Çuvaşça

Çuvaşça
Чӑвашла, Căvašla
Telaffuz	[tɕəʋaʂˈla]
Bölge	Çuvaşya
Etnisite	Çuvaşlar
Konuşan sayısı	1.08 milyon  (2010)
Dil ailesi	Türk dilleri Ogur öbeği Çuvaşça
Yazı sistemi	Kiril
Resmî durumu
Resmî dil	Rusya  Çuvaşistan
Dil kodları
ISO 639-1	cv
ISO 639-2	chv
ISO 639-3	chv
Çuvaşçanın Rusya içindeki coğrafi dağılımı

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Çuvaşça (cv) sürümü

Çuvaşça (Çuvaşça: Чӑвашла / Căvašla), Rusya'nın orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan çağdaş dönem Türki dillerden biridir. Türk dillerinin Ogur-Bolgar grubu öbeğinden varlığını korumuş tek dilidir. Çuvaşça, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmî dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir. Çuvaşça, okullarda eğitim dili olmasına ve medyada kullanılmasına karşın, Rusçanın yaygın kullanımından dolayı tehlike altında olan bir dildir. ⓘ

Çuvaşça diğer Türki dillerden büyük oranda ayrışmıştır. Öyle ki, diğer Türki diller karşılıklı anlaşılabilirken, Çuvaşça için bu geçerli değildir. Hatta, dil bilimciler tarafından ilk olarak bir Fin-Ugor dili olduğu sanılmıştır. ⓘ

Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak- Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir. ⓘ

Çuvaş dilinin yazı sistemi Kiril alfabesine dayanır, Rus alfabesinde kullanılan tüm harfleri kullanır ve kendine ait dört harf ekler: Ӑ, Ӗ, Ҫ ve Ӳ. ⓘ

Kullanım Şekli

Sovyetler Birliği damgası, Çuvaş halkı, 1933 ⓘ

Çuvaşça, Çuvaş halkının ana dili ve Çuvaşistan'ın resmi dilidir. Rusya'da 1.640.000, diğer ülkelerde ise 34.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. 2002 nüfus sayımında Çuvaşistan'da yaşayan etnik Çuvaşların %86'sı ve diğer etnik gruplardan insanların %8'i Çuvaşça bildiğini beyan etmiştir. Buna rağmen ve Çuvaşça okullarda öğretilmesine ve bazen medyada kullanılmasına rağmen, tehlike altında olduğu düşünülmektedir, çünkü Rusça hayatın çoğu alanında hakimdir ve dili öğrenen çok az çocuğun aktif kullanıcı olması muhtemeldir. ⓘ

Çuvaşçada oldukça önemli bir edebiyat üretimi ve yayını halen devam etmektedir. UNESCO'nun Index Translationum'una göre, yaklaşık 1979'dan bu yana Çuvaşçadan çevrilen en az 202 kitap diğer dillerde (çoğunlukla Rusça) yayımlanmıştır. 1979. Ancak, eski SSCB'nin diğer dillerinde olduğu gibi, çeviri faaliyetlerinin çoğu SSCB'nin dağılmasından önce gerçekleşmiştir: 202 çeviriden 170'i SSCB'de ve sadece 17'si 1991 sonrası Rusya'da (çoğunlukla 1990'larda) yayınlanmıştır. Benzer bir durum diğer dillerden (çoğunlukla Rusça) Çuvaşçaya yapılan çeviriler için de geçerlidir (yaklaşık 1979'dan bu yana toplam 175 kitap yayınlanmıştır. 1979'dan bu yana toplam 175 kitap yayınlanmıştır, ancak bunların sadece 18'i 1991 sonrası Rusya'da yayınlanmıştır). ⓘ

Tarih

Çuvaşça, Türk dilleri arasında en ayırt edici olanıdır ve dilleri kendi alt grupları içinde çeşitli derecelerde karşılıklı anlaşılabilirliğe sahip olan diğer Türkçe konuşanlar tarafından anlaşılamaz. Çuvaşça, Bulgarca da dahil olmak üzere soyu tükenmiş birkaç dille birlikte, Türk dil ailesinin Ogur kolunun kalan tek üyesi olarak sınıflandırılmaktadır. Oğurcanın Çuvaşça dışındaki üyeleri için günümüze ulaşan edebi kayıtlar yetersiz olduğundan, Çuvaşçanın Oğurca ailesi içindeki kesin konumu belirlenememektedir. ⓘ

Oğurca kolu, Türk ailesinin geri kalanından (Ortak Türk dilleri) iki ses değişikliği ile ayrılır: Ortak Türkçedeki z'ye karşılık gelen r ve Ortak Türkçedeki š'ye karşılık gelen l. August Ahlqvist'in 1856'da yaptığı Çuvaşçanın ilk bilimsel saha çalışması tanımı, araştırmacıların Çuvaşçanın doğru aidiyetini kurmalarını sağlamıştır. ⓘ

Çuvaşça, Türk dillerinin ana gövdesinden o kadar farklıdır ki, bazı akademisyenler eskiden Çuvaşçayı Türkleşmiş bir Fin-Ugor (Ural) dili olarak kabul etmişlerdir. Diğer araştırmacılar ise Çuvaşçayı Fin-Ugor dillerinden büyük ölçüde etkilenmiş bir Türk dili olarak görmektedir. ⓘ

Aşağıdaki ses değişimleri ve ortaya çıkan ses karşılıkları tipiktir:

Proto-Türkçeden gelen ses değişimi	Ses uyumu örneği ⓘ
*z > r	хӗр : Türkçe kız 'kız'
*š > l, ancak bazen š > ś	хӗл : Türkçe kış 'kış' пуҫ : Türkçe baş 'kafa'
*y > ǰ > č > ś	ҫул : Türkçe yol 'yol'
*č > ś	ҫeҫek : Türkçe çiçek 'çiçek'
*-n > -m	тӗтӗм : Türkçe tütün 'duman'
*-ŋ > -n (bazen -m)	ҫӗнӗ : Yakutça саҥа, Türkçe yeni 'yeni' (< Proto-Türkçe *yaŋï, yeŋi)
*-d > -ð > -z > -r	урӑ : Tuvaca адак, Türkçe ayak (< Proto-Türkçe *adak) 'ayak'
*[q] (yani arka ortamlarda */k/) > χ Ancak daha sonra düştü *y	хура : Türkçe kara 'siyah' юн : Türkçe kan 'kan' (Proto-Türkçe *qaːn > Ogurca *χaːn > *χyan > *yån)
*-/k/ (her ikisi de -[q] veya -[k]) son olarak hecesiz gövdelerde: > g > γ > ∅	пулӑ : Türkçe balık 'balık', ине : Türkçe inek 'inek'
*-g > *-w > -v, -∅ (ayrıca tek sesli hale getirme yoluyla)	ту : Türkçe dağ 'dağ', тив : Türkçe değ 'dokunmak', вӗрен : Türkçe öğrenmek 'öğrenmek', аллӑ : Şorca элиг, Türkçe elli (< Proto-Türkçe *ellig, ellüg)
*s > š bazen (takip eden bir *y nedeniyle?)	шыв : Eski Türkçe sub, Türkçe su 'su'
*b- > p-	пӗр : Türkçe bir 'bir'
*-b > *-w > -v	шыв : Eski Türkçe sub, Türkçe su 'su'
damak ortamlarında *t > č	чӗр : Türkçe diz 'diz'
Uzun ünlülerin diftongizasyonu /yV/ ve /vV/ dizileri üretir (ancak ilgili tüm sözcükbirimlerde değil); örn: *ā > ya *ō > *wo > vu *ȫ, ǖ > *üwä > ăva	ят : Türkmence āt, Türkçe ad 'isim' (< Proto-Türkçe *āt) вут : Türkmence ōt, Türkçe ot 'ateş' (< Proto-Türkçe *ōt) тӑват: Türkçe dört (< Proto-Türkçe *tȫrt)
yüksek sesli harflerin azaltılması ve merkezileştirilmesi: *u > ă; *ï > ă veya ĕ *i, *ü > ĕ	тӑр : Türkçe dur 'durmak' хӗр : Türkçe kız 'kız' пӗр : Türkçe bir 'bir', кӗл: Türkçe kül 'kül'
*a > *å > o > u (ikincisi sadece standardın dayandığı Anatri lehçesinde); ama aynı zamanda (belirleyici koşullar belirsizdir): *a > ï	ут : Türkçe 'at' ҫыр : Türkçe yaz 'yazmak'
diğer düşük sesli harflerin çoğunun yükseltilmesi: *ẹ > i, *o > u, *ö > ü	кил : Türkçe gel 'gel', утӑ 'hay' : Türkçe ot 'ot'
*e (yani *ä) > a	кас : Türkçe kes 'kesmek'
Alofonik kurallar: sesli segmentler arasında seslendirme, Damaksıl ortamlarda ünsüzlerin damaksıllaşması, azaltılmış sesli harflerden sola doğru vurgu geri çekilmesi	Fonoloji bölümüne bakınız.

Yukarıdaki tabloda listelenen (alofonik olmayan) ünsüz değişikliklerinin çoğunun, Bulgarların 10. yüzyılda Volga bölgesine göç etmelerinden önceki döneme ait olduğu düşünülmektedir; č > ś değişimi ve -d > -ð > -z > -r değişiminin son aşaması, sonraki Volga Bulgar dönemine (10. yüzyıldaki göç ile 13. yüzyıldaki Moğol istilaları arasında) ait olan bazı önemli istisnalardır. Volga Bulgar döneminde gerçekleşen diftongizasyon dışında, ünlü değişimleri çoğunlukla daha sonra, özellikle Orta Çuvaş döneminde (istilalar ile 17. yüzyıl arasında) meydana gelmiştir. Çuvaşçadan bilinen birçok ses değişikliği Macarcaya geçen Türkçe alıntılarda (göç öncesi dönemden) ve Volga Bulgar yazıtlarında ya da Volga bölgesi dillerine geçen alıntılarda (Volga Bulgar döneminden) gözlemlenebilir. Bununla birlikte, bu kaynaklar her iki dönemde de Ogurca konuşan nüfus içinde önemli bir lehçe çeşitliliği olduğunu da göstermektedir. ⓘ

Aşağıdaki tablo, Şaz grubuna ait Türkçe ile Tatarcanın Lir grubuna ait Çuvaşça ile kelime karşılaştırmalarını içermektedir:

• Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
  amak	emek	emek
  ala	elek	elek
  ala	el	el
  ada	öt, öd	ötmek
  ar	ir, er	er
  ojir	ajir	ayır
  şidik	tişük	açık
  şina	sinek	sinek
  hir	kız	kız
  sir	cer	yer
  bü	büke	büğet
  haşpa	çapka	şapka
  ças	kaş	kaş
  pa	bav	bağ
  chol	kol	kol
  kibe	kebi	giysi
  puş	baş	baş

• Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
  halha	kolak	kulak
  asajak	asak	asık
  tuvı	türe	tören
  hora	kara	kara
  Tora	Tänri	Tanrı
  tatla	tatlı	tatlı
  sjok	yuk	yok
  kümül	kömiş	gümüş
  iltin	altın	altın
  hunazam	janım	canım
  oj	ay	ay
  gon	kün	gün
  jon	kan	kan
  kisne	kiçi	küçük
  sjül	jüle	yüksek

• Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
  sjoradan	jaratan	yaratan
  con	jan	can
  kebe	kiyim	kebe,giysi
  pül	böl	böl
  jit	it	it(köpek)
  ter	tür	tür
  sjülen	jilan	yılan
  asşi	jasatşi	yaşatıcı
  sil	jel	yel
  sjüren	-	süren
  ijis	aş	yiğiş/yemek
  ij	eb	ev
  az	ad	ad
  jomzja	kamcı	kamcı(şaman)

• Çuvaşça	Tatarca	Türkçe ⓘ
  kür	köz	güz
  anne	ana	anne
  kör	köz	göz
  atte	ata	ata
  kin	kilen	gelin
  here	jörek	yürek
  vilim	ölüm	ölüm
  voda	odun	odun
  vurz	vuruş	dövüş
  vuru	uri	uğru
  vot	ot	od
  kvak	kök	gök(mavi)
  ivil	oul	oğul
  ivis	auş	avuç
  awlanas	ewlenmek	evlenmek
  biras	birmek	vermek
  bolas	bolmak	olmak

Lehçeler

Çuvaşçanın iki lehçesi vardır:

• Viryal veya Yukarı (hem o hem de u vardır) ve
• Anatri veya Aşağı (hem o hem de u için u vardır: yukarı. totă, "dolu", tută "tat" - lo. tută, "dolu, tat").

Edebi dil hem Aşağı hem de Yukarı lehçelere dayanır. Hem Tatarca hem de Mari gibi komşu Ural dilleri Çuvaşçayı etkilemiş, Rusça, Moğolca, Arapça ve Farsça da Çuvaşça sözlüğüne birçok kelime eklemiştir. ⓘ

Yazı sistemleri

Güncel

А а	Ӑ ӑ	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё ⓘ
Ӗ ӗ	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	О о	П п	Р р	С с	Ҫ ҫ	Т т	У у
Ӳ ӳ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Çuvaş alfabesinin transliterasyonu ⓘ

	İsim	IPA	KNAB 1995	ALA-LC 1997	Edward Allworth 1971	ISO Sistem A	ISO Sistem B	Turkkălla	Ivanof	CVLat 1.1 2007	Notlar ⓘ
А а	а	/a/~/ɑ/	a	a	a	a	a	a	a	a
Ӑ ӑ	ӑ	/ɤ̆/, /ə/, /ɒ/	ä	ă	ă	ă		ĭ	ah	ă/ò	a'
Б б	бӑ	/b/	b	b	b	b	b	b	b	b	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
В в	вӑ	/ʋ/~/w/, /v/ (Çuvaşça olmayan alıntı sözcüklerde)	v	v	v	v	v	v	v	v
Г г	гӑ	/ɡ/	g	g	g	g	g	g	g	g	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
Д д	дӑ	/d/	d	d	d	d	d	d	d	d	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
Е е	е	/ɛ/	ye-, -e-	e	e, je	e	e	-e-, ye-	je	e, je/ye
Ё ё	ё	/jo/ veya /ʲo/	yo	ë	ë	ë	yo	yo	jo	jo/yo	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
Ӗ ӗ	ӗ	/ɘ/ (ɘ~ø)	ĕ	ĕ	ö	ĕ		ĭ̇	eh	ĕ/ö	e'
Ж ж	жӑ	/ʒ/	zh	zh	ž	ž	zh	j	q	sh (š)	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
З з	зӑ	/z/	z	z	z	z	z	z	zh	s	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
И и	и	/i/	i	i	i	i	i	i	i	i
Й й	йӑ	/j/	y	ĭ	j	j	j	y	j	j
К к	кӑ	/k/, /kʲ/ (c), /k̬ʲ/ (gʲ, ɟ)	k	k	k	k	k	k	k	k
Л л	лӑ	/l/~/ɫ/, /lʲ/ (ʎ)	l	l	l	l	l	l	l	l, lĭ/l'	l'
М м	мӑ	/m/	m	m	m	m	m	m	m	m
Н н	нӑ	/n/, /nʲ/ (ɲ)	n	n	n	n	n	n	n	n, nĭ/n'	n'
О о	о	/o/	o	o	o	o	o	o	o	o	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
П п	пӑ	/p/, /p̬/ (b)	p	p	p	p	p	p	p	p
Р р	рӑ	/r/~/ɾ/	r	r	r	r	r	r	r	r	r'
С с	сӑ	/s/, /s̬/ (z)	s	s	s	s	s	s	s	s
Ҫ ҫ	ҫӑ	/ɕ/, /ɕ̬/ (ʑ)	s'	ś	ś	ş		ş́	c	ş/ś	s'
Т т	тӑ	/t/, /tʲ/, /t̬ʲ/ (dʲ), /t̬/ (d)	t	t	t	t	t	t	t	t, tĭ/t'
У у	у	/u/, /̯u/ (o)	u	u	u	u	u	u	u	u
Ӳ ӳ	ӳ	/y/	ü	u̇	ü	ű		ü	uh	ü	u'
Ф ф	фӑ	/f/, /̯f̬/ (v)	f	f	f	f	f	f	f	f	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
Х х	хӑ	/χ/, /χʲ/, /χ̃/ (ɣ), /χ̃ʲ/ (ɣʲ)	kh	kh	h	h	x	h	x	h/x
Ц ц	цӑ	/ts/, /ʦ̬/ (dz)	ts	t͡s	c	c	cz, c		z	ts/z	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
Ч ч	чӑ	/tɕ/, /ʨ̬/ (ʥ)	ch	ch	č	č	ch	ç	ch	tś/c
Ш ш	шӑ	/ʃ/, /ʃ̬/ (ʒ)	sh	sh	š	š	sh	ş		sh (š)
Щ щ	щӑ	/ɕː/ /ɕt͡ɕ/	shch	shch	šč	ŝ	shh		inci	śç, ş	sadece Rusça'dan alıntı kelimelerde
Ъ ъ	хытӑлӑх палли	–		″	"	ʺ	``			j	sadece Rusça'dan alıntı sözcüklerde. Bir ünsüzden sonra geldiğinde "sessiz arka ünlü" gibi davranır; kendinden sonra gelen iyotlu ünlünün önüne belirgin bir /j/ sesi koyar: Е, Ё, Ю, Я kendisinden önceki ünsüzün damaksıllaşmadığı ünlüler
Ы ы	ы	/ɯ/	ï	y	y	y	y'	ı	y	y	sadece kelimelerin başında, 1-2 harf
Ь ь	ҫемҫелӗх палли	/ʲ/	'	′	' / j	ʹ	`			ĭ/'	Ünsüzden sonra geldiğinde "sessiz ön ünlü" gibi davranır, önceki ünsüzü hafifçe damaksıllaştırır
Э э	э	/e/	ë	ė	è, e	è	e`	e	e	e	sadece ilk harf
Ю ю	ю	/ju/ veya /ʲu/	yŭ	͡iu	ju	û	yu	ju	ju	ju/yu, 'u
Я я	я	/ja/ veya /ʲa/	yă	͡ia	ja	â	ya	ja	ja	ja/ya, 'a

1873–1938

Modern Çuvaş alfabesi 1873 yılında okul müfettişi Ivan Yakovlevich Yakovlev tarafından geliştirilmiştir. ⓘ

а

е

ы

и/і

у

ӳ

ӑ

ӗ

й

в

к

л

ԡ

м

н

ԣ

п

р

р́

с

ҫ

т

т̌

ꚋ

х

ш ⓘ

Alfabe 1938 yılında önemli bir değişikliğe uğrayarak bugünkü halini almıştır. ⓘ

Önceki sistemler

Eski Türk alfabesi olarak bilinen en eski yazı sistemi, Volga Bulgarlarının İslam'ı kabul etmesinden sonra ortadan kalkmıştır. Daha sonra Arap yazısı benimsenmiştir. Moğol istilasından sonra yazı bozuldu. Büyük Petro'nun reformlarından sonra Çuvaş elitleri ortadan kayboldu, demircilik ve diğer bazı zanaatlar Rus olmayan uluslar için yasaklandı, Çuvaşlar Rusça eğitim görürken, rünlerle yazma basit halk arasında tekrarlandı. ⓘ

Fonoloji

Ünsüzler

Ünsüzler aşağıdaki gibidir (karşılık gelen Kiril harfleri parantez içindedir): Duraklar, ıslıklılar ve affrikatlar sessiz ve forttur ancak intervokalik pozisyonda ve sıvılardan, nazallerden ve yarı ünlülerden sonra lenes (sesliye benzer) olurlar. Аннепе sesi annebe gibi çıkar, ancak кушакпа sesi kuzhakpa gibi çıkar. Ancak, ikiz ünsüzler bu lenleşmeye uğramaz. Ayrıca, Rusçada ortaya çıkan ötümlü ünsüzler modern Rus dili kredilerinde kullanılır. Ünsüzler de ön ünlülerden önce ve sonra damaksıllaşır. Bununla birlikte, пульчӑклӑ "kirli" gibi bazı sözcükler, ön ünlülerden önce veya sonra gelmeyen palatalize ünsüzler sunar ve bunların aslında fonemik olduğu anlaşılmalıdır. ⓘ

	Labial	Diş/ Alveolar	Post- alveolar	Damak	Velar ⓘ
Dur	p ⟨п⟩	t ⟨т⟩		tɕ ⟨ч⟩	k ⟨к⟩
Sürtünmeli		s ⟨c⟩	ʃ ⟨ш⟩	ɕ ⟨ҫ⟩	x ⟨x⟩
Burun	m ⟨м⟩	n ⟨н⟩
Yaklaşık	ʋ ⟨в⟩	l ⟨л⟩		j ⟨й⟩
Trill		r ⟨p⟩

• /x/ sesi [ɣ] şeklinde sesli bir alofona sahip olabilir. ⓘ

Ünlüler

Çuvaşça ünlülerin artzamanlı gelişimi için olası bir şema (yıldız işaretli tüm seslerin mutlaka ayrı fonemler olmadığına dikkat ediniz). ⓘ

Krueger'e (1961) göre, Çuvaşça ünlü sistemi aşağıdaki gibidir (farklı bir transkripsiyon kullandığı için kesin IPA sembolleri onun tanımına göre seçilmiştir). ⓘ

	Ön		Geri ⓘ
	yuvarlatılmamış	yuvarlatılmış	yuvarlatılmamış	yuvarlatılmış
Yüksek	i ⟨и⟩	y ⟨ӳ⟩	ɯ ⟨ы⟩	u ⟨у⟩
Düşük	e ⟨е⟩	ø̆ ⟨ӗ⟩	a ⟨а⟩	ŏ ⟨ӑ⟩

András Róna-Tas (1997) kısmen kendine özgü bir transkripsiyonla biraz daha farklı bir tanım sunmaktadır. Aşağıdaki tablo, Petrov'dan (2001) alınan ek bilgilerle birlikte onun versiyonuna dayanmaktadır. Yine, IPA sembolleri doğrudan eserlerden alınmamıştır, bu nedenle hatalı olabilirler. ⓘ

	Ön		Geri ⓘ
	yuvarlatılmamış	yuvarlatılmış	yuvarlatılmamış	yuvarlatılmış
Yüksek	i ⟨и⟩	y ⟨ӳ⟩	ɯ ⟨ы⟩	u ⟨у⟩
Yakın-orta	ӗ ⟨ĕ⟩		ɤ̆ ⟨ӑ⟩
Açık-orta	ɛ ⟨е⟩
Düşük			a ⟨а⟩

ӑ ve ӗ ünlüleri indirgenmiş olarak tanımlanır, dolayısıyla miktar olarak diğerlerinden farklıdır. Vurgusuz konumlarda, genellikle bir schwa'ya benzerler veya hızlı konuşmada tamamen düşürülme eğilimindedirler. Zaman zaman, özellikle vurgulandıklarında, biraz yuvarlaklaşabilir ve /o/ ve /ø/ sesine benzerler. ⓘ

Ayrıca, ɔ (о) Rusça'dan alıntı sözcüklerde hecenin Rusça'da vurgulu olduğu durumlarda ortaya çıkar. ⓘ

Kelime aksanı

Çuvaşça gramerlerinde verilen genel kural, kelimenin son tam (indirgenmemiş) ünlüsünün vurgulanmasıdır; eğer tam ünlü yoksa, ilk ünlü vurgulanır. Vurgulu bir tam ünlüden önce veya sonra gelen indirgenmiş ünlüler son derece kısadır ve baskın değildir. Ancak bir akademisyen, Dobrovolsky, her iki ünlünün de azaldığı iki heceli sözcüklerde aslında vurgu olmadığını varsayar. ⓘ

Morfonoloji

Sesli harf uyumu

Ünlü uyumu, anadili Çuvaşça olan bir sözcüğün genellikle ya yalnızca arka ya da sert ünlüleri (а, ӑ, у, ы) ve yalnızca ön ya da yumuşak ünlüleri (е, ӗ, ӳ, и) içermesi ilkesidir. Bu nedenle, -тен gibi bir Çuvaşça ek ya -тан ya da -тен anlamına gelir, hangisi ünlü uyumunu teşvik ederse; -тпӗр gibi bir gösterim ya -тпӑр, -тпӗр anlamına gelir, yine ünlü uyumu belirleyici faktörü oluşturur. ⓘ

Çuvaşçada iki sınıf ünlü vardır: ön ve arka (yukarıdaki tabloya bakınız). Ünlü uyumu, kelimelerin hem ön hem de arka ünlüleri içeremeyeceğini belirtir. Bu nedenle, çoğu gramer eki ön ve arka biçimlerde gelir, örneğin Шупашкарта, "Cheboksary'de" ama килте, "evde". ⓘ

İki sesli harf art arda gelemez. ⓘ

İstisnalar

Ünlü uyumu, sadece ön versiyonu olan -сем çoğul eki ve -ӗ 3. şahıs (iyelik veya fiil) eki gibi bazı değişmez ekler için geçerli değildir. Ayrıca alıntı sözcüklerde ve birkaç yerli Çuvaşça sözcükte (анне "anne" gibi) görülmez. Bu tür kelimelerde son ekler son sesli harfle uyum sağlar; böylece Аннепе "anne ile". ⓘ

Bileşik sözcükler ünlü uyumu açısından ayrı sözcükler olarak kabul edilir: ünlüler bileşiğin üyeleri arasında uyum sağlamak zorunda değildir (bu nedenle сӗтел|пукан "mobilya" gibi biçimlere izin verilir). ⓘ

Diğer süreçler

т ünsüzü genellikle orijinal *i'den (ят 'isim' - ячӗ 'onun ismi') ӗ'den önce ч ile değişir. Ayrıca т (ünsüzlerden sonra) ve р (ünlülerden sonra) arasında da bir değişim vardır: тетел 'balık ağı (nom.)' - datif тетел-те, fakat пулӑ 'balık (nom.)' - datif пулӑ-ра. ⓘ

Dilbilgisi

Tüm Türk dillerinin karakteristik özelliği olarak, Çuvaşça sondan eklemeli bir dildir ve bu nedenle, bol miktarda son eke sahiptir, ancak kısmen yinelemeli yoğun önek dışında, yerel önek veya edat yoktur: шурӑ - beyaz, шап-шурӑ - kar beyazı, хура - siyah, хуп-хура - simsiyah, такӑр - düz, так-такӑр - kesinlikle düz, тулли - dolu, тӑп-тулли - tıka basa dolu (Türkçe beyaz - beyaz, bem-beyaz kar beyazı, kara - siyah, kap-kara - simsiyah, düz - düz, dümdüz - tamamen düz, dolu - tam, dopdolu - tıka basa dolu ile karşılaştırın). Bir sözcüğün birçok son eki olabilir, bunlar aynı zamanda bir isimden fiil veya bir fiil kökünden isim oluşturmak gibi yeni sözcükler oluşturmak için de kullanılabilir. Aşağıdaki Kelime Dağarcığı bölümüne bakınız. Ayrıca sözcüğün dilbilgisel işlevini de gösterebilir. ⓘ

	İnce		Kalın ⓘ
	Düz	Yuvarlak	Düz	Yuvarlak
Yüksek	i (и)	y (ӳ)	[ɯ] (ы)	u (у)
Alçak	e (е)	[ø̆ ] (ĕ)	а (а)	ŏ (ă)

Nominaller

İsimler

Çuvaşça isimler sayı ve durum bakımından azalır ve ayrıca sahip olunan kişiyi belirten ekler alır. Son ekler sahiplik - sayı - durum sırasına göre yerleştirilir. Çuvaşça çekim sisteminde altı isim durumu vardır:

Dilbilgisel durumlar:

	Tekil	Çoğul ⓘ
Nominatif	-∅	-сем
Genitif (of)	-(ӑ)н/-(ӗ)н	-сен
Datif-Accusative (için)	-(н)а/-(н)е	-сене
Lokatif (içinde, üzerinde)	-ра/-ре, -та/-те	-сенче
Ablatif (-den)	-ран/-рен, -тан/-тен	-сенчен
Enstrümantal (ile)	-па(лан)/-пе(лен)	-семпе(лен)
Abessive (olmadan)	-сӑр/-сӗр	-семсӗр
Nedensel	-шӑн/-шӗн	-семшӗн

İlk ünsüzün р- ve т- arasında değiştiği eklerde, т- ile başlayan allomorflar -р, -л ve -н diş sonorantları ile biten gövdelerden sonra kullanılır. р- ile başlayan allomorflar diğer tüm koşullar altında ortaya çıkar. н- ile başlayan datif-aksusatif allomorf, -и, -у ve -ӑ/-ӗ hariç, çoğunlukla ünlülerle biten gövdelerden sonra kullanılırken, sadece bir ünlüden oluşan allomorf ünsüzlerle biten gövdelerden sonra kullanılır. ⓘ

Nominatif, belirsiz veya genel nesneleri ifade etmek için datif-accusative yerine kullanılır, örneğin утӑ типӗт 'saman kurutmak'. Ayrıca, bir sahiplik ifade etmek için genitif yerine kullanılabilir, böylece kombinasyon genelleştirilmiş bir bileşik benzeri anlam kazanır (лаша пӳҫӗ 'bir at başı' vs лашан пӳҫӗ 'atın başı'); Bununla birlikte, hem nominatif hem de genitif ile, sahip olunan ismin bir iyelik eki vardır (aşağıya bakınız). ⓘ

Genitif ve datif-aksusatif durumlarda, -у ve -ӳ ile biten bazı isimler -ӑв ve -ӗв olarak değiştirilmiştir (ҫыру → ҫырӑван, ҫырӑва, ancak ҫырура; пӳ → пӗвен, пӗве, ancak пӳре). Sonu -ӑ ile biten isimlerde, son ünlü basitçe silinir ve son ünsüzün ikizleşmesine neden olabilir (пулӑ 'balık' > пуллан). Ünsüzlerle biten isimler de bazen son harfi ikizleştirir (ҫын 'adam' → ҫыннан). ⓘ

Bazı nadir durumlar da vardır, örneğin:

• Terminatif-antessif (to), -(ч)чен eklenerek oluşturulur
• dağıtıcı kalıntısı, -серен eklenerek oluşturulur: кунсерен "günlük, her gün", килсерен "ev başına", килмессерен "her geldiğinde"
• Semblatif (gibi), genitif veya nesnel durumdaki zamirlere пек eklenerek oluşturulur (ман пек, "benim gibi", сан пек, "senin gibi", ун пек, "onun gibi", bu şekilde", пирӗн пек, "bizim gibi", сирӗн пек, "hepiniz gibi", хам пек, "kendim gibi", хӑвӑн пек, "kendin gibi", кун пек, "bunun gibi"); isimlere -ла, -ле eklenmesi (этемле, "insan gibi", ленинла, "Lenin gibi")
• Sonek: ха (ha); datif halindeki isimlere -шкал, -шкел eklenmesi (aslında bir postposition, ancak sonuç tek bir kelime olarak yazılır: унашкал 'böyle'). ⓘ

Örnek olarak кун (gün) sözcüğünü ele alalım:

İsim durumu	Tekil	Çoğul ⓘ
Nominatif	кун	кунсем
Genitif	кунӑн	кунсен
Datif-Accusative	куна	кунсене
Lokal	кунта	кунсенче
Ablatif	кунтан	кунсенчен
Enstrümantal	кунпа	кунсемпе

Sahiplik, "var olmak" ve "var olmamak" ("пур" ve "ҫук") anlamına gelen fiillere dayanan yapılar aracılığıyla ifade edilir. Örneğin, "Kedinin ayakkabısı yoktu" demek:

кушак + -ӑн ура атӑ(и) + -сем ҫук + -ччӗ

(кушакӑн ура аттисем ҫукччӗ) ⓘ

"cat-of foot-cover(of)-plural-his non-existent-was" olarak çevrilebilir. ⓘ

İyelik ekleri aşağıdaki gibidir (ünlü uyumunu göz ardı ederek):

	tekil	çoğul ⓘ
1. kişi	-(ӑ)м	-мӑр
2. kişi	-у	-ӑр
3. kişi	-ӗ/и	-ӗ/и

Kök-son ünlüler, onlara ünlü-başlangıç ekleri (-у, -и, -ӑр) eklendiğinde silinir. 3. şahıs allomorfu -ӗ ünsüzlerle biten gövdelere eklenirken, -и ünlülerle biten gövdelerde kullanılır. Ayrıca, sadece aile ilişkilerini tanımlamak için kullanılan bir başka postvokalik varyant -шӗ vardır: аппа 'abla' > аппа-шӗ. Ayrıca, атте 'baba' ismi iyelik formlarında düzensiz olarak düşer:

	tekil	çoğul ⓘ
1. kişi	атте аттем	аттемӗр
2. kişi	аҫу	аҫӑр
3. kişi	ашшӗ	ашшӗ

İyelik eklerine durum ekleri eklendiğinde, bazı değişiklikler meydana gelebilir: 2. ve 3. tekil iyelik eklerini içeren ünlüler datif-akuzatif ekinden önce düşer: (ывӑл-у-на 'senin oğluna', ывӑл-ӗ-нe 'onun oğluna' > ывӑлна, ывӑлнe), oysa bunlarla lokatif ve ablatif ekleri arasına bir -н- eklenir: ывӑл-у-н-та 'oğlunda/oğlunda', ывӑл-ӗ-н-чен 'oğlundan'. ⓘ

Sıfatlar

Sıfatlar değiştirdikleri isimlerle uyuşmazlar, ancak isim olmadan tek başlarına durduklarında nominal durum sonekleri alabilirler. Karşılaştırma eki -рах/-рех veya -р veya isteğe bağlı olarak diğer sonorant ünsüzlerle biten gövdelerden sonra -тарах/терех'tir. En üstünlük eki, чи veya чӑн parçacıklarının olumlu derecedeki sıfata enklitikleştirilmesi veya proklitikleştirilmesi ile oluşturulur. '(özne) A idi' anlamına gelen özel bir geçmiş zaman biçimi -(ч)чӗ ekinin eklenmesiyle oluşturulur. Bir başka dikkat çekici özellik de yoğun biçimlerin tam ya da kısmi yineleme yoluyla oluşturulmasıdır: кǎтра 'kıvırcık' - кǎп-кǎтра 'tamamen kıvırcık'. ⓘ

'Ayırıcı' biçim

Hem isimler hem de sıfatlar, düşmüş olsun ya da olmasın, -и (düşük sesli gövdelere eklendiğinde ve isimlerde ünsüz-son gövdelere eklendiğinde ikizleşmeye neden olur) ve -скер'de özel 'ayırıcı' biçimler alabilir. и'deki biçimin anlamı, kabaca, 'X olan onlardan biri' iken, -скер'deki biçim '(iken) X olmak' olarak çevrilebilir. Örneğin, пӳлӗм-р(е)-и-сем 'odada bulunanlar'. Aynı ekler bağımlı tümcelerin eşdeğerini oluşturabilir: ачисем килте-скер-ӗн мӗн хуйхӑрмалли пур унӑн? Çocukları (evde) ise, üzülecek neyi var?", йӗркеллӗ çынн-и курӑнать "Onun iyi bir insan olduğunu (görebilirsin)", эсӗ килт(e)-и савӑнтарать (lit. Evde olman, insanı memnun eder'). ⓘ

Zamirler

Şahıs zamirleri yalın ve eğik gövdeler arasında kısmen destekleyici allomorfi sergiler; durum sonları ikincisine eklenir:

	tekil		çoğul ⓘ
	nominatif	eğik	nominatif	eğik
1. kişi	эпӗ	ман-	эпир	пир-
2. kişi	эсӗ	сан-	эсир	сир-
3. kişi	вӑл	ун-	вӗсем	вӗсен

Gösterenler ку 'bu', çак 'bu' (sadece bilinen bir nesne için), çав 'o' (biraz uzak bir nesne için), леш 'o' (uzak bir nesne için), хай 'o' (yukarıda bahsedilen). Aslen х- kökünden ve kişisel iyelik eklerinden oluşan ayrı bir dönüşlülük vardır:

	tekil	çoğul ⓘ
1. kişi	хам	хамӑр
2. kişi	ху	хӑвӑр
3. kişi	хӑй	хӑйсем

Soru zamirleri кам 'kim', мӗн 'ne', хаш/хӑшӗ 'hangi' şeklindedir. Olumsuz zamirler, soru eklerine ни- ön eki eklenerek oluşturulur: никам, ним(ӗн), vb. Belirsiz zamirler та- önekini kullanır: такам vb. Bütünlük пур 'bütün', пӗтӗм 'bütün', харпӑр 'her' ile ifade edilir. ⓘ

Göstericilerden üretken bir şekilde oluşturulmayan pronominal zarflar arasında dikkat çekenler хăçан 'ne zaman' ve ăçта 'nerede' soru zarflarıdır. ⓘ

Fiiller

Çuvaşça fiiller şahıs bildirir ve olumsuz ya da etkisiz hale getirilebilir; ayrıca potansiyel hale de getirilebilirler. Son olarak, Çuvaşça fiiller çeşitli zaman, kip ve görünüş ayrımları sergiler: bir fiil ilerleyici, zorunlu, aorist, gelecek, çıkarımsal, şimdiki, geçmiş, şartlı, zorunlu veya tercihli olabilir. ⓘ

Fiil eklerinin sıralaması şu şekildedir: ses - yineleme - potansiyel - olumsuzluk - zaman/gerund/participle - şahıs eki. ⓘ

Çuvaş	İngilizce ⓘ
кил-	(gelmek)
килме-	(gelmemek)
килейме-	gel(e)memek
килеймен	Görünüşe göre gelememişti.
килеймерӗ	O gelememişti.
килеймерӗр	Siz (çoğul) gelemediniz.
килеймерӗр-и?	Siz (çoğul) gelemediniz mi?

Sonlu fiil formları

Fiilin şahıs sonlanmaları çoğunlukla aşağıdaki gibidir (ünlü uyumundan soyutlayarak):

	tekil	çoğul ⓘ
1. kişi	-(ӑ)п/(ӑ)м	-(ӑ)пӑр/(ӑ)мӑр
2. kişi	-(ӑ)н	-(ӑ)р
3. kişi	-(ӗ)	-(ӗ)ҫ(ӗ)

1. şahıs -п- içeren allomorf şimdiki ve gelecek zamanda, -м- içeren allomorf ise diğer şekillerde bulunur. 3. tekil gelecek ve şimdiki zamanda bulunmaz, ancak ikincisinde önceki ünsüzün damaksıllaşmasına neden olur. Şimdiki zamanda 3. çoğulun ünlü-final allomorfu -ҫӗ kullanılır. Emir kipinin bazı biçimlerinde biraz daha sapkın sonlar vardır:

	tekil	çoğul ⓘ
1. kişi	-ам	-ар
2. kişi	-∅	-ӑр
3. kişi	-тӑр	-ч(ч)ӑр

Bu emir fiil biçimlerine ısrar (-сам) ya da tersine yumuşaklık (-ччӗ) ve kibarlık (-ах) ifade eden parçacıklar eklenebilir. ⓘ

Başlıca zaman belirteçleri şunlardır:

şimdiki zaman	-(a)т- ⓘ
gelecek	-∅-
geçmiş	-р/т-
pluperfect	-ӑс(с)ӑtt-
yinelemeli geçmiş	-атт-

Şimdiki zaman işaretleyicisinin -т ünsüzü 3. çoğul şahıs ekine asimile olur: -ҫҫĕ. Geçmiş zaman allomorfu -р- ünlülerden sonra kullanılırken, -т- ünsüzlerden sonra kullanılır. Basit geçmiş zaman yalnızca tanık olunan olaylar için kullanılırken, yeniden anlatılan olaylar -н(ӑ) geçmiş zaman eki kullanılarak ifade edilir (aşağıya bakınız). Yinelemeli geçmişe ek olarak, tekrarlanan eylemi ifade eden görünüşsel bir yineleme eki -кала- da vardır. ⓘ

Ayrıca zaman belirteçleriyle birleşmeyen ve bu nedenle bazen kendi başlarına zaman olarak tanımlanan kip belirteçleri de vardır:

	sonek ⓘ
koşullu/optatif	-ӑттӑ-
imtiyazlı	-ин

Şahıs eklerinden sonra -ин eki eklenir, ancak 2. tekil ve çoğulda bunlardan önce bir -с- eki eklenir: кур-ӑ-сӑн(-ин) 'tamam, gör'. Eğer -ччӗ parçacığı eklenirse anlam optatif olur. ⓘ

Potansiyellik -(а)й 'yapabilmek' soneki ile ifade edilir. ⓘ

Olumsuzluk, zaman ve kip işaretleyicilerinden önce eklenen bir sonek ile ifade edilir. Bu ek -м- içerir ve çoğunlukla -м(а)- biçimindedir, ancak şimdiki zamanda -мас- ve gelecekte -мӑ- biçimindedir. Emir kipinde bunun yerine proklitik parçacık ан (veya isteğe bağlı olarak 1. şahısta enklitik мар) kullanılır. ⓘ

Edilgen-dönüşlü 'ses'e bir değerlik değişimi -ӑл- ve -ӑн- soneklerinin eklenmesiyle gerçekleştirilebilir, ancak süreç üretken değildir ve sonek seçimi öngörülebilir değildir. Yine de, her ikisi de aynı kökle ortaya çıkarsa, -ӑл- edilgen ve -ӑн- dönüşlüdür. Bir 'karşılıklı ses' formu -ӑш ve -ӑҫ ekleri tarafından üretilir. İki ettirgenlik eki vardır - üretken olmayan -ат/ар/ӑт ve üretken -(т)тар (tek heceli gövdelerden sonra ortaya çıkan tek ünsüz allomorf). ⓘ

Ses ekleri

pasif- refleksif	-ӑл-, -ӑн- ⓘ
karşılıklı	-ӑш, -ӑҫ
nedensel	-(т)тар, (-ат/ар/ӑт)

Ayrıca, sonlu olmayan fiil biçimlerini kullanan, çoğunlukla ortaçların yüklemsel kullanımını içeren çeşitli perifrastik yapılar da vardır (aşağıya bakınız). ⓘ

Sonlu olmayan fiil biçimleri

Sonlu olmayan fiil formlarından bazıları şunlardır: I. Nitelemeli ortaçlar ⓘ

1. Şimdiki zaman ortacı: -акан (вӗренекен 'çalışıyor' veya 'çalışılıyor'); olumsuz şekli geçmiş zaman ortacı ile aynıdır (aşağıya bakınız);
2. Geçmiş zaman ortacı: -н(ӑ) (курнӑ 'görmüş olan' veya 'görülmüş olan'); olumsuzda son sesli harf kaybolur (курман)
3. Gelecek zaman ortacı: -ас (каяс 'kim gidecek')
4. Kalıcı bir özelliği ifade eden şimdiki zaman ortacı: -ан (вӗҫен 'uçmak')
5. Gösteriş ifade eden şimdiki zaman ortacı: -анҫи, -иш
6. Gereklilik ortacı: -малла (пулмалла 'olması gereken'); olumsuzluk enklitik мар eklenerek oluşturulur
7. Memnuniyet ortacı: -малӑх (вуламалӑх 'okunması yeterli olan')
8. Potansiyellik ortacı: -и (ути 'gidebilen') ⓘ

ҫыр-нӑ ;'yazılı' > ҫыр-н-и 'yazma' gibi -и eki fiilden isim yapmak için ortaçlara eklenebilir. ⓘ

II. Zarf-fiilli ortaçlar (converbler) ⓘ

1. -са (varsayılan: yapıyor, yapmış, yapmak üzereyken') (olumsuzluk ekinden sonra -сар)
2. -а 'Y yapmak' (fiil formu genellikle yinelenir)
3. -нӑҫем(-ен) 'özne Y'yi ne kadar çok yaparsa':
4. -уҫӑн 'Y yaparken'
5. -сан 'Y yapmış olmak', 'özne Y yaparsa'
6. -нӑранпа 'Y yaptıktan sonra/sonra'
7. -массерен 'özne Y yaptığında'
8. -иччен 'Y yapmadan önce/yapana kadar' ⓘ

III. Mastarlar ⓘ

-ма ve -машкӑн sonekleri mastarları oluşturur. ⓘ

Sonlu olmayan formları kullanan birçok sözlü perifrastik yapı vardır:

1. şimdiki zaman ortacını kullanan ve dönemselliği ifade eden alışılmış geçmiş (эпĕ вулакан-ччĕ, lit. 'I was [a] reading [one]');
2. geçmiş zaman ortacı kullanan alternatif bir pluperfect (эпĕ чĕнĕ-ччĕ, lit. 'I [was] one that had called'; эпĕ чĕнмен-ччĕ olumsuz çekimli ortacı kullanılarak olumsuzlaştırılmıştır);
3. şimdiki zaman ortacına eşit bir genel şimdiki zaman (эпĕ ҫыракан, lit. 'I [am] writing [one]'; мар enklitiği ile olumsuzlaştırılmıştır),
4. Kesinlik ifade eden ve gelecek zaman ortacına eşit olan alternatif bir gelecek (эпĕ илес 'I [am] one who will get'; enklitikleştirilmiş bir ҫук ile olumsuzlanır),
5. gereklilik ortacı kullanan bir gereklilik geleceği (ман/эпĕ тарант(ар)малла 'I [am] one who must feed'; мар ile olumsuzlaştırılmıştır),
6. bir dilek ifade eden ve -сан (эпĕ ҫĕнтерсен-ччĕ, 'I wish I'd win') dönüştürücüsünü kullanan ikinci bir arzulayıcı gelecek,
7. Gelecek için bir dilek ifade eden ve -чĕ ile takip edilen gelecek ortacı kullanan başka bir arzu formu (эпĕ пĕлес-чĕ 'I wish/hope I know', мар tarafından enklitikleştirilmiş -ччĕ ile olumsuzlaştırılmıştır). ⓘ

Kelime sırası

Çuvaşçada sözcük sıralaması genellikle özne-nesne-fiildir. Değiştiriciler (sıfatlar ve genitifler) de isim tamlamalarında başlarından önce gelir. Dilde, genellikle halden düşmüş isimlerden kaynaklanan edatlar kullanılır, ancak yönetilen isim genellikle yalın haldedir, örneğin tĕп çи-не 'yere (yüzeye)' (yönetilen zamir genitif olma eğiliminde olsa da). Evet/hayır soruları enklitikleşmiş bir soru parçacığı olan -и ile oluşturulur. Dilde sıklıkla -са zarf ortacı ile пыр 'gitmek', çÿре 'gitmek', кай 'gitmek (konuşmacıdan uzaklaşmak)', кил 'gitmek (konuşmacıya doğru)', ил 'almak', кала 'söylemek', тăр 'durmak', юл 'kalmak', яр 'bırakmak' gibi bazı yaygın fiillerin birleştirilmesiyle oluşturulan fiil öbekleri kullanılır; ör. кĕрсe кай 'go entering > enter', тухса кай 'go exiting > leave'. ⓘ

Rakamlar

Sayı sistemi ondalıktır. Birden ona kadar olan sayılar:

• 1 - пӗрре pĕrre, пӗр pĕr
• 2 - иккӗ ikkĕ, икӗ ikĕ, ик ik
• 3 - виҫҫӗ viśśĕ, виҫӗ viśĕ, виҫ viś
• 4 - тӑваттӑ tăvattă, тӑватӑ tăvată, тӑват tăvat
• 5 - пиллӗк pillĕk, пилӗк pilĕk
• 6 - улттӑ ulttă, IPA: [ˈultːə], ултӑ ultă, IPA: [ˈult̬ə], улт ult, IPA: [ult]/IPA: [ult̬]
• 7 - ҫичӗ śiččĕ, IPA: [ˈɕitɕːɘ], ҫичӗ śičĕ, IPA: [ˈɕitɕ̬ɘ], śич śič, IPA: [ˈɕitɕ̬]
• 8 - саккӑр sakkăr, IPA: [ˈsakːər], сакӑр sakăr, IPA: [ˈsak̬ər]
• 9 - тӑххӑр tăhhăr, тӑхӑр tăhăr
• 10 - вуннӑ vunnă, вун vun ⓘ

Gençler, 'on' kelimesi ve karşılık gelen tek rakamın yan yana getirilmesiyle oluşturulur:

• 11 - вун пӗр vun pĕr
• 12 - вун иккӗ vun ikkĕ, вун икӗ vun ikĕ, вун ик vun ik
• 13 - вун виҫҫӗ vun viśśĕ, вун виҫӗ vun viśĕ, вун виҫ vun viś
• 14 - вун тӑваттӑ vun tăvattă, вун тӑватӑ vun tăvată, вун тӑват vun tăvat
• 15 - вун пиллӗк vun pillĕk, вун пилӗк vun pilĕk
• 16 - вун ултӑ vun ulttă, вун ултӑ vun ultă, вун улт vun ult
• 17 - вун ҫичӗ vun śiččĕ, вун ҫичӗ vun śičĕ
• 18 - вун саккӑр vun sakkăr, вун сакӑр vun sakăr
• 19 - вун тӑхӑр vun tăhhăr, вун тӑхӑр vun tăhăr ⓘ

Onlular biraz farklı şekillerde oluşturulur: 20'den 50'ye kadar, ekleme sergilerler; 60 ve 70'te kök değişiklikleriyle birlikte bir -мӑл eki vardır; 80 ve 90 ise karşılık gelen tek rakamı ve 'on' kelimesini yan yana getirir.

• 20 - ҫирӗм śirĕm
• 30 - вӑтӑр vătăr
• 40 - хӗрӗх hĕrĕh
• 50 - аллӑ allă, алӑ ală, ал al
• 60 - утмӑл utmăl
• 70 - ҫитмӗл śitmĕl
• 80 - сакӑр вуннӑ sakăr vunnă, сакӑр вун sakăr vun
• 90 - тӑхӑр вуннӑ tăhăr vunnă, тӑхӑр вун tăhăr vun ⓘ

On'un diğer katları şunlardır:

• 100 - ҫӗр śĕr
• 1000 - пин pin ⓘ

• Örnek: 834236 - сакӑр ҫӗр вӑтӑр тӑватӑ пин те ик ҫӗр вӑтӑр улттӑ sakăr śĕr vătăr tăvată pin te ik śĕr vătăr ulttă, IPA: [ˌsakərɕɘrʋət̬ərt̬əʋat̬əp̬inʲt̬eǀikɕɘrʋət̬ər↘ultːəǁ], сакӑр ҫӗр вӑтӑр тӑватӑ пин те ик ҫӗр вӑтӑр ултӑ sakăr śĕr vătăr tăvată pin te ik śĕr vătăr ultă ⓘ

Sıra sayıları -мӗш son eki ile oluşturulur, örneğin пӗрӗмӗш 'birinci', иккӗмӗш 'ikinci'. Ayrıca -ӑм sonekiyle oluşturulan alternatif sıra sayıları da vardır, bunlar sadece günler, geceler ve yıllar için ve sadece üçten yediye kadar olan sayılar için kullanılır, örn. виҫӗм 'üçüncü'. ⓘ

Kelime oluşumu

Bazı önemli son ekler şunlardır: Etken isimler için -ҫӑ, soyut ve araçsal isimler için -лӑх, daha az yaygın olarak bazı sıfatlardan gelen soyut isimler için -ӑш, eylem isimleri için -у (ünsüzlerden sonra) veya -v (ünlülerden sonra), denominal fiiller için -ла, -ал, -ар ve -н. Değerlik değiştiren ekler ve ulaçlardan yukarıdaki fiil morfolojisi bölümünde bahsedilmişti. Küçültme ekleri -ашка, -(к)ка, -лчӑ, -ак/ӑк, -ача gibi birden fazla ek ile oluşturulabilir. ⓘ

Örnek metin

1. Хĕвелĕн икĕ арăм: Ирхи Шуçăмпа Каçхи Шуçăм.
1. Güneş'in iki eşi vardır: Şafak ve Akşamüstü (lit. "Sabah Parıltısı" ve "Akşam Parıltısı").
2. Ир пулсан Хĕвел Ирхи Шуçăмран уйрăлса каять
2. Sabah olduğunda, Güneş Şafak'tan ayrılır
3. те яра кун тăршшĕпе Каçхи Шуçăм патнелле сулăнать.
3. ve bütün gün boyunca (o) Afterglow'a doğru hareket eder.
4. Çак икĕ мăшăрĕнчен унăн ачасем:
4. Bu iki eşinden çocukları olur:
5. Этем ятлă ывăл тата Сывлăм ятлă хĕр пур.
5. Etem (İnsan) adında bir oğlu ve Syvlăm (Çiy) adında bir kızı.
6. Этемпе Сывлăм пĕррехинче Çĕр чăмăрĕ çинче тĕл пулнă та,
6. Etem ve Syvlăm bir zamanlar Dünya küresinde karşılaştılar,
7. пĕр-пĕрне юратса çемье чăмăртанă.
7. Birbirlerine aşık oldular ve bir aile kurdular.
8. Халь пурăнакан этемсем çав мăшăрăн тăхăмĕсем.
8. Bugün yaşayan insanlar bu çiftin torunlarıdır. ⓘ

Yazı sistemi

А Ӑ Б В Г Д Е Ё Ӗ Ж З И Й К Л М Н О П Р С Ҫ Т У Ӳ Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

а ӑ б в г д е ё ӗ ж з и й к л м н о п р с ҫ т у ӳ ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я ⓘ

а, ӑ, бӑ, вӑ, гӑ, дӑ, е, ё, ӗ, жӑ, зӑ, и, йӑ, кӑ, лӑ, мӑ, нӑ, о, пӑ, рӑ, сӑ, ҫӑ, тӑ, у, ӳ, фӑ, хӑ, цӑ, чӑ, шӑ, щӑ, хытӑлӑхпалли, ы, ҫемҫелӗхпалли, э, ю, я ⓘ

a, bă, vă, gă, dă, ye, yo, jă, ză, i, yă, kă, lă, mă, nă, o, pă, ră, să, şă, tă, u, ü, fă, hă, tsă, çă, şă, şçă, hıtălăhpalli, ı, şemşelĕhpalli, e, yu, ya ⓘ

Ses bilgisi

Ses evrimi

Günümüzde diğer Türkî dillere çok uzak olan Çuvaşçanın önemli ses değişimleri vardır:

• Ş>L dönüşümü: “Taş” sözcüğündeki ş, “l” sesine dönüşmüştür: çul (burada ayrıca t>ç ve a>u değişimleri de vardır.)

Gümüş sözcüğünün Çuvaşçası “kĕmĕl” şeklindedir.

• A>U dönüşümü: Örneğin “at” sözcüğü Çuvaş Lehçesinde ut şeklindedir.
• Z>R dönüşümü: Örneğin “biz” kişi zamiri Çuvaşçada ebir şeklindedir.

'Örnekler: Türkiye Türkçesi “sekiz”, Çuvaşçada sakăr. “Siz” kişi zamiri Çuvaşçada “esir”. “Buzağı” sözcüğü Çuvaşçada “păru”

• D>R dönüşümü: Örnekler: “ayak” sözcüğünün eski Türkçesi “adak” şeklindedir. Çuvaşçada “ayak” sözcüğü a’nın u’ya, d’nin y’ye ve k harfinin yumuşak g’ye dönüşmesiyle şöyle bir gelişme izlemiştir: adak>urak>urağ>ura. Çuvaşçada “ura” ayak anlamındadır.
• Koymak sözcüğünün eski Türkçesi (kod-) şeklindedir. Bugünkü Çuvaşçada o’nun u’ya, k’nin de sert h (x)’ye dönüşmesiyle (xur-) şeklindedir.
• T>Ç dönüşümü: Bazı sözcüklerde olmayabilir. Bu değişime şu örneği verebiliriz: “taş” sözcüğünün Çuvaşçası çul şeklindedir. Bazı fiillerde bu tip değişmelere rastlamayabiliriz; dolmak fiilinin Çuvaşçası (tul-) şeklindedir.
• K>Y dönüşümü: k>ğ>y şeklinde gelişmiştir. Bazı sözcüklerde vardır: “kan” sözcüğünün Çuvaşçası “yun” şeklindedir. ⓘ

Metin örnekleri

Sayılar

• 1 - pĕrre
• 2 - ikkĕ
• 3 - vişşĕ
• 4 - tăvattă
• 5 - pillĕk
• 6 - ulttă
• 7 - şiççĕ
• 8 - sakkăr
• 9 - tăhhăr
• 10 - vunnă
• 11 - vunpĕr
• 12 - vunikkĕ
• 13 - vunvişşĕ
• 14 - vuntăvattă
• 15 - vunpillĕk
• 16 - vunulttă
• 17 - vunşiççĕ
• 18 - vunsakkăr
• 19 - vuntăhhăr
• 20 - şirĕm
• 30 - vătăr
• 40 - hĕrĕh
• 50 - allă
• 60 - utmăl
• 70 - şitmĕl
• 80 - sakărvunnă
• 90 - tăhărvunnă
• 100 - şĕr
• 1000 - pin ⓘ

Kişi zamirleri

• Ben: Epĕ (Эпĕ)
• Sen: Esĕ (Эсĕ)
• O: Văl (Вăл)
• Biz: Epir (Эпир)
• Siz: Esir (Эсир)
• Onlar: Vĕsem (Вĕсем) ⓘ

Çuvaş dili hakkında yapılan araştırma eserleri

• Nikolay Aşmarın - Çuvaş dili sözlüğü ⓘ