Tabgaçlar

Tuoba ⓘ
Çince	拓跋, 拓拔, 托跋, 禿髮, 㩉拔
Transkripsiyonlar Standart Mandarin Hanyu Pinyin Tuòbá Wade-Giles T'o-pa diğer Mandarin Xiao'erjing تُوَع بَ Dungan Туәба

Bir Kuzey Wei subayı. Mezar heykelciği, Luoyang Müzesi. ⓘ

Tuoba (Orta Çince: *tʰak-bɛt), Taugast veya Tabgaç (Eski Türkçe: 𐱃𐰉𐰍𐰲 Tabγač) olarak da bilinir, İmparatorluk Çin'inde bir Xianbei klanıydı. ⓘ

Kuzey Çin'deki On Altı Krallık döneminde, Tuoba klanı 310'dan 376'ya kadar Dai hanedan devletini kurdu ve yönetti. Tuoba klanı 386 yılında Dai'yi yeniden kurmuş, ancak aynı yıl hanedanlığın adını "Wei" (Çin tarih yazımında geriye dönük olarak "Kuzey Wei" olarak bilinir) olarak değiştirmiştir. Kuzey Wei, On Altı Krallık döneminden sonra kuzey Çin'i birleştiren ve giderek sinikleşen güçlü bir hanedanlıktı. Sonuç olarak, 496'dan itibaren "Tuoba" adı, Han soyadı Yuan'ı (元) benimseyen Kuzey Wei İmparatoru Xiaowen'in bir fermanıyla ortadan kalktı. Kuzey Wei 535 yılında Doğu Wei ve Batı Wei olarak ikiye ayrıldıktan sonra, Batı Wei 554 yılında Tuoba adını kısa süreliğine geri getirdi. ⓘ

Tangutların bir kolu başlangıçta Tuoba soyadını taşıyordu, ancak reislerine daha sonra sırasıyla Tang hanedanı ve Song hanedanı tarafından Li (李) ve Zhao (趙) Çin soyadları verildi. Tangut Tuoba klanı daha sonra Weiming (嵬名) soyadını benimsedi ve sonunda kuzeybatı Çin'de Batı Xia hanedanını kurdu. ⓘ

Çin tarihi ⓘ

İlk Çağ Orta Çağ Yeni Çağ Yakın Çağ

Tabgaçlar (تابغاچ Tabghach, تاۋغاچ Tawghach ya da Tabgac, Topa, Toba, Çince: 拓跋 pinyin: Tuòbá veya Tuòbá Shi 拓拔氏 „Tuoba sülalesi“), Siyenpilerin (Sien-pi, 鮮卑 xiān bēi) bir boyu. ⓘ

Etnik köken ve dil

Tuoba ve Rouran düşmanları ortak atalardan geliyorlardı. Weishu, Rouranların Donghu kökenli olduğunu ve Tuoba'nın da Donghu'nun torunları olan Xianbei'den geldiğini belirtmiştir. Tuoba ve Rouran'ın Donghu ataları büyük olasılıkla proto-Moğollardı. İç Asya'nın göçebe konfederasyonları genellikle dilsel olarak çeşitlilik gösterirdi ve Tuoba Wei, para-Moğol Tuoba'nın yanı sıra Hegu (紇骨) ve Yizhan (乙旃) gibi asimile olmuş Türk halklarını da içeriyordu; sonuç olarak Tuoba kabile konfederasyonunun yaklaşık dörtte biri, Tuoba kuzeydoğu Moğolistan'dan kuzey Çin'e göç ederken Dingling unsurlarından oluşuyordu. ⓘ

Alexander Vovin (2007) Tuoba dilini bir Moğol dili olarak tanımlamaktadır. Öte yandan Juha Janhunen, Tuoba'ların bir Ogur Türkçesi konuşmuş olabileceklerini öne sürmüştür. René Grousset, 20. yüzyılın başlarında yazdığı bir yazıda Tuoba'ları bir Türk boyu olarak tanımlamıştır. Bir 20. yüzyıl araştırmacısı olan Peter Boodberg'e göre Tuoba dili esasen Moğol karışımlı bir Türk diliydi. Chen Sanping, Tuoba dilinin her iki unsuru da içerdiğini gözlemlemiştir. Liu Xueyao, Tuoba'ların bilinen diğer dillerle aynı olduğu varsayılmaması gereken kendi dillerine sahip olabileceklerini belirtmiştir. ⓘ

Tarih

Tuoba halkı ve komşuları, MS III. yüzyıl civarı ⓘ

Rouran Kağanlığı, Tuyuhun Krallığı, Tuoba Wei MS 330-555 ⓘ

Alxa Birliği'ndeki Tuoba kalıntıları ⓘ

Alxa Birliği'ndeki Tuoba kalıntıları ⓘ

Xianbei halkının dağılımı bugünkü Kuzeydoğu Çin'den Moğolistan'a kadar uzanmaktaydı ve Tuoba, bugünkü Shanxi eyaletinden batıya ve kuzeybatıya doğru uzanan batı Xianbei arasındaki en büyük klanlardan biriydi. MS 310-376 yılları arasında Dai devletini kurmuşlar ve 386-536 yılları arasında Kuzey Wei olarak hüküm sürmüşlerdir. Dai ve Kuzey Wei Tuoba devletleri de Çin Wu Xing teorisindeki toprak niteliğine sahip olduklarını iddia ediyorlardı. Tuoba'nın tüm reisleri Wei Kitabı ve Kuzey Hanedanlıkları Tarihi'nde imparator olarak saygı görmüştür. ⓘ

Evlilik politikaları

Kuzey Wei, 480'li yıllarda Çinli elitlerin Xianbei Tuoba kraliyet ailesinin kızlarıyla evlenmesini sağlamaya başladı. Kuzey Wei'nin Tuoba Xianbei prenseslerinin yüzde ellisinden fazlası, Güney hanedanlarının imparatorluk ailelerinden ve Güney Çin'den kaçıp Kuzey Wei'ye katılmak için kuzeye giden aristokratlardan Güney Çinli erkeklerle evlendi. Sürgündeki bazı Çinli soylular güney Çin'den kaçarak Xianbei'ye sığındı. Kuzey Wei'nin Xianbei Tuoba İmparatoru Xiaowen'in birkaç kızı Çinli elitlerle evlendi: Han Çinli Liu Song kraliyet ailesinden Liu Hui [zh] Kuzey Wei Prensesi Lanling [zh] ile; Prenses Huayang [zh] Jin hanedanı (266-420) soyundan gelen Sima Fei [zh] ile; Prenses Jinan [zh] Lu Daoqian [zh] ile; ve Prenses Nanyang [zh] Güney Qi kraliyet ailesinden Xiao Baoyin (萧宝夤) ile evlendi. Kuzey Wei İmparatoru Xiaozhuang'ın kız kardeşi Shouyang Prensesi, Liang İmparatoru Wu'nun oğlu Xiao Zong [zh] ile evlendi. Kuzey Wei İmparatoru Xiaowu'nun kız kardeşlerinden biri Zhou Kitabı'na (Zhoushu) göre bir Han Çinlisi olan Zhang Huan ile evliydi. Wei'li bir Xianbei prensesiyle evliliğinden bahseden Kuzey Qi Kitabı (Bei Qishu) ve Kuzey Hanedanlıkları Tarihi'nde (Beishi) adı Zhang Xin olarak geçer. Kişisel adı, imparatorun adıyla ilgili bir isimlendirme tabusu nedeniyle değiştirilmiştir. Zhang Qiong'un oğluydu. ⓘ

Doğu Jin hanedanlığı sona erdiğinde, Kuzey Wei Han Çinli Jin prensi Sima Chuzhi'yi [zh] mülteci olarak kabul etti. Bir Kuzey Wei Prensesi Sima Chuzhi ile evlenerek Sima Jinlong'u (司馬金龍) doğurdu. Kuzey Liang Xiongnu Kralı Juqu Mujian'ın kızı Sima Jinlong ile evlendi. ⓘ

Tuoba Klanı Şefleri 219-377 (Dai Prensleri olarak 315-377)

Sonradan verilen ad	Çince soyadı ve adı	Taht süresi	Dönemin adı ve süresi ⓘ
Shenyuan 神元 Shén yuán	Tuoba Liwei 拓拔力微 Tuòbá Lìwéi	219-277	Yoktu
Zhang 章 Zhāng	Tuoba Xilu 拓拔悉鹿 Tuòbá Xīlù	277-286	Yoktu
Ping 平 Píng	Tuoba Chuo 拓拔綽 Tuòbá Chuò	286-293	Yoktu
Si 思 Sī	Tuoba Fu 拓拔弗 Tuòbá Fú	293-294	Yoktu
Zhao 昭 Zhāo	Tuoba Luguan 拓拔祿官 Tuòbá Lùguān	294-307	Yoktu
Huan 桓 Huán	Tuoba Yituo 拓拔猗㐌 Tuòbá Yītuō	295-305	Yoktu
Mu 穆 Mù	Tuoba Yilu 拓拔猗盧 Tuòbá Yīlú	295-316	Yoktu
Yoktu	Tuoba Pugen 拓拔普根 Tuòbá Pǔgēn	316	Yoktu
Yoktu	拓拔? Tuòbá ?	316	Yoktu
Pingwen 平文 Píngwén	Tuoba Yulü 拓拔鬱律 Tuòbá Yùlǜ	316-321	Yoktu
Hui 惠 Huì	Tuoba Heru 拓拔賀傉 Tuòbá Hèrǔ	321-325	Yoktu
Yang 煬 Yáng	Tuoba Hena 拓拔紇那 Tuòbá Hénǎ	325-329 ve 335-337	Yoktu
Lie 烈 Liè	Tuoba Yihuai 拓拔翳槐 Tuòbá Yìhuaí	329-335 ve 337-338	Yoktu
Zhaocheng 昭成 Zhaōchéng	Tuoba Shiyijian 拓拔什翼健 Tuòbá Shíyìjiàn	338-377	Jianguo (建國 Jiànguó) (338-377)

Tuoba/Tabgach adının mirası

Li Xian'ın (Kuzey Zhou generali) mezar taşındaki "Tuoba" (㩉拔) adı (MS 569). ⓘ

Kuzey Wei'nin Orta Asya ile yoğun temaslarının bir sonucu olarak, Türk kaynakları Tawjach, Tawġač, Tamghaj, Tamghach, Tafgaj ve Tabghaj olarak da transkribe edilen Tabgach'ı 13. yüzyıla kadar Çin'in hükümdarı veya ülkesi olarak tanımlamıştır. ⓘ

Günümüz Moğolistan'ındaki Orhun Vadisi'nde bulunan 8. yüzyıla ait Orhun yazıtları Tabgaç'ı Çin olarak tanımlamaktadır.

Ben kendim, Bilge Tonyukuk, Tabgaç ülkesinde yaşadım. (Bütün) Türk halkı Tabgaç boyunduruğu altındaydı.

11. yüzyıla ait Dīwān Lughāt al-Turk ("Türklerin Dillerinin Özeti") adlı metinde, Bağdat'ta Arap bir dinleyici kitlesi için yazan Türk bilgini Mahmud al-Kashgari, Tabgaç'ı Çin'i oluşturan üç bileşenden biri olarak tanımlar.

Ṣīn [yani Çin] aslen üç kattır: Yukarı, doğuda Tevcāch olarak adlandırılan bölge; orta, Khitāy; aşağı, Kaşgar civarındaki Barkhān. Ancak şimdi Tevcāch Maṣīn ve Khitai Ṣīn olarak bilinmektedir.

Yazıldığı dönemde Çin'in kuzey sınırı Kitan liderliğindeki Liao hanedanı tarafından yönetilirken, Çin'in geri kalanı Kuzey Song hanedanı tarafından yönetiliyordu. Arap kaynakları kuzey Çin'i ifade etmek için Sīn (Farsça: Chīn) ve güney Çin'i ifade etmek için Māsīn (Farsça: Machīn) kelimelerini kullanmıştır. Kaşgari kendi anlatımında, o zamanlar Karahanlı Hanlığı'nın bir parçası olan Kaşgar civarındaki memleketinden Aşağı Çin olarak bahseder. Karahanlı hükümdarları Temahaj Han'ı (Türkçe: Çin Hanı) unvan olarak benimsemiş ve bu unvanı taşıyan sikkeler bastırmışlardır. Maveraünnehir ve Batı Tarım Havzası da dâhil olmak üzere Karahanlı topraklarının büyük bir kısmı 751 yılındaki Talas Savaşı'ndan önce Tang Hanedanlığı'nın egemenliği altındaydı ve Karahanlılar birkaç yüzyıl sonra da kendilerini Çin'le özdeşleştirmeye devam ettiler. ⓘ

Siyasal Tarih

Doğuda önemli bir siyasal boybirliği Tabğaç (385 - 550) devleti kuzey Çin'deki bölgede (günümüz Gansu Eyaleti ve Qinghai üzerindeki Ningxia Hui Özerk bölgesini Sarı Irmağına kadar uzanan alanı kapsar) kurulmuştur. 119 göçebe yaşamları yasaklanan veya kısıtlanan boy ve oymakların kurduğu Tabğaç Devleti ortalama 170 yıl sürmüş 20 yönetici görmüştür. ⓘ

Tai (315-376)

Hiung-nu'nun çöküşünden sonra, Çin'in kuzeyine geldikleri anlaşılan Toba'lar Beş Barbar Onaltı Krallık döneminde Kuzey Çin'de Şan-şi bölgesinde merkezi Tai kenti olmak üzere küçük Tai (代, "I. Topa") hanedanı kurdular (315 - 376). İlk kralı olarak bilinen Toba Yilu (拓跋猗盧) Jin Hanedanı'na yardım edererek Hiung-nu'ların Han Zhao hanedanına karşı savaştığı için Jin Hanedanı tarafından Büyük Tanhu unvanını verilmiş ve Jin Hanedanı'nın çöküşü üzerine etkin bir siyasi güç olarak belirmeye başladılar. ⓘ

Wei Hanedanı ve Yükseliş

4. yüzyılın son çeyreğine girerken Kuzey Vey Hanedanının el koyduğu Tabgaç Devleti Çin'de yaşanılan siyasal buhranlardan da yararlanarak hızla gelişmeye başladı. Vey sülalesinin ilk hükümdarı "Kuei" zamanında amansız hasımları olan, fakat yeni bir siyasal oluşum öncesi sancılar yaşayan bazı Sien-pi kabileleri egemenlik altına alındı. Bazı Çin krallıkları da kendine bağlayarak Sarı Irmak ile kuzey çölü arasını denetlemeye başlayan Kuei, kuzeyde Gobi'nin ötesinde Orhun bölgesinde Moğol boylarını derleyen Rouran'lar ile sonu gelmez didişmeler öncesinde öldü. ⓘ

Sseu (409-423)'un hükümdarlığından sonra başa geçen ve bütün kuzey Çin'i Toba hakimiyetinde birleştiren Tai-wu (424-452) dönemi Tobaların altın çağı olarak görülmektedir. Çin'in kuzey ve güneydeki her iki başkentini de zapteden, 425'te Rouranları yenerek çölün kuzeyinde kalmalarını sağlayan, 427'de Xia, 435-439 arasında egemenliğini batıya doğru yayarak, İç asya'daki Vu-sun, Yue-pan ülkeleri ile Kuça, Kaşgar, Karaşar, Turfan gibi 30 civarında şehir devletini ortadan kaldıran Tai wu, 439'da Kansu Hun devletine son verdi. ⓘ

Böylece İpek Yolu'nun denetimi Toba'ların eline geçmiş oldu. 450'de Çin kuvvetlerini dağıtarak Gök ırmak'a kadar ilerleyen Tai Wu Di, Çin askerlerini "taydan ve düveden farksız" olarak nitelerken kendisi börü (kurt) lakabını kullanıyordu. Gittikçe çeşitli uluslardan insanları barındırır hale gelen ve Çin nüfusun ezici yoğunluğu hissedilmeye başlayan imparatorluk topraklarında Sien-pi'ler sürekli olarak bozkır bölgesinde tutan Tai Wu Di, Sien-pi yaşayışına uygun görmediği Budizmin de asal budun içinde yayılmaması için bütün önlemleri alıyordu. 438 yılında tapınaklar dışında Budist propaganda yapılmasını yasaklayan bir ferman yayımlamıştı. ⓘ