizdir ve Fas'ın yerli yaban hayatının vahşi popülasyonlarında bilinmeyen azalmalara neden olmaktadır. Kuzey Fas'ın Avrupa'ya yakınlığı nedeniyle, kaktüsler, kaplumbağalar, memeli hayvan derileri ve yüksek değerli kuşlar (şahinler ve bülbüller) gibi türler ülkenin çeşitli bölgelerinde hasat edilmekte ve kayda değer miktarlarda ihraç edilmektedir. 2009-2011 döneminde Uzak Doğu'ya 60 ton ihraç edilen yılan balığı özellikle büyük miktarlarda hasat edilmiştir. ⓘ
Fas altı karasal ekolojik bölgeye ev sahipliği yapmaktadır: Akdeniz kozalaklı ağaç ve karışık ormanları, Akdeniz Yüksek Atlas ardıç bozkırı, Akdeniz akasya-argania kuru ormanlık alanları ve etli çalılıkları, Akdeniz kuru ormanlık alanları ve bozkırı, Akdeniz ormanlık alanları ve ormanları ve Kuzey Sahra bozkırı ve ormanlık alanları. 2019 Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi ortalama puanı 6,74/10 olup 172 ülke arasında dünya genelinde 66. sırada yer almaktadır. ⓘ
Politika
.jpg)
Fas, 2014 Demokrasi Endeksi'ne göre otoriter bir rejimdi. Basın Özgürlüğü 2014 raporunda ise "Özgür Değil" olarak değerlendirilmiştir. Ancak bu durum o zamandan bu yana iyileşti ve Fas, 2015 yılından bu yana Demokrasi Endeksi tarafından "hibrid rejim" olarak derecelendirildi. 2017 Basın Özgürlüğü raporu Fas basınının "özgür olmadığını" tespit etmeye devam ederken, "Net Özgürlük" ve daha genel olarak "Dünyada Özgürlük" için "kısmen özgür" dereceleri verdi. ⓘ
Mart 1998 seçimlerinin ardından, muhalefetteki sosyalist lider Abderrahmane Youssoufi başkanlığında ve büyük ölçüde muhalefet partilerinden gelen bakanlardan oluşan bir koalisyon hükümeti kuruldu. Başbakan Youssoufi'nin hükümeti, ağırlıklı olarak muhalefet partilerinden oluşan ilk hükümetti ve aynı zamanda Ekim 2002'ye kadar sosyalist, ortanın solu ve milliyetçi partilerden oluşan bir koalisyonun hükümette yer alması için ilk fırsatı temsil ediyordu. Ayrıca Arap dünyasının modern siyasi tarihinde ilk kez bir seçim sonrasında muhalefet iktidarı devraldı. Mevcut hükümet Aziz Akhannouch tarafından yönetilmektedir. ⓘ
Fas Anayasası, Parlamento ve bağımsız bir yargıya sahip bir monarşi öngörmektedir. 2011 anayasa reformları ile Fas Kralı daha az yürütme yetkisine sahip olurken, başbakanın yetkileri genişletilmiştir. ⓘ
Anayasa Kral'a (diğer yetkilerinin yanı sıra) onursal yetkiler tanımaktadır; Kral hem laik siyasi lider hem de Muhammed Peygamber'in soyundan gelen bir kişi olarak "İnananların Komutanı "dır. Bakanlar Kurulu'na başkanlık eder; parlamento seçimlerinde en çok sandalyeyi kazanan siyasi partiden başbakanı atar ve başbakanın tavsiyeleri üzerine hükümet üyelerini atar. ⓘ
1996 anayasası teorik olarak krala herhangi bir bakanın görev süresine son verme ve alt ve üst Meclis başkanlarına danıştıktan sonra Parlamentoyu feshetme, anayasayı askıya alma, yeni seçim çağrısı yapma veya kararname ile yönetme yetkisi veriyordu. Bu sadece 1965 yılında gerçekleşmiştir. Kral resmi olarak silahlı kuvvetlerin başkomutanıdır. ⓘ
Yasama organı
1996'daki anayasa reformundan bu yana, iki meclisli yasama organı iki meclisten oluşmaktadır. Fas Temsilciler Meclisi (Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants) beş yıllık bir dönem için seçilen 325 üyeye sahiptir; 295'i çok sandalyeli seçim bölgelerinde, 30'u ise sadece kadınlardan oluşan ulusal listelerde seçilmiştir. Encümenler Meclisi (Majlis al-Mustasharin) dokuz yıllık bir dönem için seçilen 270 üyeye sahiptir ve yerel meclisler (162 sandalye), meslek odaları (91 sandalye) ve ücretli çalışanlar (27 sandalye) tarafından seçilmektedir. ⓘ
Parlamentonun yetkileri, hala nispeten sınırlı olmakla birlikte, 1992 ve 1996'da ve 2011 anayasa revizyonlarında daha da genişletilmiştir ve bütçe konularını, yasa tasarılarını onaylamayı, bakanları sorgulamayı ve hükümetin eylemlerini araştırmak için geçici soruşturma komisyonları kurmayı içerir. Parlamentonun alt kanadı güvensizlik oyuyla hükümeti feshedebilir. ⓘ
En son parlamento seçimleri 8 Eylül 2021 tarihinde yapılmıştır. Bu seçimlerde seçmen katılımının kayıtlı seçmenlerin %50,35'i olduğu tahmin edilmektedir. ⓘ
Askeri
Fas'ın ordusu Kraliyet Silahlı Kuvvetlerinden oluşur; bu kuvvetlere Ordu (en büyük birim), Deniz Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, Kraliyet Muhafızları, Kraliyet Jandarması ve Yardımcı Kuvvetler dahildir. İç güvenlik genel olarak etkilidir ve siyasi şiddet eylemleri nadirdir (bir istisna dışında, 45 kişinin ölümüne neden olan 2003 Kazablanka bombalamaları). ⓘ
BM, çok sayıda Fas askerinin konuşlandığı Batı Sahra'da küçük bir gözlemci gücü bulundurmaktadır. Sahrawi Polisario Front, Batı Sahra'da tahminen 5,000 savaşçıdan oluşan aktif bir milis gücü bulundurmaktadır ve 1970'lerden beri Fas güçleriyle aralıklı olarak savaşmaktadır. ⓘ
Dış ilişkiler
Fas Birleşmiş Milletler üyesidir ve Afrika Birliği (AU), Arap Ligi, Arap Mağrip Birliği (UMA), İslam İşbirliği Teşkilatı (OIC), Bağlantısızlar Hareketi ve Sahel-Sahra Devletleri Topluluğu (CEN_SAD) üyesidir. Fas'ın ilişkileri Afrika, Arap ve Batı devletleri arasında büyük farklılıklar göstermektedir. Fas, ekonomik ve siyasi faydalar elde etmek için Batı ile güçlü bağlara sahip olmuştur. Fransa ve İspanya, Fas'taki başlıca ticari ortakların yanı sıra başlıca kreditörler ve yabancı yatırımcılar olmaya devam etmektedir. Fas'taki toplam yabancı yatırımların yaklaşık %73,5'i Avrupa Birliği tarafından yapılırken, Arap dünyası sadece %19,3 oranında yatırım yapmaktadır. Basra Körfezi ve Mağrip bölgelerinden birçok ülke Fas'taki büyük ölçekli kalkınma projelerinde daha fazla yer almaktadır. ⓘ
Fas, 1982 yılında Sahrawi Arap Demokratik Cumhuriyeti'nin tartışmalı Batı Sahra bölgesinde kendi kaderini tayin referandumu düzenlenmeden Afrika Birliği (o zamanki adıyla Afrika Birliği Örgütü) tarafından tam üye olarak kabul edilmesi üzerine 12 Kasım 1984 tarihinde tek taraflı olarak çekilmesi nedeniyle Afrika Birliği'ne üye olmayan tek Afrika ülkesiydi. Fas, 30 Ocak 2017 tarihinde Afrika Birliği'ne yeniden katılmıştır. Ağustos 2021'de Cezayir, Fas ile diplomatik ilişkilerini kesti. ⓘ
İspanya ile 2002 yılında küçük Perejil adası üzerinde yaşanan bir anlaşmazlık, Melilla ve Ceuta'nın egemenliği konusunu yeniden gündeme getirmiştir. Akdeniz kıyısındaki bu küçük yerleşim bölgeleri Fas tarafından çevrelenmiştir ve yüzyıllardır İspanya tarafından yönetilmektedir. ⓘ
Fas'a 2004 yılında George W. Bush yönetimi tarafından NATO üyesi olmayan başlıca müttefik statüsü verildi. Fas, dünyada ABD egemenliğini tanıyan ilk ülkedir (1777'de). ⓘ
Fas, AB ile komşularını yakınlaştırmayı amaçlayan Avrupa Birliği'nin Avrupa Komşuluk Politikası'na (ENP) dahildir. ⓘ
Batı Sahra'nın statüsü
Batı Sahra üzerindeki çatışma nedeniyle Saguia el-Hamra ve Río de Oro bölgelerinin statüsü tartışmalıdır. Batı Sahra Savaşı, Sahravi isyancı ulusal kurtuluş hareketi Polisario Cephesi'nin 1976'dan 1991'deki ateşkese kadar Fas ve Moritanya'ya karşı verdiği ve halen yürürlükte olan bir savaştı. Birleşmiş Milletler misyonu MINURSO, bölgenin bağımsız olması ya da Fas'ın bir parçası olarak tanınması konusunda bir referandum düzenlemekle görevlendirilmiştir. ⓘ
Bölgenin bir kısmı olan Serbest Bölge, Polisario Cephesi'nin Sahrawi Arap Demokratik Cumhuriyeti olarak kontrol ettiği çoğunlukla ıssız bir alandır. İdari merkezi Cezayir'in Tindouf kentinde bulunmaktadır. 2006 yılı itibariyle hiçbir BM üyesi devlet Fas'ın Batı Sahra üzerindeki egemenliğini tanımamıştır. 2020 yılında Trump yönetimindeki Amerika Birleşik Devletleri, Fas'ın İsrail ile ilişkilerini eş zamanlı olarak normalleştirmesi şartıyla, Fas'ın tartışmalı Batı Sahra bölgesi üzerindeki egemenliğini destekleyen ilk Batılı ülke oldu. ⓘ
2006 yılında Fas hükümeti, Sahra İşleri için Fas Kraliyet Danışma Konseyi (CORCAS) aracılığıyla bölge için özerk statü önerdi. Proje 2007 Nisan ayı ortasında Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'ne sunuldu. Bu öneri Fas'ın ABD, Fransa ve İspanya gibi müttefikleri tarafından desteklendi. Güvenlik Konseyi tarafları karşılıklı olarak kabul edilecek bir siyasi çözüme ulaşmak için doğrudan ve koşulsuz müzakerelere girmeye çağırdı. ⓘ
İdari bölünmeler
Fas resmi olarak 12 bölgeye ayrılmış olup, bu bölgeler de 62 il ve 13 vilayete bölünmüştür. ⓘ
Bölgeler
- Tanger-Tetouan-Al Hoceima
- Oryantal
- Fès-Meknès
- Rabat-Salé-Kénitra
- Béni Mellal-Khénifra
- Kazablanka-Settat
- Marakeş-Safi
- Drâa-Tafilalet
- Souss-Massa
- Guelmim-Oued İsim
- Laâyoune-Sakia El Hamra
- Dakhla-Oued Ed-Dahab ⓘ
İnsan hakları
1960'ların başından 1980'lerin sonuna kadar Hasan II liderliğindeki Fas, hem Afrika hem de dünyadaki en kötü insan hakları sicillerinden birine sahipti. Hasan II'nin liderliği sırasında siyasi muhalefete yönelik hükümet baskısı 1990'ların ortalarında keskin bir düşüş gösterene kadar yaygındı. İhlallerin işlendiği on yıllar Kurşun Yılları (Les Années de Plomb) olarak anılır ve zorla kaybetmeler, hükümet muhaliflerine ve protestoculara yönelik suikastlar ve Tazmamart gibi gizli toplama kamplarını içerir. Kral Hasan II (1961-1999) döneminde işlenen ihlalleri incelemek üzere Kral Muhammed yönetimindeki hükümet bir Eşitlik ve Uzlaşma Komisyonu (IER) kurdu. ⓘ
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün 2016 yıllık raporuna göre Faslı yetkililer barışçıl ifade, örgütlenme ve toplanma haklarını çeşitli kanunlarla kısıtladı. Yetkililer, hükümeti veya kralı (veya kraliyet ailesini) eleştiren basılı ve çevrimiçi medyayı kovuşturmaya devam ediyor. Ayrıca, Fas tarafından işgal edilen ve Fas tarafından Güney Eyaletlerinin bir parçası olarak kabul edilen tartışmalı bir bölge olan Batı Sahra'da hem bağımsızlık yanlısı Sahrawi hem de Polario yanlısı göstericilere karşı şiddet uygulandığına dair sürekli iddialar bulunmaktadır. Fas, bağımsızlık yanlısı Sahrawi aktivistleri vicdan mahkumu olarak alıkoymakla suçlanmaktadır. ⓘ
Eşcinsel eylemler ve evlilik öncesi seks Fas'ta yasa dışıdır ve altı aydan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılabilir. İslam dışında herhangi bir din için propaganda yapmak yasa dışıdır (Fas Ceza Kanunu'nun 220. maddesi) ve bu suç en fazla 15 yıl hapis cezası ile cezalandırılır. Kadına yönelik şiddet ve cinsel taciz suç olarak kabul edilmiştir. Cezalar bir aydan beş yıla kadar çıkabilmekte ve 200 ila 1.000 dolar arasında değişen para cezaları verilebilmektedir. ⓘ
Mayıs 2020'de yüzlerce Faslı göçmen işçi, COVID-19 salgını nedeniyle getirilen kısıtlamalar nedeniyle İspanya'da mahsur kaldı. İspanyol hükümeti, Fas hükümeti ile göçmen işçilerin "insani koridor" aracılığıyla ülkelerine geri gönderilmesi konusunda görüşmeler yürüttüğünü açıklamış ve göçmenler daha sonra evlerine dönmüşlerdir. ⓘ
Ekonomi
| Sıra | Bölgeler | Toplam GSYİH'ya payı | GSYİH (milyar $) eşdeğeri ⓘ |
|---|---|---|---|
| 1 | Grand Casablanca | 18,8 % | 16.709/ Bahreyn
|
| 2 | Souss-Massa-Draâ | 12,2 % | 10.843/ Senegal
|
| 3 | Rabat-Salé-Zemmour-Zaer | 9,8 % | 8.710/ Kamboçya
|
| 4 | Marrakech-Tensift-El Haouz | 8,2 % | 7.288/ Kuzey Makedonya
|
| 5 | Tangier-Tétouan | 7,4 % | 6.577/ Mali
|
| 6 | Oriental | 7,1 % | 6.310/ Malta
|
| 7 | Gharb-Chrarda-Béni Hssen | 6,9 % | 6.132/ Haiti
|
| 8 | Doukkala-Abda | 5,4 % | 4.799/ Nikaragua
|
| 9 | Chaouia-Ouardigha | 5,2 % | 4.621/ Gine
|
| 10 | Meknès-Tafilalet | 4,9 % | 4.355/ Moldova
|
| 11 | Fès-Boulemane | 4,2 % | 3.732/ Moğolistan
|
| 12 | Tadla-Azilal | 4,2 % | 3.732/ Tacikistan
|
| 13 | Sahra vilayetleri | 3,0 % | 2.666/ Moritanya
|
| 14 | Taza-Al Hoceima-Taounate | 2,7 % | 2.399/ Togo
|
Fas Afrika'nın en büyük beşinci ekonomisine sahiptir. Cezayir'den sonra, Mağrip'in ikinci büyük ekonomisidir. 2008 yılında Fas büyüme oranı yaklaşık %6,5 idi. Fas Afrika ortalamasına göre güçlü bir gayri safi yurt içi hasılaya sahiptir. 2008'de 8.52 milyar dolar civarında olan ya da kıtanın toplam GSYİH'nin% 9'u Fas'a aittir. Fas da 1999 yılında Kral VI Muhammed tahta çıkmasından bu yana her yıl ortalama %8 büyüme oranı yakalamıştır. Bu büyüme yıllık hasat gibi değişken sonuçlara bağlı olduğundan sürdürülebilir değildir. ⓘ
Avrupa kıtası ile Fas'ın yakınlığı, Avrupa şirketlerinin yer değiştirmelerinde Fas'a yönelimlerine yol açmış, bu da büyük ölçüde ekonomiye katkısı olmuştur. 2000'lerin başından bu yana, yürüttüğü tutarlı maliye politikası offshore için cazip bir ülke konumuna gelmiştir. OECD 2008'de yarattığı iş hacmi ile krallığı Estonya ve Çin'den sonra 3. sıraya yerleştirmiştir. ⓘ
Ülkede tarıma dayalı besin endüstrisi kollarının yanı sıra, kimya ve gübre sanayi ile küçük el sanatları gelişmiştir. Yeraltı kaynakları ülke ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Fas'ta çıkarılan madenlerin başında fosfat gelir. Fosfat dışında, manganez, arsenik,nikel, kobalt ve demir de bulunmaktadır. Ayrıca az miktarda kömür ve petrol gümüşlü kurşun da çıkarılır. Ülke sanayinin ihtiyacı olan enerji büyük ölçüde hidroelektrik santrallerden sağlanır. ⓘ
Tanca'nın İspanya'ya yakın olması ve bu sayede iki ülke arasında yapılan ve 45 dakika süren feribot seferleri sayesinde İspanya ile ticaret gelişmiştir. Bunun yanında günlük olarak Fransa'nın Güney ve liman kenti olan Marsilya şehrine de seferler düzenlenmektedir. ⓘ
Sosyal Güvenlik Ulusal Fon (La Caisse Nationale de Sécurité Sociale-CNSS), Nisan 1961 tarihinden itibaren, ücretliler için Fas sosyal güvenlik programını yönetmektedir. Bu kamu kurumu, şirketlerden prim toplamaktan ve ayrıca ekonominin temel sektörlerinde çalışan işçilerin (sanayi ve ticaret, tarım, balıkçılık ve esnaf) sosyal güvenlik şemsiyesi altındaki masraflarını karşılamaktan sorumludur. Sosyal güvenliğin şemsiyesi; hastalıklar, hamilelik, sakatlık ya da yaşlılık bir sonucu olarak ücret kaybına karşı, işçileri (ve ailelerini) korur. Yaklaşık 5.000 personeli ile, kurum, ülke genelinde 50 ofis ile yayılıdır. ⓘ
| Gösterge | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 ⓘ |
|---|---|---|---|---|
| Gayrısafî yurt içi hâsıla milyar USD | 65,64 | 74,41 | 85,21 | 91,41 |
| GSYİH büyümesi (sabit fiyatlarla) | %7,8 | %2,7 | %6,5* | %5,5* |
| USD cinsinden kişi başına GSYH | 2.151* | 2.422* | 2.901* | 2.868 |
| Enflasyon oranı | %3,3 | %2 | %3,9* | %4,5* |
| Kaynaklar : IMF - World Economic Outlook Database(*) Tahmini değer (1) Dünya bankası | ||||
Fas ekonomisi arz ve talep kanununa göre yönetilen nispeten liberal bir ekonomi olarak kabul edilmektedir. Ülke 1993'ten bu yana, eskiden hükümetin elinde olan bazı ekonomik sektörleri özelleştirme politikası izlemektedir. Fas, Afrika ekonomik ilişkilerinde önemli bir oyuncu haline gelmiştir ve GSYİH (PPP) açısından Afrika'nın beşinci büyük ekonomisidir. Fas, Economist Intelligence Unit'in yaşam kalitesi endeksinde Güney Afrika'nın önünde birinci Afrika ülkesi olarak yer almıştır. Ancak bu birincilik sıralamasından bu yana geçen yıllar içinde Fas, Mısır'ın ardından dördüncü sıraya gerilemiştir. ⓘ
Hizmetler sektörü GSYH'nin yarısından biraz fazlasını oluştururken madencilik, inşaat ve imalattan oluşan sanayi sektörü de dörtte birini oluşturmaktadır. En yüksek büyümeyi kaydeden sektörler turizm, telekom, bilgi teknolojileri ve tekstildir. ⓘ
Turizm
Turizm Fas ekonomisinin en önemli sektörlerinden biridir. Ülkenin kıyılarına, kültürüne ve tarihine odaklanan güçlü bir turizm endüstrisi ile oldukça gelişmiştir. Fas 2019 yılında 13 milyondan fazla turist çekmiştir. Turizm, fosfat endüstrisinden sonra Fas'ın en çok döviz kazandıran ikinci sektörüdür. Fas hükümeti turizmin gelişmesine büyük yatırım yapmaktadır. 2010 yılında hükümet, Fas'ı dünyanın en iyi 20 turizm destinasyonundan biri haline getirmeyi ve 2020 yılına kadar yıllık uluslararası turist sayısını ikiye katlayarak 20 milyona çıkarmayı planlayan Vizyon 2020'yi başlatmış ve turizmin GSYH'nin %20'sine yükselmesini ummuştur. ⓘ
Turistleri çekmek için hükümet sponsorluğunda yürütülen büyük pazarlama kampanyaları Fas'ı turistler için ucuz, egzotik ve güvenli bir yer olarak tanıttı. Fas'a gelen ziyaretçilerin çoğu Avrupalı olmaya devam etmekte olup, Fransız vatandaşları tüm ziyaretçilerin neredeyse %20'sini oluşturmaktadır. Avrupalıların çoğu Nisan ve Ağustos ayları arasında ziyaret etmektedir. Fas'ın nispeten yüksek turist sayısına konumu yardımcı olmuştur - Fas Avrupa'ya yakındır ve ziyaretçileri plajlarına çekmektedir. İspanya'ya yakınlığı nedeniyle, İspanya'nın güney kıyı bölgelerindeki turistler Fas'a bir ila üç günlük geziler yapmaktadır. ⓘ
Fas ve Cezayir arasında hava seferleri başladığından beri birçok Cezayirli alışveriş yapmak, ailelerini ve arkadaşlarını ziyaret etmek için Fas'a gitmektedir. Fas, dirhemin devalüasyonu ve İspanya'daki otel fiyatlarının artması nedeniyle nispeten ucuzdur. Fas, büyük şehirleri ve turistik destinasyonları limanlara ve uluslararası havalimanlarına sahip şehirlere bağlayan mükemmel bir karayolu ve demiryolu altyapısına sahiptir. Düşük maliyetli havayolları ülkeye ucuz uçuşlar sunmaktadır. ⓘ
.jpg)
Turizm giderek artan bir şekilde Fas'ın antik kentleri gibi kültürüne odaklanmaktadır. Modern turizm endüstrisi Fas'ın antik Berberi, Roma ve İslami bölgelerinden, peyzajından ve kültürel tarihinden faydalanmaktadır. Fas'a gelen turistlerin %60'ı ülkeyi kültürü ve mirası için ziyaret etmektedir. Agadir önemli bir sahil beldesidir ve Fas'taki tüm yatak gecelerinin üçte birine sahiptir. Atlas Dağları'na düzenlenen turlar için bir üs konumundadır. Fas'ın kuzeyindeki diğer tatil beldeleri de çok popülerdir. ⓘ
Kazablanka Fas'taki en büyük kruvaziyer limanıdır ve Fas'taki turistler için en gelişmiş pazara sahiptir, Fas'ın merkezindeki Marakeş popüler bir turizm merkezidir, ancak turistler arasında Fas'ın tarihi ve kültürünün tadına bakmayı sağlayan bir ve iki günlük geziler için daha popülerdir. Marakeş'teki Majorelle botanik bahçesi popüler bir turistik cazibe merkezidir. Moda tasarımcısı Yves Saint-Laurent ve Pierre Bergé tarafından 1980 yılında satın alınmıştır. Onların şehirdeki varlığı, şehrin bir turizm merkezi olarak profilinin yükselmesine yardımcı olmuştur. ⓘ
2006 yılı itibariyle, Atlas ve Rif Dağları'ndaki aktivite ve macera turizmi Fas turizminde en hızlı büyüyen alandır. Bu bölgeler Mart sonundan Kasım ortasına kadar mükemmel yürüyüş ve trekking olanaklarına sahiptir. Hükümet trekking parkurlarına yatırım yapmaktadır. Ayrıca Tunus ile rekabet içinde çöl turizmini de geliştirmektedirler. ⓘ
Altyapı
Küresel Rekabet Edebilirlik Raporu 2019'a göre Fas, Karayollarında dünyada 32. sırada, Denizyollarında 16. sırada, Havayollarında 45. sırada ve Demiryollarında 64. sırada yer almaktadır. Bu da Fas'a Afrika kıtasındaki en iyi altyapı sıralamasını vermektedir. ⓘ
Limanlar, havaalanları ve demiryolu bağlantıları gibi modern altyapının geliştirilmesi hükümetin en önemli önceliğidir. Fas hükümeti, artan iç talebi karşılamak için 2010-2015 yılları arasında temel altyapının iyileştirilmesine 15 milyar dolardan fazla yatırım yapmıştır. ⓘ
Fas kıtadaki en iyi yol sistemlerinden birine sahiptir. Son 20 yılda hükümet, çoğu büyük şehri ücretli otoyollarla birbirine bağlayan yaklaşık 1770 kilometrelik modern yollar inşa etti. Fas Ekipman, Ulaştırma, Lojistik ve Su Bakanlığı, 2030 yılına kadar 9,6 milyar dolar maliyetle 3380 kilometre daha otoban ve 2100 kilometre daha otoyol inşa etmeyi hedeflemektedir. Başta Laayoune ve Dakhla şehirleri olmak üzere güney illerini Fas'ın geri kalanına bağlamaya odaklanıyor. ⓘ
Fas, 2014 yılında Tanca ve Kazablanka şehirlerini birbirine bağlayan Afrika'daki ilk yüksek hızlı demiryolu sisteminin inşasına başladı. Fas'ın ulusal demiryolu şirketi ONCF tarafından on yılı aşkın bir süredir devam eden planlama ve inşaat çalışmalarının ardından 2018 yılında Kral tarafından açılışı yapılmıştır. Bu hat, Fas'ta 1.500 kilometrelik (930 mil) yüksek hızlı demiryolu ağının ilk aşamasını oluşturuyor. Hattın Marakeş'e kadar uzatılması planlanmaktadır. ⓘ
Fas ayrıca 9 milyondan fazla konteyner elleçleme kapasitesiyle dünyada 18. sırada yer alan Tanger-Med adlı Afrika ve Akdeniz'in en büyük limanına sahiptir. Tangiers serbest ekonomik bölgesinde yer alan liman, Afrika ve dünya için bir lojistik merkezi olarak hizmet vermektedir. ⓘ
Enerji
2008 yılında Fas'ın elektrik arzının yaklaşık %56'sı kömürden sağlanıyordu. Ancak tahminler Fas'ta enerji ihtiyacının 2012 ile 2050 yılları arasında yılda %6 artacağını gösterdiğinden, Faslıları daha fazla yenilenebilir kaynaklar da dahil olmak üzere enerji arzını çeşitlendirmenin yollarını aramaya teşvik eden yeni bir yasa kabul edildi. Fas hükümeti bir güneş enerjisi santrali inşa etmek üzere bir proje başlattı ve ayrıca Fas hükümeti için potansiyel bir gelir kaynağı olarak doğal gaz kullanımını araştırıyor. ⓘ
Fas, fosil yakıtlara olan bağımlılığını azaltmak ve nihayetinde Avrupa'ya elektrik ihraç etmek için büyük güneş enerjisi çiftliklerinin inşasına başladı. ⓘ
17 Nisan 2022'de Rabat-Fas Güneş Enerjisi Ajansı (Masen) ve Enerji Dönüşümü ve Sürdürülebilir Kalkınma Bakanlığı, toplam kapasitesi 400 megawatt (MN) olarak belirlenen çok sahalı bir güneş enerjisi projesi olan mega proje Nor II güneş enerjisi tesisinin birinci aşamasının başlatıldığını duyurdu. ⓘ
Narkotik
7. yüzyıldan beri Rif Bölgesi'nde kenevir yetiştirilmektedir. 2004 yılında BM Dünya Uyuşturucu Raporuna göre, kenevir ekimi ve dönüşümü 2002 yılında Fas'ın ulusal GSYİH'sinin %0.57'sini temsil etmektedir. Fransa İçişleri Bakanlığı'nın 2006 raporuna göre, Avrupa'da tüketilen esrar reçinesinin (haşhaş) %80'i Fas'ın kuzeyinde çoğunlukla dağlık bir arazi olan, aynı zamanda çok verimli ovaları da barındıran ve Doğu'da Melwiyya Nehri ve Ras Kebdana'dan Batı'da Tangier ve Spartel Burnu'na kadar genişleyen Rif bölgesinden gelmektedir. Ayrıca bölge, güneyde Wergha Nehri'ne ev sahipliği yapan Akdeniz'den kuzeye doğru uzanmaktadır. Buna ek olarak Fas, Güney Amerika'dan Batı Avrupa'ya giden kokain için bir geçiş noktasıdır. ⓘ
Su temini ve sanitasyon
Fas'ta su temini ve sanitasyon çok çeşitli kamu hizmetleri tarafından sağlanmaktadır. Bunlar, en büyük şehir olan Kazablanka'daki özel şirketlerden başkent Rabat'a kadar uzanmaktadır, ve diğer iki şehre, diğer 13 şehirdeki kamu belediye hizmetlerine ve ayrıca ulusal elektrik ve su şirketine (ONEE). ONEE, yukarıda bahsedilen kamu hizmetlerine toplu su tedarikinden, yaklaşık 500 küçük kasabaya su dağıtımından ve bu kasabaların 60'ında kanalizasyon ve atık su arıtımından sorumludur. ⓘ
Son on beş yılda su tedarikine ve daha az ölçüde sanitasyona erişimde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Geriye kalan zorluklar arasında düşük seviyede atık su arıtımı (toplanan atık suyun sadece %13'ü arıtılmaktadır), en yoksul kentsel mahallelerde ev bağlantılarının olmaması ve kırsal sistemlerin sınırlı sürdürülebilirliği (kırsal sistemlerin %20'sinin çalışmadığı tahmin edilmektedir) yer almaktadır. 2005 yılında, 2020 yılına kadar toplanan atık suyun %60'ının arıtılmasını ve kentsel hanelerin %80'inin kanalizasyona bağlanmasını hedefleyen bir Ulusal Sanitasyon Programı onaylanmıştır. Kentsel yoksulların bir kısmının su bağlantılarının olmaması sorunu, Ulusal İnsani Kalkınma Girişimi kapsamında ele alınmakta olup, bu kapsamda gayri resmi yerleşim yerlerinde yaşayanlara arazi tapuları verilmiş ve su ve kanalizasyon şebekesine bağlanmak için normalde kamu hizmetlerine ödenen ücretlerden feragat edilmiştir. ⓘ
Fas su kaynakları, Dünya su kaynakları endeksi ortalamasına göre (ortalama 9,1'e göre), su kaynaklarında 5,4 puanla ve su zenginliği endeksine göre 46. sırayla, orta ila zayıf arasında addedilir.. Toplam yenilenebilir su kaynağına göre sıralandığında yıllık 20~23 milyar m³lük hacimle 174 ülke arasında 114. sırada yer alır ve temiz su kaynağında yıllık 12,6 km³'lük hacimle de 41. sırada yer alır. ⓘ
Bilim ve teknoloji
Fas hükümeti eğitim kalitesini artırmak ve araştırmaları sosyo-ekonomik ihtiyaçlara daha duyarlı hale getirmek için reformlar uygulamaktadır. Mayıs 2009'da Fas başbakanı Abbas El Fassi, Ulusal Bilimsel ve Teknik Araştırma Merkezi'nde düzenlenen bir toplantıda bilime daha fazla destek verileceğini açıkladı. Amaç, üniversitelere hükümetten daha fazla mali özerklik vererek onları araştırma ihtiyaçlarına daha duyarlı hale getirmek ve akademide girişimcilik kültürünü besleyeceği umuduyla özel sektörle daha iyi bağlantılar kurmalarını sağlamaktı. Bilim ve teknolojiye yapılan yatırımın 2008'de 620.000 ABD dolarından 2009'da 8,5 milyon ABD dolarına (69 milyon Fas dirhemi) yükseleceğini, bu sayede laboratuvarların yenilenmesi ve inşasının, araştırmacılara yönelik finansal yönetim eğitimlerinin, lisansüstü araştırmalar için bir burs programının ve araştırmaları finanse etmeye hazır şirketlere yeni ürünler geliştirmek için kullanabilecekleri bilimsel sonuçlara erişim sağlamak gibi teşvik tedbirlerinin finanse edileceğini duyurdu. Fas, 2019'da 74. sırada yer aldığı Küresel İnovasyon Endeksi'nde 2021'de 77. sıraya geriledi. ⓘ
Fas İnovasyon Stratejisi, Sanayi, Ticaret, Yatırım ve Dijital Ekonomi Bakanlığı tarafından Haziran 2009'da ülkenin ilk Ulusal İnovasyon Zirvesi'nde başlatıldı. Fas İnovasyon Stratejisi, 2014 yılına kadar 1.000 Fas patenti üretme ve 200 yenilikçi start-up oluşturma hedefini belirlemiştir. İki yıl önce 152 olan Faslı mucitler 2012 yılında 197 patent başvurusunda bulunmuştur. 2011 yılında Sanayi, Ticaret ve Yeni Teknolojiler Bakanlığı, Fas Sınai ve Ticari Mülkiyet Ofisi ile ortaklaşa bir Fas İnovasyon Kulübü kurdu. Amaç, araştırmacılar, girişimciler, öğrenciler ve akademisyenler de dahil olmak üzere inovasyon alanındaki oyunculardan bir ağ oluşturarak yenilikçi projeler geliştirmelerine yardımcı olmaktır. ⓘ
Yüksek Öğrenim ve Bilimsel Araştırma Bakanlığı ileri teknolojiler alanındaki araştırmaları ve Fez, Rabat ve Marakeş'te yenilikçi şehirlerin geliştirilmesini desteklemektedir. Hükümet, kamu kurumlarını inovasyon konusunda vatandaşlarla birlikte hareket etmeye teşvik ediyor. Buna bir örnek olarak Fas Fosfat Ofisi (Office chérifien des phosphates), Kazablanka ve Marakeş arasında yer alan Muhammed VI Üniversitesi çevresinde 4,7 milyar DH (yaklaşık 479 milyon ABD Doları) maliyetle Kral Muhammed VI Yeşil Şehir adında akıllı bir şehir geliştirme projesine yatırım yapmıştır. ⓘ
2015 yılı itibariyle Fas'ta üç teknopark bulunmaktadır. İlk teknoparkın 2005 yılında Rabat'ta kurulmasından bu yana, ikincisi Kazablanka'da, üçüncüsü ise 2015 yılında Tangers'da kurulmuştur. Teknoparklar, bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT), 'yeşil' teknolojiler (yani çevre dostu teknolojiler) ve kültür endüstrilerinde uzmanlaşmış yeni kurulan şirketlere ve küçük ve orta ölçekli işletmelere ev sahipliği yapmaktadır. ⓘ
2012 yılında Hassan II Bilim ve Teknoloji Akademisi, Fas'ın madencilik, balıkçılık, gıda kimyası ve yeni teknolojiler de dahil olmak üzere karşılaştırmalı üstünlüğe ve vasıflı insan sermayesine sahip olduğu bir dizi sektör belirlemiştir. Ayrıca fotovoltaik, termal güneş enerjisi, rüzgar ve biyokütle gibi yenilenebilir enerjilere vurgu yapan enerji; su, beslenme ve sağlık sektörleri, çevre ve yer bilimleri gibi bir dizi stratejik sektör belirlemiştir. ⓘ
Eğitim, Öğretim ve Bilimsel Araştırma Yüksek Konseyi, kuruluşunun üzerinden bir yıl geçmeden 20 Mayıs 2015 tarihinde Kral'a Fas'ta 2015-2030 Eğitim Vizyonu'nu ortaya koyan bir rapor sunmuştur. Raporda eğitimin eşitlikçi ve dolayısıyla en fazla sayıda kişi için erişilebilir hale getirilmesi savunuluyordu. Eğitim kalitesinin artırılması araştırma ve geliştirmenin teşvik edilmesiyle el ele gittiğinden, raporda ayrıca araştırma ve geliştirmeye (Ar-Ge) ayrılan GSYİH payının 2010'da GSYİH'nin %0,73'ünden 'kısa vadede %1'e, 2025'e kadar %1,5'e ve 2030'a kadar %2'ye' kademeli olarak artırılmasıyla finanse edilecek entegre bir ulusal inovasyon sisteminin geliştirilmesi tavsiye edilmiştir. ⓘ
Demografi
Fas'ın nüfusu yaklaşık 37.076.584 kişidir (2021 tahmini). Nüfusun %41 ila %80'inin atalarının Berberi kökenli olduğu tahmin edilmektedir. Nüfusun önemli bir kısmı Haratin ve Gnawa (veya Gnaoua), Batı Afrikalı veya karışık ırktan kölelerin torunları ve 17. yüzyılda İspanya ve Portekiz'den kovulan Avrupalı Müslümanlar olan Moriskolar olarak tanımlanmaktadır. ⓘ
2014 Fas nüfus sayımına göre ülkede yaklaşık 84.000 göçmen bulunmaktadır. Bu yabancı doğumlu sakinlerin çoğu Fransız kökenli olup, onları çoğunlukla Batı Afrika ve Cezayir'deki çeşitli uluslardan gelen bireyler takip etmektedir. Ayrıca İspanyol kökenli bir dizi yabancı sakin de bulunmaktadır. Bunların bir kısmı sömürgeci yerleşimcilerin torunları olup öncelikle Avrupalı çok uluslu şirketlerde çalışmakta, bir kısmı ise Faslılarla evli ya da emeklidir. Bağımsızlıktan önce Fas, çoğunluğu Hıristiyan olan yarım milyon Avrupalıya ev sahipliği yapıyordu. Yine bağımsızlıktan önce Fas 250.000 İspanyol'a ev sahipliği yapıyordu. Fas'ın bir zamanlar önde gelen Yahudi azınlığı, 1948'deki 265.000'lik zirve noktasından bu yana önemli ölçüde azalmış ve bugün yaklaşık 2.500'e düşmüştür. ⓘ
Fas'ın, çoğunluğu Fransa'da bulunan ve üçüncü kuşağa kadar bir milyondan fazla Faslının yaşadığı bildirilen büyük bir diasporası vardır. İspanya (yaklaşık 700.000 Faslı), Hollanda (360.000) ve Belçika'da (300.000) da büyük Faslı topluluklar bulunmaktadır. Diğer büyük topluluklar İtalya, Kanada, Amerika Birleşik Devletleri ve Faslı Yahudilerin ikinci en büyük Yahudi etnik alt grubunu oluşturduğu düşünülen İsrail'de bulunabilir. ⓘ
| Yıl | Nüfus bin |
Yıllık artış (%) |
| 1960 | 11.626 | - |
| 1971 | 15.321 | 2,89 |
| 1982 | 20.450 | 3,04 |
| 1994 | 26.019 | 2,27 |
| 2004 | 29.840 | 1,47 |
Arap ülkeleri içerisinde Fas, Mısır, Sudan ve Cezayir'den sonra dördüncü kalabalık nüfusa sahip ülkedir. Çeşitli doğal çevrelerin çok eşitsiz yapılaşma sunması sonucunda nüfus, ülke içinde çok düzensiz olarak dağılım göstermektedir. Çorak ya da çöl bölgelerinin hemen hemen ıssız olmasına karşın Akdeniz kesimi ovaları ya da Atlas Okyanusu’na yakın kuzey kesimlerdeki ovalar oldukça yoğun nüfus barındırmaktadırlar. Rif ve Anti Atlaslar gibi bazı dağ kütlelerinin de nüfusu yoğundur. ⓘ
Kentleşme de çok eşitsizdir; Kuzey Fas’ın Atlas Okyanusu kesiminde, özellikle Casablanca-Kenitra ve Fas-Rabat eksenlerinde kentleşme yoğundur. Bununla birlikte, kentleşme hızla ilerlemektedir: 1926’da nüfusun %10’dan azı kentlerde yaşarken 1981’de bu oran yaklaşık % 40’a çıktı. Kazablanka, Rabat, Asfi ya da Agadir gibi modern kıyı kentlerinin gelişmesi, Fes ve Marakeş gibi iç kesimlerdeki geleneksel eski kentlerde oranla çok daha belirgindir. ⓘ
Ülkede nüfus artışı hızlıdır: 20. yüzyılın başında Fas’ın nüfusu 5 milyondan azdı; 1954’te 10 milyona ulaşan nüfus 1985-1990 yıllarında 22 milyona ulaştı ve bu rakam günümüzde 33 milyonun üzerinde seyir etmektedir. Doğal nüfus artış oranı %3 dolaylarındadır; aile planlaması siyaseti sayesinde doğumlar azalmaya başladıysa da, gene de doğum oranı çok yüksektir. Fas genç bir nüfusa sahiptir: 15 yaşından küçükler toplam nüfusun yarısına yakınını oluşturmaktadırlar. ⓘ
Din
Pew Forum tarafından 2010 yılında ülkedeki dini aidiyet %99 Müslüman olarak tahmin edilmiş, geri kalan tüm gruplar nüfusun %1'inden azını oluşturmuştur. İslam'a bağlı olanların neredeyse tamamı Sünni Müslümanlardır ve Şii Müslümanlar %0,1'den daha az bir orana sahiptir. Araştırma ağı Arab Barometer tarafından BBC için 2019 yılında yapılan bir ankete göre, Faslılar İslam'a bağlı olmalarına rağmen, neredeyse %15'i kendilerini dindar olmayan olarak tanımlıyor. ⓘ
.jpg)
Çoğunluğu Katolik ve Protestan olan yabancı uyruklu Hristiyan topluluğu yaklaşık 40.000 üyeden oluşmaktadır. Yerleşik yabancı Hıristiyanların çoğu Kazablanka, Tanca ve Rabat'ın kentsel bölgelerinde ikamet etmektedir. Çeşitli yerel Hristiyan liderler 2005 ve 2010 yılları arasında düzenli olarak "ev" kiliselerine katılan ve ağırlıklı olarak güneyde yaşayan 5,000 vatandaş Hristiyan (çoğunlukla etnik olarak Berberi) olduğunu tahmin etmektedir. Bazı yerel Hristiyan liderler ülke genelinde 8,000 kadar Hristiyan vatandaşın olabileceğini tahmin etmektedir, ancak birçoğunun hükümetin gözetiminden ve sosyal zulümden korktukları için düzenli olarak bir araya gelmedikleri bildirilmektedir. Hıristiyanlığı kabul eden Faslıların (çoğu gizli ibadet eden) sayısının 8,000 ila 50,000 arasında olduğu tahmin edilmektedir. ⓘ
En son tahminlere göre Kazablanka Yahudi cemaatinin büyüklüğü yaklaşık 2.500, Rabat ve Marakeş Yahudi cemaatlerinin her birinin üye sayısı ise yaklaşık 100'dür. Yahudi nüfusunun geri kalanı ülke geneline dağılmış durumdadır. Bu nüfus çoğunlukla yaşlılardan oluşmakta olup, gençlerin sayısı giderek azalmaktadır. Kentsel alanlarda bulunan Bahai İnancı topluluğu 350 ila 400 kişi arasındadır. ⓘ
Faslıların çoğunluğu Müslüman ve Maliki mezhebindendir. Geçmişte özel bir öbek oluşturan Fas’taki Musevi nüfus, 1956’da başlayan göçler sonucu bütünüyle ortadan kalkmıştır. Sömürge döneminde çok olan Avrupalıların sayısı günümüzde 50.000’i aşmamaktadır. Avrupalılar daha çok Rabat ve Casablanca’da toplanmıştır. ⓘ
Diller
Fas'ın resmi dilleri Arapça ve Berbericedir. Ülkenin kendine özgü Fas Arapçası lehçeleri grubu Darija olarak adlandırılır. Tüm nüfusun yaklaşık %89,8'i Fas Arapçası ile bir dereceye kadar iletişim kurabilmektedir. Berberi dili üç lehçede konuşulmaktadır (Tarifit, Tashelhit ve Orta Atlas Tamazight). Frédéric Deroche 2008 yılında 12 milyon Berberi dilini konuşan olduğunu ve bunun nüfusun yaklaşık %40'ını oluşturduğunu tahmin etmiştir. 2004 nüfus sayımında nüfusun %28,1'inin Berberice konuştuğu bildirilmiştir. ⓘ
Fransızca, devlet kurumlarında, medyada, orta ve büyük ölçekli şirketlerde, Fransızca konuşan ülkelerle uluslararası ticarette ve genellikle uluslararası diplomaside yaygın olarak kullanılmaktadır. Fransızca tüm okullarda zorunlu dil olarak öğretilmektedir. 2010 yılında Fas'ta Fransızca konuşan 10.366.000 kişi ya da nüfusun yaklaşık %32'si vardı. ⓘ
2004 nüfus sayımına göre 2.19 milyon Faslı Fransızca dışında bir yabancı dil konuşmaktadır. İngilizce, konuşan sayısı bakımından Fransızcanın çok gerisinde olmakla birlikte, eğitimli gençler ve profesyoneller arasında Fransızca zorunlu olduğu için tercih edilen ilk yabancı dildir. ⓘ
Ethnologue'a göre, 2016 yılı itibariyle Fas'ta İspanyolca konuşan 1.536.590 kişi (veya nüfusun yaklaşık %4,5'i) bulunmaktadır. İspanyolca en çok Fas'ın kuzeyinde ve eski İspanyol Sahrası'nda konuşuluyor çünkü İspanya daha önce bu bölgeleri işgal etmişti. Bu arada, Instituto Cervantes tarafından 2018 yılında yapılan bir araştırmaya göre, en az İspanyolca bilen 1,7 milyon Faslı bulunmaktadır ve bu da Fas'ı Hispanophone dünyası dışında en çok İspanyolca konuşan ülke konumuna getirmektedir (ABD İspanyolca konuşulan ülkeler arasında sayılmamaktadır). Kuzey Fas'ın önemli bir kısmı İspanyol medyası, televizyon sinyali ve radyo yayını almakta olup, bu durumun bölgedeki dil yetkinliğini kolaylaştırdığı bildirilmektedir. ⓘ
Fas'ın 1956'da bağımsızlığını ilan etmesinden sonra, Fransızca ve Arapça yönetim ve eğitimin ana dilleri haline gelmiş ve İspanyolcanın rolünün azalmasına neden olmuştur. ⓘ
Fas'ta nadiren konuşulmasına rağmen, Hollanda'da ya da Belçika'nın Hollandaca konuşulan bölgesinde yaşayan ve genellikle çifte vatandaş olan geniş Fas diasporası, Hollandaca dilini ya ortak ana dil ya da ikinci dil olarak konuşma eğilimindedir. ⓘ
Resmî dilleri Arapça olmasına rağmen devlet dairelerinde Fransızca kullanılmaktadır. Halk arasında kullanılan Arapça'ya Darija denilir ve diğer Arap ülkeleriyle karşılaştırıldığında değişiktir. Nüfusun büyük bir bölümü Berberilerden oluşur ve çeşitli Berberi dilleri halkın üçte birince konuşulur, ancak özellikle dağlık kesimlerde Araplaşma sürmektedir. Bunların başında Sheluh veya Shelha dili, güneyde Sousi halkı tarafından konuşulmaktadır. Kuzeyde ise Tamazigt dili Kuzey Berberileri tarafından kullanılmaktadır. ⓘ
Eğitim
Fas'ta eğitim ilkokuldan itibaren ücretsiz ve zorunludur. Ülkede 2012 yılı için tahmin edilen okuryazarlık oranı %72'dir. Eylül 2006'da UNESCO, Küba, Pakistan, Hindistan ve Türkiye gibi diğer ülkelerin yanı sıra Fas'a da "UNESCO 2006 Okuryazarlık Ödülü "nü vermiştir. ⓘ
Fas'ta dört düzineden fazla üniversite, yüksek öğrenim enstitüsü ve ülke genelindeki şehir merkezlerine dağılmış politeknikler bulunmaktadır. Önde gelen kurumları arasında ülkenin en büyük üniversitesi olan ve Kazablanka ve Fès'te şubeleri bulunan Rabat'taki Mohammed V Üniversitesi; tarımsal uzmanlık alanlarının yanı sıra önde gelen sosyal bilim araştırmaları yürüten Rabat'taki Hassan II Tarım ve Veterinerlik Enstitüsü; ve 1995 yılında Suudi Arabistan ve Amerika Birleşik Devletleri'nin katkılarıyla açılan Kuzeybatı Afrika'daki ilk İngilizce üniversite olan Ifrane'deki Al-Akhawayn Üniversitesi yer almaktadır. ⓘ
Fatima al-Fihri tarafından 859 yılında Fez şehrinde medrese olarak kurulan al-Qarawiyin Üniversitesi, UNESCO da dahil olmak üzere bazı kaynaklar tarafından "dünyanın en eski üniversitesi" olarak kabul edilmektedir. Fas'ta ayrıca l'Institut National des Postes et Télécommunication (INPT), École Nationale Supérieure d'Électricité et de Mecanique (ENSEM), EMI, ISCAE, INSEA, National School of Mineral Industry, École Hassania des Travaux Publics, Les Écoles nationales de commerce et de gestion, École supérieure de technologie de Casablanca gibi bazı prestijli lisansüstü okullar bulunmaktadır. ⓘ
Sağlık
Fas da dâhil olmak üzere, dünyanın dört bir yanındaki ülkeler sağlık sorunlarını ele almak ve hastalıkları ortadan kaldırmak için birçok çaba sarf etmektedir. Çocuk sağlığı, anne sağlığı ve hastalıkların hepsi sağlık ve refahın bileşenleridir. Fas, bu kategorileri iyileştirmek için birçok adım atmış gelişmekte olan bir ülkedir. Ancak Fas'ın hala iyileştirmesi gereken pek çok sağlık sorunu bulunmaktadır. Yayınlanan bir araştırmaya göre, 2005 yılında Fas'ta vatandaşların sadece %16'sının sağlık sigortası ya da kapsamı vardı. Dünya Bankası verilerine göre Fas, 1.000 doğumda 20 ölümle (2017) yüksek bebek ölüm oranlarına ve 100.000 doğumda 121 ölümle (2015) yüksek anne ölüm oranlarına sahiptir. ⓘ
Fas hükümeti, verileri izlemek ve toplamak için halihazırda var olan sağlık sistemi içinde gözetim sistemleri kurmaktadır. Fas'ta ikamet edenler için ücretsiz olan ilköğretim okullarında hijyen konusunda kitlesel eğitim uygulanmaktadır. 2005 yılında Fas hükümeti, sağlık sigortası kapsamını genişletmek için iki reformu onaylamıştır. İlk reform, kamu ve özel sektör çalışanları için zorunlu bir sağlık sigortası planıydı ve kapsamı nüfusun yüzde 16'sından yüzde 30'una genişletti. İkinci reform ise yoksullara yönelik hizmetleri karşılamak için bir fon oluşturdu. Her iki reform da yüksek kaliteli bakıma erişimi iyileştirmiştir. Bebek ölümleri 1960 yılında 1.000 canlı doğumda 144 iken, 2000 yılında 1.000 canlı doğumda 42'ye düşmüş ve şimdi ise 1.000 canlı doğumda 20'ye düşmüştür. Ülkede beş yaş altı ölüm oranı 1990 ile 2011 yılları arasında %60 oranında düşmüştür. ⓘ
Dünya Bankası verilerine göre, mevcut ölüm oranı hala çok yüksektir ve komşu ülke İspanya'dan yedi kat daha yüksektir. 2014 yılında Fas, anne ve çocuk sağlığı alanındaki ilerlemeyi arttırmak için ulusal bir plan kabul etmiştir. Fas Planı, Fas Sağlık Bakanı Dr. El Houssaine Louardi ve DSÖ Doğu Akdeniz Bölge Direktörü Dr. Ala Alwan tarafından 13 Kasım 2013 tarihinde Rabat'ta başlatılmıştır. Fas, hem çocuklar hem de anneler arasındaki ölümleri azaltma konusunda önemli ilerleme kaydetmiştir. Dünya Bankası verilerine göre ülkede anne ölüm oranı 1990 ile 2010 yılları arasında %67 oranında azalmıştır. 2014 yılında sağlık harcamaları ülkenin GSYH'sinin %5,9'unu oluşturuyordu. 2014 yılından bu yana GSYH'nin bir parçası olarak sağlık harcamaları azalmıştır. Ancak kişi başına düşen sağlık harcaması (PPP) 2000 yılından bu yana istikrarlı bir şekilde artmıştır. 2015 yılında Fas'ta sağlık harcamaları kişi başına 435,29 dolar olarak gerçekleşmiştir. 2016 yılında doğumda beklenen yaşam süresi 74,3 veya erkekler için 73,3 ve kadınlar için 75,4 idi ve 10.000 kişi başına 6,3 doktor ve 8,9 hemşire ve ebe düşüyordu. Fas, 2017 yılında Küresel Gençlik Refahı Endeksi'nde 29 ülke arasında 16. sırada yer almıştır. Faslı gençler yılda ortalama 4 vakayla küresel endeksten daha düşük bir kendine zarar verme oranı yaşamaktadır. ⓘ
Kültür
Fas, zengin bir kültür ve medeniyete sahip bir ülkedir. Fas tarihi boyunca Doğu'dan (Fenikeliler, Yahudiler ve Araplar), Güney'den (Sahra Altı Afrikalılar) ve Kuzey'den (Romalılar, Endülüslüler) gelen birçok insana ev sahipliği yapmıştır. Tüm bu medeniyetler Fas'ın sosyal yapısını etkilemiştir. ⓘ
Bağımsızlıktan bu yana resim ve heykel sanatında, popüler müzikte, amatör tiyatroda ve film yapımcılığında gerçek bir patlama yaşanmıştır. Fas Ulusal Tiyatrosu (kuruluşu 1956) Fas ve Fransız dramatik eserlerini düzenli olarak sahnelemektedir. Yaz aylarında ülke genelinde, aralarında Fès'teki Dünya Kutsal Müzik Festivali'nin de bulunduğu sanat ve müzik festivalleri düzenlenmektedir. ⓘ
Her bölgenin kendine has özellikleri vardır ve bu sayede ulusal kültüre ve uygarlık mirasına katkıda bulunurlar. Fas, çeşitli mirasının korunmasını ve kültürel mirasının muhafaza edilmesini en önemli öncelikleri arasında belirlemiştir. ⓘ
Kültürel açıdan bakıldığında Fas, Berberi, Yahudi ve Arap kültürel mirasını Fransız, İspanyol ve son yıllarda Anglo-Amerikan yaşam tarzları gibi dış etkilerle birleştirmede her zaman başarılı olmuştur. ⓘ
Edebiyat
Fas edebiyatı çoğunlukla Arapça, Berberice, İbranice ve Fransızca dillerinde yazılmıştır. Özellikle Almoravid ve Almohad imparatorlukları döneminde Fas edebiyatı Endülüs edebiyatıyla yakından ilişkiliydi ve zajal, muwashshah ve maqama gibi önemli şiirsel ve edebi formları paylaşıyordu. Kuran tefsirleri ve Kadı Eyyad'ın Al-Şifa'sı gibi diğer dini eserler gibi İslami edebiyat da etkili olmuştur. Fes'teki el-Karaviyyin Üniversitesi, aralarında Maimonides, İbnü'l-Hatib ve İbn Haldun'un da bulunduğu yurtdışından gelen akademisyenleri çeken önemli bir edebiyat merkeziydi. ⓘ
Muvahhid hanedanlığı döneminde Fas bir refah ve parlak bir öğrenim dönemi yaşadı. Muvahhidler, Marakeş'te en az 25.000 kişiyi barındıran Kutubiyye Camii'ni inşa ettiler, ancak aynı zamanda kitapları, el yazmaları, kütüphaneleri ve kitap dükkanlarıyla da ünlüydü; tarihteki ilk kitap pazarı. Muvahhid Halife Ebu Yakub'un kitap toplamaya karşı büyük bir sevgisi vardı. Sonunda Kasbah'a taşınan ve bir halk kütüphanesine dönüştürülen büyük bir kütüphane kurdu. ⓘ
Modern Fas edebiyatı 1930'larda başladı. İki ana faktör Fas'ın modern bir edebiyatın doğuşuna tanıklık etmesini sağladı. Fransız ve İspanyol himayesindeki Fas, Faslı entelektüellere diğer Arap edebiyatı ve Avrupa ile temas kurarak özgürce edebi eserler üretme ve alışveriş yapma fırsatı verdi. Özellikle üç kuşak yazar 20. yüzyıl Fas edebiyatını şekillendirmiştir. Bunlardan ilki, en önemli temsilcisi Mohammed Ben Brahim (1897-1955) olan, Protektora döneminde (1912-56) yaşamış ve yazmış olan nesildir. ⓘ
İkinci kuşak, Abdülkerim Gallab (1919-2006), Allal al-Fassi (1910-1974) ve Mohammed al-Mokhtar Soussi (1900-1963) gibi yazarlarla bağımsızlığa geçişte önemli rol oynayan kuşaktır. Üçüncü kuşak ise altmışlı yılların yazarlarıdır. Fas edebiyatı daha sonra Mohamed Choukri, Driss Chraïbi, Mohamed Zafzaf ve Driss El Khouri gibi yazarlarla gelişmiştir. Bu yazarlar, daha sonra gelecek olan birçok Faslı romancı, şair ve oyun yazarı üzerinde önemli bir etkiye sahip olmuştur. ⓘ
1950'ler ve 1960'lar boyunca Fas, Paul Bowles, Tennessee Williams ve William S. Burroughs gibi yazarların ilgisini çeken bir sığınak ve sanat merkeziydi. Fas edebiyatı, Arapça yazan Mohamed Zafzaf ve Mohamed Choukri ile Fransızca yazan Driss Chraïbi ve Tahar Ben Jelloun gibi romancılarla gelişti. Diğer önemli Faslı yazarlar arasında Abdellatif Laabi, Abdelkrim Ghallab, Fouad Laroui, Mohammed Berrada ve Leila Abouzeid sayılabilir. İster Fas Arapçası ister Berberi dilinde olsun, sözlü edebiyat Fas kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. ⓘ
Müzik
Fas müziği Arap, Berberi ve Sahra altı kökenlidir. İslami müzikte tarihsel kökenleri olan trans müziği gibi rock etkisindeki chaabi grupları da yaygındır. ⓘ
Fas, tüm Kuzeybatı Afrika'da bulunan Endülüs klasik müziğine ev sahipliği yapmaktadır. Muhtemelen Kurtuba'daki Mağribiler döneminde gelişmiştir ve İran doğumlu müzisyen Ziryab genellikle icadıyla anılır. Çağdaş Endülüs Müziği ve sanatı olarak bilinen bir tür, Al-Andalus Ensemble'ın kurucusu Morisco görsel sanatçı/besteci/udist Tarik Banzi'nin buluşudur. ⓘ
Aita, kırsal kesimde söylenen bir Bedevi müzik tarzıdır. ⓘ
Chaabi ("popüler"), Fas halk müziğinin çok çeşitli formlarından türeyen çok sayıda çeşitten oluşan bir müziktir. Chaabi başlangıçta pazarlarda icra edilirdi, ancak şimdi herhangi bir kutlama veya toplantıda bulunur. ⓘ
Fas'ta füzyon, rock, country, metal ve özellikle hip hop gibi popüler Batı müzik türleri giderek daha popüler hale gelmektedir. ⓘ
Fas 1980 Eurovision Şarkı Yarışması'na katılmış ve yarışmayı sondan bir önceki sırada tamamlamıştır. ⓘ
Medya
Fas'ta sinema, 1897 yılında Louis Lumière tarafından çekilen Le chevrier Marocain ("The Moroccan Goatherd") filmine kadar uzanan uzun bir geçmişe sahiptir. O dönemden 1944'e kadar ülkede, özellikle de Ouarzazate bölgesinde çok sayıda yabancı film çekildi. 1944 yılında ülkenin film düzenleme kurumu olan Fas Sinematografi Merkezi (CCM) kuruldu. Rabat'ta da stüdyolar açıldı. ⓘ
1952 yılında Orson Welles'in Othello filmi Fas bayrağı altında Cannes Film Festivali'nde Altın Palmiye ödülünü kazandı. Ancak festivale katılan hiç kimse Fas milli marşının ne olduğunu bilmediği için festival müzisyenleri bu marşı çalmadı. Altı yıl sonra, Mohammed Ousfour ilk Fas filmi olan Le fils maudit'i ("Lanetli Oğul") yaratacaktı. ⓘ
1968 yılında Tanca'da ilk Akdeniz Film Festivali düzenlendi. Şu anki haliyle etkinlik Tetouan'da düzenlenmektedir. Bunu 1982 yılında Rabat'ta düzenlenen ilk ulusal sinema festivali takip etmiştir. 2001 yılında ilk Uluslararası Marakeş Film Festivali (FIFM) de Marakeş'te düzenlenmiştir. ⓘ
Mutfak
Fas mutfağı dünyanın en çeşitli mutfaklarından biri olarak kabul edilir. Bu, Fas'ın dış dünya ile yüzyıllar süren etkileşiminin bir sonucudur. Fas mutfağı temel olarak Mağribi, Avrupa ve Akdeniz mutfaklarının bir füzyonudur. ⓘ
Fas mutfağında baharatlar yoğun olarak kullanılmaktadır. Baharatlar binlerce yıldır Fas'a ithal edilmekle birlikte, Tiliouine'den safran, Meknes'ten nane ve zeytin, Fez'den portakal ve limon gibi birçok malzeme evde yetiştirilmektedir. Fas'ta en çok yenen et tavuktur. Fas'ta en çok yenen kırmızı et sığır etidir; kuzu eti tercih edilir ancak nispeten pahalıdır. Çoğu insanın aşina olduğu ana Fas yemeği, eski ulusal lezzet olan kuskustur. ⓘ
Fas'ta en yaygın olarak yenen kırmızı et sığır etidir ve genellikle Tagine'de sebze veya baklagillerle birlikte yenir. Tavuk da Tagine'lerde çok yaygın olarak kullanılır, en ünlü Tagine'lerden birinin Tavuk, patates ve zeytin Tagine'i olduğu bilinmektedir. Kuzu eti de tüketilir, ancak Kuzeybatı Afrika koyun ırkları yağlarının çoğunu kuyruklarında depoladıkları için Fas kuzusu, Batı kuzusu ve koyun etinin sahip olduğu keskin tada sahip değildir. Kümes hayvanları da çok yaygındır ve Fas yemeklerinde deniz ürünlerinin kullanımı giderek artmaktadır. Ayrıca, kurutulmuş tuzlu etler ve kliia/khlia ve "g'did" gibi tuzlanmış konserve etler taginleri tatlandırmak için veya katlanmış tuzlu bir Fas krebi olan "el ghraif "te kullanılır. ⓘ
En ünlü Fas yemekleri arasında Kuskus, Pastilla (Bsteeya veya Bestilla olarak da yazılır), Tajine, Tanjia ve Harira yer alır. Sonuncusu bir çorba olmasına rağmen, başlı başına bir yemek olarak kabul edilir ve özellikle Ramazan ayı boyunca bu şekilde veya hurma ile servis edilir. Domuz eti tüketimi, İslam'ın dini yasaları olan Şeriat uyarınca yasaktır. ⓘ
Günlük öğünün büyük bir kısmını ekmek oluşturmaktadır. Fas'ta ekmek esas olarak khobz olarak bilinen durum buğdayı irmiğinden yapılır. Fas genelinde fırınlar çok yaygındır ve taze ekmek her şehir, kasaba ve köyde temel gıda maddesidir. En yaygın olanı tam tahıllı kaba öğütülmüş veya beyaz unlu ekmektir. Ayrıca bir dizi yassı ekmek ve mayasız tavada kızartılmış ekmekler de vardır. ⓘ
En popüler içecek "atai", nane yaprakları ve diğer malzemelerle hazırlanan yeşil çaydır. Çay, Fas kültüründe çok önemli bir yere sahiptir ve bir sanat formu olarak kabul edilir. Sadece yemek zamanlarında değil, gün boyunca servis edilir ve özellikle misafirperverliğin bir içeceğidir, genellikle misafir olduğunda servis edilir. Misafirlere servis edilir ve bunu reddetmek kabalıktır. ⓘ
Spor
Futbol ülkenin en popüler sporudur ve özellikle kentli gençler arasında popülerdir. Fas 1986 yılında FIFA Dünya Kupası'nın ikinci turuna katılmaya hak kazanan ilk Arap ve Afrika ülkesi olmuştur. Fas'ın başlangıçta 2015 Afrika Uluslar Kupası'na ev sahipliği yapması planlanmıştı, ancak kıtadaki ebola salgınına ilişkin korkular nedeniyle planlanan tarihlerde turnuvaya ev sahipliği yapmayı reddetti. Fas, FIFA Dünya Kupası'na ev sahipliği yapmak için beş kez girişimde bulundu ancak beşini de Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Almanya, Güney Afrika ve Kanada-Meksika-Birleşik Devletler ortak teklifine karşı kaybetti. ⓘ
1984 Olimpiyat Oyunları'nda iki Faslı atletizm dalında altın madalya kazandı. Nawal El Moutawakel 400 metre engellide kazandı; bir Arap ya da İslam ülkesinden Olimpiyat altın madalyası kazanan ilk kadın oldu. Saïd Aouita aynı oyunlarda 5000 metreyi kazandı. Hicham El Guerrouj 2004 Yaz Olimpiyatlarında 1500 metre ve 5000 metrede Fas adına altın madalya kazanmıştır ve mil koşusunda birçok dünya rekorunu elinde bulundurmaktadır. ⓘ
Fas'taki seyirci sporları, 19. yüzyılın sonunda Avrupa sporları -futbol, polo, yüzme ve tenis- tanıtılana kadar geleneksel olarak atçılık sanatına odaklanmıştır. Tenis ve golf popüler hale gelmiştir. Birçok Faslı profesyonel oyuncu uluslararası müsabakalarda mücadele etmiş ve ülke 1999 yılında ilk Davis Kupası takımını sahaya sürmüştür. Fas, Afrika'nın ilk rekabetçi liglerinden birini kurarak basketbolda kıtanın öncülerinden biri olmuştur. Rugby Fas'a 20. yüzyılın başlarında, özellikle de ülkeyi işgal eden Fransızlar tarafından gelmiştir. Sonuç olarak Fas ragbisi, Birinci ve İkinci Dünya Savaşı sırasında birçok Faslı oyuncunun savaşmak için gittiği Fransa'nın kaderine bağlıydı. Diğer birçok Mağrip ülkesi gibi Fas ragbisi de ilham almak için Afrika'nın geri kalanından ziyade Avrupa'ya bakma eğilimindeydi. ⓘ
Kickboks da Fas'ta popülerdir. Ağır siklet kickboksçu ve dövüş sanatçısı Faslı-Hollandalı Badr Hari, eski bir K-1 ağır siklet şampiyonu ve K-1 World Grand Prix 2008 ve 2009 finalistidir. ⓘ
Tarihçe
Modern dönemler
1963'te Cezayir'in Atlas okyanusuna bir çıkış koridoru istediği için Fas ile Cezayir arasında La guerre des sables diye bilinen ve beş ay süren Kumlar Savaşı yaşandı. ⓘ
Yer şekilleri
Afrika'da bulunan sıra dağ dizisi olan Atlas Dağları kıtanın kuzeybatısında Fas'tan başlayarak, Cezayir ve Tunus ülkelerine uzanır. Dağlar Fas'ın üçte ikisini kaplar ve yüksek doruklara erişir. 4.000 metreyi geçen dorukları bulunur. Cebel Toubkal, ülkenin en yüksek noktası, 4.167 metredir. Fas'ta 4 ana dağ sırası bulunur; Atlas Dağları (Yüksek Atlas, Sahra Atlasları ve Orta Atlaslar) ve Rif Dağları. ⓘ
Kuzeydeki ilk sıra Akdeniz'e sınır oluşturur. Cebel Tihithin ile 2.456 metrelik doruğa ulaşır. Rif Sıradağları bu bölgede sıralanır. Orta Atlaslar, Fas'ın su kuleleri olup doğudaki çorak düzlüklerle batıdaki verimli arazileri birbirinden ayırır. Doğuya doğru 3.100 metreyi geçen doruklar (örneğin Cebel Bou Naceur) bulunmakta. Batıda yükseklikler azalarak platolara ve düzlüklere izin verir. Güneyde Yüksek Atlaslar ile sınırlanır. Ülkedeki en önemli dorukları şöyledir:
| Dağ | Doruk | Yükseklik | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rif dağları | Tdeguen doruğu | 2.465 m | ||||||||
| Orta Atlaslar | Bonasr doruğu | 3.326 m | ||||||||
| Boiblan doruğu | 3.190 m | |||||||||
| Yüksek Atlas | Toubkal doruğu | 4.165 m | ||||||||
| Component doruğu | 4.071 m | |||||||||
| Küçük Atlaslar | Leem doruğu | 2.531 m | ||||||||
| Kaynak: Fas Resmi internet sitesi (Arapça) | ||||||||||
Ovalar genellikle Rif ve Atlas sıradağları arasında kalan bölgede bulunmaktadır. Sebou Havzası 36.000 km² yüzölçümü ile alçak platoları, nehirleri, tepeleri ve verimli ovaları ile burada bulunur. Garb ovasında şeker pancarı, pirinç, şeker kamışı ve tütün yetiştirilir ve bu ova içindeki mantar meşesi ve okaliptüs işletmelerinin olduğu Maâmora ormanı ile diğerlerinden ayrılır. ⓘ
Geniş düzlükler ve fosfat platoları Kongo DC sınırına kadar uzanır. Şaouya, Dukkala ve Tadla ovalarına Orta Atlas sıradağları sırtlarında bulunur. Daha güneydeki Haouz ovasına, Marakeş yakınlarında, Souss ovasına okyanus, Yüksek Atlaslar ve Orta Atlaslar arasındaki üçgende rastlanılır. Kuzeyde Lukos, Nekkor, Trifa, Ouergha, Baht, Inaouen gibi daha küçük ova ve verimli vadileri de bulunmaktadır. ⓘ
Güneyde, Erg Çebbide, Cezayir sınırı yakını, Fas'ın taş ve kumla kaplı en büyük bölgesidir. Burada kumulların yüksekliği 200 metreye ulaşmaktadır. ⓘ
Bitki örtüsü
Ağırlıklı olarak Akdeniz bitki örtüsü karakteri gösterir. Dağlık bölgeleri ağaçlara, (ardıç, meşe, sedir vd.) ve diğer dağ bitkilerinin büyümesine olanak verir. Ovalarında zeytin, sakız ağaçları yetişir. Ayrıca Atlas dağları ağaçların büyümesi için uygun ortama olanak sağlamaktadır. İç bölgelerde Alafh ve Binalşibh'de ağaçlara ev sahipliği yaparken ve güney bölgelerde ise vahalar palmiye ağaçlarının büyüme için ideal yerlerdir. ⓘ
Fas çölleşme sorunu yüzünden yılda 31 hektarlık ormanlık alanını kaybetmektedir. Sorun sadece güney bölgelerinde değil, kuzeyde de sarî olup sadece 1920 yılından bu yana kuzeydeki orman alanlarının yarısından fazlasını kaybetmiştir, özellikle 1951 (yüzbin hektar) ile 1992 (altmış bin hektar)arasındaki dönemde. Güneyde ise kumlar280 bin hektarı süpürdü ve sadece Fas'ta mevcut olan pek çok türün de dahil olduğu 1500 bitki nesli tükenme tehlikesi ile karşı karşıya kaldı. ⓘ
Siyaset ve yönetim
İdari yapılanma
Fas idari olarak 16 bölgeye ve altında 62 vilayete (Fransızca: préfecture) ve alt bölgeye (Fransızca: provinces) bölünmüştür. ⓘ
Vilayetler
Fas 37 vilayet ve iki büyük şehre* bölünmüştür: Agadir, Al Hoceima, Azilal, Beni Mellal, Ben Slimane, Boulemane, Casablanca*, Chefchaouen, El Jadida, Sraghna El Kelaa, Er Rachidia, Essaouira, Fes, Figuig, Guelmim, Ifran, Kenitra, Khemisset, Rommani, Khenifra, Khouribga, Laayoune, Larache, Marakeş, Meknes, Nador, Ouarzazate, Oujda, Rabat-Sale*, Safi, Settat, Sidi Kacem, Tanca, Tan-Tan, Taounate, Taroudannt, Tata, Taza, Tetouan, Tiznit; ayrıca üç province/alt bölge Ad Dakhla (Oued Eddahab) Boujdour ve Es Smara. ⓘ
Tarım
Fas'ta tarım için ülkenin iş gücünün yaklaşık %40'ını kullanır. Ve böylece, tarım ülkenin en iş kolu konumunda yer alır. Arpa, buğday ve diğer hububat ana ürünler arasında yer almaktadır. Atlantik kıyısında, geniş ovalarda zeytin, narenciye ve üzüm yetiştirilmektedir. ⓘ
| Sıralama | Ürün | Değeri (x $1000) | Üretim | Miktara göre dünya sıralaması |
Değere göre dünya sıralaması ⓘ |
| 1 | Buğday | 939.150 | 6.400.000 | 19 | 17 |
| 2 | Doğal Tavuk eti | 635.889 | 446.424 | NA | NA |
| 3 | Zeytin | 616.541 | 770.000 | 6 | 6 |
| 4 | Domates | 480.433 | 1.300.000 | 17 | 17 |
| 5 | Doğal Sığır eti | 433.257 | 160.384 | NA | NA |
| 6 | İnek sütü, toptan, taze | 409.566 | 1.750.000 | NA | NA |
| 7 | Arpa | 389.709 | 3.800.000 | 12 | 7 |
| 8 | Doğal kuzu eti | 325.935 | 119.706 | NA | NA |
| 9 | Badem, kabuklu | 307.240 | 104.115 | 5 | 5 |
| 10 | Portakal | 231.910 | 1.200.000 | 14 | 14 |
| 11 | Patates | 230.032 | 1.500.000 | NA | NA |
| 12 | Yumurta | 221.668 | 267.267 | NA | NA |
| 13 | Çalı fasulyesi | 173.716 | 182.180 | 3 | 3 |
| 14 | Üzüm | 171.485 | 300.000 | NA | NA |
| 15 | Elma | 169.166 | 400.000 | NA | NA |
| 16 | Çilek | 168.627 | 124.239 | 11 | 11 |
| 17 | Kuru soğan | 136.521 | 650.000 | 23 | 23 |
| 18 | Kavun | 134.386 | 730.000 | 8 | 8 |
| 19 | Mandalina | 128.945 | 522.000 | 12 | 12 |
| 20 | Anason rezene | 127.126 | 23.000 | 7 | 7 |
Sanat
Mimari ve dekorasyon
Geçen yüzyılın altmışlarında popüler olan ve ortaklaşa yapılan sergilerle gelişen, manda döneminin sanatta etkisini bu dönemin Fas resimlerinde görülebilir. ⓘ
Fas'ta dekorasyonda görülen çeşitlilik ve renklerdeki kontrast, ülkedeki ve çevresindeki medeniyetlerin çeşitliliğinin yansımasıdır. Geleneksel Fas modası pek çok kültür ve geleneğin çeşitliliğinin sonucu olarak Fas millî giyimini karakterize eder. ⓘ
Mağribi mimarisi bu bölgede özelliklerini kazanırken diğer mimari akımlara göre daha yavaş bir gelişim göstermiştir. Seville, Granada, Marakeş ve Fes gibi şehirlerin yapıları bu mimari tipinden (doğal olarak) etkilenirken dünyanın pek çok farklı bölgesinde de Mağribi mimarisinin etkilerini görmek mümkündür. ⓘ
Galeri
- Resim:ErgChebbi.jpg
Çöl manzarası
- Resim:Rabat, Fortress Gate (js).jpg
Rebat, Kale Kapısı
- Resim:Marrakesh, Djemaa el Fna in the evening (js).jpg
Marakeş, Cemaa el Fna ⓘ