Moğolca
| Moğolca ⓘ | |
|---|---|
| |
| Telaffuz | [ˈmɔ̀̀̀̀ɴɢɞ̜̆ɮ çe̝ɮ] |
| Yerli | Moğolistan Platosu |
| Bölge | Moğolistan'ın tamamı, İç Moğolistan, Buryatya, Kalmıkya; Rusya'da İrkutsk Oblastı, Zabaykalsky Krayı'nın bir kısmı; Çin'de Liaoning, Jilin, Heilongjiang, Xinjiang, Gansu ve Qinghai eyaletlerinin bir kısmı; Kırgızistan'da Issyk-Kul Bölgesi |
Ana dili İngilizce olanlar | 5,2 milyon (2005) |
Dil ailesi | Mongolik
|
Erken formlar | Orta Moğolca
|
Standart formlar |
|
| Lehçeler |
|
Yazı sistemi |
|
| Resmi statü | |
Resmi dil |
|
| Tarafından düzenlenmiştir |
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | mn |
| ISO 639-2 | mon |
| ISO 639-3 | mon - kapsayici kodBireysel kodlar: khk - Khalkha Moğolcasımvf - Periferik Moğolca (kısım) |
| Glottolog | mong1331 |
| Linguasphere | 44-BAA-b'nin bir parçası |
ÇinMoğolca, Moğolistan'ın resmi dilidir ve Moğol dil ailesinin hem en yaygın konuşulan hem de en bilinen üyesidir. Moğolistan'da yaşayanların büyük çoğunluğu ve Çin Halk Cumhuriyeti'nin İç Moğolistan Özerk Bölgesi'ndeki etnik Moğol sakinlerinin çoğu da dahil olmak üzere, tüm lehçelerindeki konuşmacı sayısı 5,2 milyon olabilir. Moğolistan'da Khalkha lehçesi baskındır ve şu anda hem Kiril hem de geleneksel Moğol alfabesiyle (ve zaman zaman sosyal ağlar için Latince) yazılmaktadır. İç Moğolistan'da dil diyalektik olarak daha çeşitlidir ve geleneksel Moğol alfabesiyle yazılır. ⓘ
Aşağıdaki dilbilgisi tartışmasında, ele alınan Moğolca çeşidi Standart Khalkha Moğolcasıdır (yani, yazma kurallarında ve okullarda öğretilen gramerde resmileştirilen standart yazı dili), ancak söyleneceklerin çoğu yerel (konuşulan) Khalkha ve diğer Moğol lehçeleri, özellikle de Chakhar için de geçerlidir. ⓘ
Bazıları Buryat ve Oirat gibi diğer bazı Moğol dillerini Moğolcanın lehçeleri olarak sınıflandırmaktadır, ancak bu sınıflandırma mevcut uluslararası standartla uyumlu değildir. ⓘ
Moğolca, ünlü uyumuna ve diğer Moğol dillerine kıyasla karmaşık bir hece yapısına sahip bir dildir, bu hece yapısı hece-sonunda üç ünsüze kadar kümelenmelere izin verir. Sözel ve nominal alanlarda sonek zincirlerine dayanan tipik bir eklemeli dildir. Özne-nesne-yüklem gibi temel bir sözcük sıralaması olsa da, dilbilgisel roller yaklaşık sekiz dilbilgisel durumdan oluşan bir sistemle belirtildiği için isim öbekleri arasındaki sıralama nispeten serbesttir. Beş ses vardır. Fiiller ses, görünüş, zaman ve epistemik kiplik/gizlilik açısından işaretlenmiştir. Cümle bağlantısında, fiilimsiler özel bir rol oynar. ⓘ
Modern Moğolca, 13. ve 14. yüzyıllarda Moğol İmparatorluğu'nda konuşulan dil olan Orta Moğolcadan gelişmiştir. Bu geçişte ünlü-uyum paradigmasında büyük bir değişim meydana gelmiş, uzun ünlüler gelişmiş, durum sistemi biraz değişmiş ve sözel sistem yeniden yapılandırılmıştır. Moğolca, soyu tükenmiş olan Kitan diliyle akrabadır. Moğolcanın Türk, Tunguz, Kore ve Japon dilleriyle akraba olduğuna inanılıyordu ancak bu görüş artık karşılaştırmalı dilbilimcilerin çoğunluğu (hepsi değil) tarafından demode olarak görülmektedir. Bu diller Altay dil ailesi altında gruplandırılmış ve Anakara Güneydoğu Asya dil alanı ile karşılaştırılmıştır. Ancak Clauson, Doerfer ve Shcherbak ortak bir genetik köken yerine Türk, Moğol ve Tunguz dillerinin bir dil Sprachbund'u oluşturduğunu öne sürmüştür. Moğol edebiyatı yazılı olarak 13. yüzyıldan itibaren iyi bir şekilde kanıtlanmıştır, ancak Kitan ve diğer Xianbei halklarının edebiyatında daha erken Moğol öncülleri vardır. MS 584'e tarihlenen Bugut yazıtı ve MS 604-620'ye tarihlenen Hüis Tolgoi Yazıtı, keşfedilen en eski önemli Moğolca veya Para-Moğolca metinler olarak görünmektedir. ⓘ
Moğolca (Moğol alfabesi ile: 
, {Mongγol kele}; Kiril alfabesi ile: Монгол хэл, {Mongol Hel}), Moğolistan ve civardaki bazı özerk bölgelerde resmî dil olan Asya dilidir. ⓘ
Türkçe ve Moğolca eskiden Altay dil ailesinde sınıflandırılmış olmakla birlikte, sondan eklemelilik, cümlede özne-nesne-yüklem sıralaması ve dillerin dilbilgisel olarak cinsiyetsiz olması gibi tipolojik benzerliklerin bu iki dilin aynı atadan gelmelerinden değil, yoğun ödünçlemeler ve uzun temaslar sonucu oluştuğu dilbilimciler tarafından günümüzde kabul edilen genel görüş olmuştur. ⓘ
Coğrafî dağılım
Moğolca Moğolistan'ın resmî ulusal dilidir, ve bu ülkede neredeyse 3,6 milyon kişi tarafından konuşulur (2014 yılı tahmini). Moğolcanın hem sözlü hem de yazılı formları aynı zamanda Çin'e bağlı ve en az 4,1 milyon etnik Moğolun yaşadığı İç Moğolistan bölgesinin resmî bölgesel dilidir. Tüm Çin çapındaki 5,8 milyon kişilik etnik Moğol nüfusunun yaklaşık yarısı tarafından konuşulur (2005 yılı tahmini), ancak bu ülke vatandaşlarının dil yeterliliklerine ilişkin herhangi bir veri yoktur, dolayısıyla Çin'deki Moğolca konuşanların tam sayısı bilinmemektedir. Son birkaç yüzyıl boyunca Moğolcanın İç Moğolistan'daki kullanımı düşüş ve canlanma dönemleri geçirmiştir. Çing döneminin sonlarına doğru düşüşe uğradı, 1947 ile 1965 yılları arasında canlandırma geçirdi, 1966 ile 1976 yılları arasında ikinci kez düşüşe uğradı, 1977 ile 1992 yılları arasında ikinci kez canlandırma geçirdi, ve 1995 ile 2012 yılları arasında üçüncü kez düşüşe uğradı. Bununla birlikte, İç Moğolistan'ın bazı kentsel bölgelerinde ve eğitim alanlarında Moğol dilinin kullanımının azalmasına rağmen, Çince konuşan kentleşmiş Moğolların etnik kimliği, kentsel etnik toplulukların var olması nedeniyle büyük olasılıkla hayatta kalacaktır. İç Moğolistan'daki çok dilli durum, etnik Moğolların kendi dillerini koruma çabalarını engellemediği düşünülmektedir. Çin'de Tümedler gibi etnik Moğollar bilinmeyen sayıda kendi dillerini tamamen ya da kısmen kaybetmiş olsalar da bu insanlar hâlen etnik Moğol olarak kaydedilir ve etnik Moğol kimlik benimsemeye devam etmektedirler. Moğollar ile Çinliler arasında gerçekleşen etnik grup arası evliliklerden gelen çocuklar da etnik Moğol kimliği benimser ve etnik Moğol olarak kaydedilirler. 2020 yılında Çin Hükümeti, Eylül ayı itibarıyla İç Moğolistan'daki ana öğretim dilinin Moğolca olduğu ilk ve orta okullarda üç dersin (dil ve edebiyat, siyaset, ve tarih) Mandarin dilinde öğretilmesi gerektiğini hükmetti, fakat bu, etnik Moğol topluluklarının yaygın protestolarına yol verdi. Bu protestolar Çin Hükümeti tarafından hızlı bir şekilde bastırıldı. ⓘ
Sınıflandırma ve lehçeler
Moğolca Moğol dil ailesine aittir. Moğolcanın bu dil ailesi içindeki tam sınıflandırması dilbilimsel çevrelerde çok tartışmaya sebep olmuş kuramsal bir sorundur, ve dilbilimsel kriterlerin ortak bir dizisine dayalı olarak Moğolcanın ana değişkeleri için henüz mevcut bulunan verilerini kolay bir şekilde düzenlemenin mümkün olmaması bu soruna dair bir çözüme varılmasını engellemektedir. Söz konusu veriler, Moğol lehçe sürekliliğinin tarihsel gelişimi veya toplumdilbilimsel özelliklerini tekabül edebilir. Sesbilimsel veya sözcükbilimsel çalışmalar göreceli olarak gelişmiş olsalar da, karşılaştırmalı biçim-sözdizimsel bir çalışmanın (ör. Halha ile Horçin gibi birbirinden büyük farklılıkar gösteren lehçelere ilişkin) temeli bile henüz atılmamıştır. ⓘ
Moğol grubu kapsamındaki bazı değişkelerin statüsleri, özellikle de bu değişkelerin Moğolcadan ayrı diller veya Moğolcanın lehçeleri olmaları konusu, tartışmalıdır. Bu değişkelerin en az üç tanesi var: Rusya, Moğolistan, ve Çin'de konuşulan Oyratça (Kalmuk değişkesi dahil) ile Buryatça, ve İç Moğolistan'ın Ordos Şehri civarında konuşulan Ordosça. ⓘ
Moğol devletinin kullandığı Halha lehçesinin Moğolca olması konusunda hiç anlaşmazlık yoktur, ancak bu noktanın ötesinde anlaşma bulunmamaktadır. Örneğin, Sanžeev (1953)'in ileri sürdüğü ve Moğolca dilbiliminde önemli bir etkisi olmuş sınıflandırması sadece üç tane lehçeden (Halha, Çahar, ve Ordos) oluşan bir "Moğol dili"nin var olduğunu ve Buryatça ile Oyratçanın bu dilden ayrı olduklarını savunur. Bundan farklı olarak Luvsanvandan (1959), "Merkez (Halha, Çahar, Ordos), "Doğu" (Harçin, Horçin), "Batı" (Oyrat, Kalmuk), ve "Kuzey" (iki Buryat lehçesi) lehçelerinden oluşan daha kapsamlı bir "Moğol dili"ni ileri sürdü. Buna ek olarak, Zhou Mingliang ile Sun Hongkai (2006), Moğolcanın dört farklı lehçeden oluştuğunu savunurlar: merkezde Halha, doğuda Horçin-Harçin, batıda Oyrat-Hilimag, ve kuzeyde Bargu-Buryat. ⓘ
Bazı Batılı dilbilimciler, üzerinde göreceli olarak çok çalışılmış Ordos değişkesinin muhafazakâr hece yapısı ve sesbirim envanterinden dolayı ayrı bir dil olduğunu savunurlar. İç Moğolistan'ın kültürel etkisi altında olan fakat tarihsel açıdan Oyratçaya bağlı olan Alaşa lehçesi ya da Darhad diğer sınır lehçelerinin herhangi bir sınıflandırma şemasının içindeki konumlandırmasının büyük bir olasılıkla hep sorunlu olarak karşılanacaktır, fakat esas sorun Çahar, Halha, ve Horçin lehçelerini hem birbiriyle ilişkili olarak hem de Buryatça ile Oyratçayla ilişkili olarak sınıflandırmaktır. [tʃ] sesinin *i ünlüsü öncesinde [tʃ] şeklinde ve tüm diğer ünlülerin öncesinde [ts] şeklinde gerçekleşmesi Moğolistan'da bulunan fakat İç Moğolistan'da bulunmayan bir fenomendir, ve bu ayrım, lehçeler arasındaki temel bir farklılık olarak sıkça zikredilir; ör. "yıl" anlamına gelen Ana Moğolca *tʃil, Halha /tʃiɮ/, Çahar /tʃil/ ile "az" anlamına gelen Ana Moğolca *tʃøhelen, Halha /tso:ɮəŋ/, Çahar /tʃo:ləŋ/. Buna karşın, geçmiş zaman fiil ekinin Merkez değişkelerinde -sŋ şeklinde ve Doğu değişkelerinde -dʒɛː şeklinde gerçekleşmesi genel olarak sırf stokastik bir farklılık olarak algılanır. ⓘ
İç Moğolistan'daki resmî dil politikası Moğolcayı üç farklı lehçeye ayırmaktadır: Güney Moğolcası, Oyratça, ve Bargu-Buryatça. Güney Moğolcasının Çahar, Ordos, Baarin, Horçin, Harçin, ve Alaşa lehçelerinden oluştuğunu ileri sürmektedir. İç Moğolistan yetkilileri, grameri Güney Moğolcasına ve telaffuzu Çahar lehçesinin Düz Gök Sancağı'nda konuşulan değişkesine dayanan edebî bir standart oluşturmuşlardır. Buna rağmen, diyalektolojik açıdan, Güney Moğolcasının batı lehçeleri Güney Moğolcasının doğu lehçelerinden çok Halha lehçesine daha yakındır; örneğin, Çahar lehçesi, Horçin lehçesinden çok Halha lehçesine daha yakındır. ⓘ
Moğolca ya da "Merkez Moğol" kolu haricinde, Moğol dil ailesinin diğer kolları şunlardır: Doğu İç Moğolistan, Heilongjiang, ve Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne bağlı Çöçek şehri civarında konuşulan Daur dili; Çinghay ile Kansu eyaletlerinde konuşulan ve Doğu Yugurca, Bonanca, Donşianca, Monguorca, ile Kangjiaca dillerinden oluşan Şirongol grubu; ve Afganistan'da konuşulan ve nesli tükenmiş olma ihtimali olan Moğulca. ⓘ
Moğol dil ailesinin diğer dillerle ilişkisi konusuna gelince, Altay teorisi, Moğol dil ailesinin Türk, Tunguz, ve bazı dilbilimcilere göre Kore ve Japon dillerini de kapsayan daha büyük bir Altay dil ailesine ait olduğunu savunur, ancak bu teorinin dilbilim çevrelerindeki geçerliliği gitgide kaybolmaktadır. ⓘ
Lehçelerin listesi
Dilbilimci Juha Janhunen, Moğolca lehçelerini bu şekilde sınıflandırmış ve listelemiştir. Bu lehçelerin çoğu İç Moğolistan'da konuşulur. ⓘ
|
|
|
Juha Janhunen (2012)
Juha Janhunen, "Mongolian" adlı kitabında Moğol dil ailesini 4 ayrı dilbilimsel dala ayırır:
- Daur dalı; Çin'in Hulunbuir İli'ne bağlı Morin Dawa Daur Özerk Sancağı'nda ve Heilongjiang Eyaleti'nin Qiqihar İli'ne bağlı Meilisi Daur Semti'nde konuşulan Daur dili, bu dalın kapsadığı tek dildir.
- Moğul dalı; Afganistan'da konuşulan Moğul dili, bu dalın kapsadığı tek dildir, ve bu dilin nesli tükenmiş olma ihtimali vardır.
- Şirongol (veya Güney Moğol) dalı, yaklaşık 7 dilden oluşur; bu diller, tarihî Tibet'in Amdo bölgesinde konuşulur.
- Ortak Moğol (ya da Merkez Moğol; bkz: Moğol dilleri) dalı, yaklaşık 6 dilden oluşur; bunlar Moğolistan devletinin yanı sıra Mançurya, İç Moğolistan, Ordos, Çungarya, ve Sibirya'da da konuşulur. ⓘ
Şirongolca
Moğol dil ailesinin Şirongol dalı yaklaşık 7 dilden oluşur; bu diller, aşağıdaki şekilde gruplandırılır:
- Şira Yugur
- Monguor grubu
- Mongghul
- Monghhuor
- Mangghuer
- Bonan grubu
- Bonan
- Kangjia
- Santa ⓘ
Ortak Moğol
Moğol dil ailesinin Ortak Moğolca (ya da Merkez Moğolca; bkz: Moğol dilleri) dalı, yaklaşık 6 dilden oluşur; bunlar şu şekilde gruplandırılır:
- Halha (Xalx), ya da Halha lehçeleri grubu, Moğolistan ülkesinin merkezinde konuşulur, fakat bazı lehçeleri (ör. Çahar) Çin'e bağlı İç Moğolistan bölgesinde de konuşulur.
- Horçin (Xorcen), ya da Horçin lehçeleri grubu, İç Moğolistan'ın doğusunda ve Mançurya'da konuşulur.
- Ordos (Ordes), güneyde, İç Moğolistan'ın Ordos şehrinde konuşulur.
- Oyratça (Oired), batıda, Çungarya'da konuşulur.
- Hamnigan (Xamyen'gen), Moğolistan ülkesinin kuzeydoğusunda ve Mançurya'nın kuzeybatısında konuşulur.
- Buryatça (Bouryaad), Rusya Federasyonu'na bağlı Buryatya Cumhuriyeti'nde ve Çin'in İç Moğolistan bölgesine bağlı Hulunbuir İli'nde yaşayan Barga Moğolları tarafından konuşulur. ⓘ
Fonoloji
ⓘ |
Halha konuşan Moğollar
Moğolcanın en yaygın lehçesi olan Halha lehçesini konuşan Moğollar
|
| Dinlerken sorun mu yaşıyorsunuz? Medya yardımı alın. | |
Bu bölümdeki bilgiler ağırlıklı olarak Moğolistan başkenti Ulan Batur'da konuşulan Halha lehçesine dayanmaktadır. Ordos, Horçin, ve Çahar gibi diğer Moğolca değişkelerinin sesbilimsel özellikleri büyük farklılıklar gösterir. Bu bölüm, Halha Moğolcasının fonolojisini açıklar ve bu değişkenin ünlü, ünsüz, fonotaktik ve vurgu özellikleri hakkında alt bölümler içerir. ⓘ
Ünlüler
Standart dilde yedi adet tek sesli ünlü sesbirim vardır. Bunlar ATR (ileri dil kökü) adı verilen bir parametre ile üç ünlü uyum grubuna hizalanır; gruplar -ATR, +ATR ve nötrdür. Bu hizalama, ağız geriliğine göre bir hizalamanın yerini almış gibi görünmektedir. Bununla birlikte, bazı akademisyenler Moğolcayı hala ön ünlüler ve arka ünlüler arasında bir ayrımla karakterize olarak tanımlamaktadır ve 'ö' ve 'ü' ön ünlü yazımları Batı'da hala tarihsel olarak ön olan iki ünlüyü belirtmek için sıklıkla kullanılmaktadır. Moğolca ünlü sistemi de yuvarlaklaşma uyumuna sahiptir. ⓘ
Uzunluk ünlüler için fonemiktir ve yedi fonemin her biri kısa ya da uzun olarak ortaya çıkar. Fonetik olarak, kısa /o/ merkezi ünlü [ɵ]'ye merkezileşmiştir. ⓘ
Aşağıdaki tabloda, yedi ünlü fonem, uzunluk varyantlarıyla birlikte düzenlenmiş ve fonetik olarak tanımlanmıştır. Moğol Kiril alfabesindeki ünlüler şunlardır:
Moğol Kiril Alfabesi IPA Romanizasyon а, аа [a, aː] a, aa и, ий/ы [i, iː] i, ii о, оо [ɔ, ɔː] o, oo ө, өөө [ɵ, oː] /o, oː/ ö, öö у, уу [ʊ, ʊː] u, uu ү, үү [u, uː] ü, üü э, ээ [e, eː] e, ee
ⓘÖn Merkez Arka Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kapat i iː u uː Yakın-Kapalı ʊ ʊː Kapat-Orta e eː ɵ oː Açık-orta ɔ ɔː Açık a aː
Khalkhaca'da ayrıca dört çift ünlü vardır: tarihsel olarak /ui, ʊi, ɔi, ai/ ancak daha çok [ʉe̯, ʊe̯, ɞe̯, æe̯] gibi telaffuz edilir; örn. нохой (nohoi)'deki ой [nɔ设ˈχɞe̯] 'köpek', далай (dalai)'deki ай [taˈɮæe̯] 'deniz', уйлах (uilah)'daki уй [ˈʊe̯ɮɐχ] 'ağlamak', үйлдвэр (üildver) [ˈʉe̯ɮtw̜ɘr] 'fabrika', эй in хэрэгтэй (heregtei) [çiɾɪxˈtʰe] 'gerekli'. Üç ek yükselen difton vardır /ia/ (иа), /ʊa/ (уа) /ei/ (эй); örneğin иа амиараа (amiaraa) [aˈmʲæɾa] 'bireysel', уа хуаран (huaran) [ˈχʷaɾɐɴ] 'kışla'. ⓘ
Alofonlar
Aşağıdaki tablo sesli harfleri listelemektedir:
| Kısa | İlk pozisyonlar | [a] | [e] | [i] | [ɔ] | [o] | [ʊ] | [u] ⓘ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Başlangıç dışı pozisyonlar | [ă] | [ĕ] | [ĭ] | [ɔ̆] | [ŏ] | [ʊ̆] | [ŭ] | |
| Uzun | İlk pozisyonlar | [aː] | [eː] | [iː] | [ɔː] | [oː] | [ʊː] | [uː] |
| Başlangıç dışı pozisyonlar | [a] | [e] | [i] | [ɔ] | [o] | [ʊ] | [u] |
ATR uyumu
Moğolca sesli harfleri bir sesli harf uyumu sistemi içinde üç gruba ayırır:
ⓘ+ATR ("ön") -ATR ("geri") Nötr IPA e, u, o a, ʊ, ɔ i Kiril alfabesi э, ү, ө а, у, о и ve й
Tarihsel nedenlerden dolayı, bunlar geleneksel olarak "ön" ünlüler ve "arka" ünlüler olarak etiketlenmiştir. Gerçekten de, Moğolca romanizasyonlarda /o/ ve /u/ ünlüleri genellikle geleneksel olarak ⟨ö⟩ ve ⟨ü⟩ olarak gösterilirken, /ɔ/ ve /ʊ/ ünlüleri ⟨o⟩ ve ⟨u⟩ olarak ifade edilir. Bununla birlikte, modern Moğolca fonolojisi için, bunun yerine iki ünlü-uyum grubunu dil kökü konumu boyutuyla karakterize etmek daha uygundur. Ayrıca her iki gruba da ait olmayan bir nötr ünlü, /i/, vardır. ⓘ
Bileşik olmayan bir sözcükteki tüm ünlüler, tüm ekleri de dahil olmak üzere, aynı gruba ait olmalıdır. Eğer ilk ünlü -ATR ise, kelimedeki her ünlü ya /i/ ya da bir -ATR ünlüsü olmalıdır. Aynı şekilde, ilk ünlü bir +ATR ünlüsü ise, kelimenin her ünlüsü ya /i/ ya da bir +ATR ünlüsü olmalıdır. Farklı kelimelere uymak için ünlülerini değiştirmesi gereken son ekler söz konusu olduğunda, iki kalıp baskındır. Bazı ekler /a, ɔ, e, o/ olarak gerçekleştirilebilen bir /A/ arifonemi içerir; örn. ⓘ
- /orx/ 'ev halkı' + -Ar (araçsal) → /orxor/ 'bir ev halkı tarafından'
- /xarʊɮ/ 'nöbetçi' + -Ar (enstrümantal) → /xarʊɮar/ 'bir nöbetçi tarafından' ⓘ
Diğer sonekler /U/'nun /ʊ, u/ olarak gerçekleşmesine neden olabilir, bu durumda tüm -ATR ünlüleri /ʊ/'ya ve tüm +ATR ünlüleri /u/'ya yol açar; örn. ⓘ
- /aw/ 'to take "l' + -Uɮ (causative) → /awʊɮ/ ⓘ
Kelime kökündeki tek ünlü /i/ ise, ekler +ATR ek biçimlerini kullanacaktır. ⓘ
Yuvarlama uyumu
Moğolcada ayrıca kapalı ünlüler için geçerli olmayan yuvarlaklaşma uyumu vardır. Bir kök /o/ (veya /ɔ/) içeriyorsa, açık bir ünlü için belirtilen bir sonek de [o] (veya [ɔ], sırasıyla) olacaktır. Ancak, bu süreç /u/ (veya /ʊ/) ve /ei/'nin varlığı ile engellenir; örneğin /ɔr-ɮɔ/ 'geldi', ancak /ɔr-ʊɮ-ɮa/ 'yerleştirildi'. ⓘ
Ünlü uzunluğu
Uzun ve kısa ünlülerin telaffuzu hecenin kelime içindeki konumuna bağlıdır. Kelime başındaki hecelerde, ünlü uzunluğunda fonemik bir zıtlık vardır. Uzun bir ünlü, kısa bir ünlünün yaklaşık %208 uzunluğuna sahiptir. Kelime ortası ve kelime sonu hecelerinde, eskiden uzun olan ünlüler artık ilk hecelerdeki kısa ünlülerin yalnızca %127'si uzunluğundadır, ancak yine de ilk hecelerdeki kısa ünlülerden farklıdırlar. Başlangıç hecesi olmayan hecelerdeki kısa ünlüler, başlangıç hecelerindeki kısa ünlülerden yalnızca %71 oranında uzun olmaları ve artikülasyonda merkezileşmiş olmaları ile ayrılırlar. Fonemik olmadıkları için konumları fonotaktik gerekliliklere göre belirlenir. ⓘ
Ünsüzler
Aşağıdaki tabloda Khalkha Moğolcasının ünsüzleri listelenmiştir. Parantez içine alınan ünsüzler yalnızca alıntı sözcüklerde görülür. ⓘ
| Labial | Dental | Velar | Uvular ⓘ | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ova | Pal. | Ova | Pal. | Ova | Pal. | |||
| Burun | m | mʲ | n | nʲ | ŋ | |||
| Plosive | unaspirated | p | pʲ | t | tʲ | ɡ | ɡʲ | ɢ |
| aspire edilmiş | (pʰ) | (pʲʰ) | tʰ | tʲʰ | (kʰ) | (kʲʰ) | ||
| Afrikat | unaspirated | ts | tʃ | |||||
| aspire edilmiş | tsʰ | tʃʰ | ||||||
| Sürtünmeli | merkezi | (f) | s | ʃ | x | xʲ | ||
| yanal | ɮ | ɮʲ | ||||||
| Trill | r | rʲ | ||||||
| Yaklaşık | w̜ | w̜ʲ | j | |||||
Dünya dilleri arasında nadir görülen bir özellik olarak, Moğolcada sesli yanal yaklaşım [l] ve sessiz velar plosif [k] yoktur; bunun yerine, genellikle sessiz [ɬ] olarak gerçekleşen sesli bir alveolar yanal sürtünmeli /ɮ/ vardır. Sözcük son konumunda /n/ (tarihsel biçimlerde bir ünlü tarafından takip edilmiyorsa) [ŋ] olarak gerçekleşir. Damaksıllaşmış ünsüz fonemlerin oluşumu [-ATR] ünlüleri içeren sözcüklerle sınırlı görünmektedir. Aspire ünsüzler medial ve kelime sonu bağlamlarında önceden aspire edilir, önceki ünsüzleri ve ünlüleri devoize eder. Ötümlü kısa ünlüler genellikle silinir. ⓘ
Hece yapısı ve fonotaktik
En yüksek hece CVVCCC'dir, burada sondaki C kelime sonu ekidir. Tek bir kısa ünlü nadiren hece-son konumunda görünür. Eğer bir sözcük tarihsel olarak tek heceliyse, *CV CVV'ye dönüşmüştür. [ŋ] kodalarla sınırlıdır (aksi takdirde [n] olur) ve /p/ ve /pʲ/ tarihsel nedenlerden dolayı kodalarda görülmez. İki ünsüzlü kümeler için aşağıdaki kısıtlamalar geçerlidir:
- damaksıllaşmış bir ünsüzden önce yalnızca başka bir damaksıllaşmış ünsüz veya bazen /ɢ/ ve /ʃ/ gelebilir
- /ŋ/ sadece /ʃ, x, ɡ, ɡʲ/ ve /ɢ/'den önce gelebilir
- /j/ ikinci konumda görünmüyor
- /p/ ve /pʲ/ ilk ünsüz olarak ortaya çıkmaz ve yalnızca /m/ veya /ɮ/ veya bunların damaksıllaşmış karşılıklarından önce gelirse ikinci ünsüz olarak ortaya çıkar. ⓘ
Bu kısıtlamalara uymayan kümeler, sağdan sola doğru gerçekleşen bir hecelemede epentetik fonemik olmayan bir ünlü tarafından parçalanacaktır. Örneğin, hoyor 'iki', azhil 'iş' ve saarmag 'nötr' fonemik olarak sırasıyla /xɔjr/, /atʃɮ/ ve /saːrmɡ/'dir. Bu gibi durumlarda, izin verilmeyen ünsüz kümelerini önlemek için bir epentetik ünlü eklenir. Dolayısıyla, yukarıda verilen örneklerde, kelimeler fonetik olarak [ˈxɔjɔ̆r], [ˈatʃĭɮ] ve [ˈsaːrmăɢ] şeklindedir. Epentetik ünlünün fonetik formu, önceki hecedeki ünlü tarafından tetiklenen ünlü uyumundan kaynaklanır. Genellikle aynı sesin merkezileştirilmiş bir versiyonudur, aşağıdaki istisnalar dışında: önceki /u/ [e] üretir; /i/ kelimenin başında nötr olmayan bir ünlü varsa göz ardı edilir; ve postalveolar veya palatalize bir ünsüzü [ˈatʃĭɮ]'de olduğu gibi bir epentetik [i] izleyecektir. ⓘ
Stres
Moğolcada vurgu fonemik değildir (yani farklı anlamları ayırt etmekte rol oynamaz) ve bunun tamamen hece yapısına bağlı olduğu düşünülmektedir, ancak vurgu ataması konusuna dair farklı akademik görüşler mevcuttur. Moğolcayı anadil olarak konuşan dilbilimcilerin çoğu, konuştukları lehçe gözetilmeksizin sözcük vurgusunun ilk hecede yer aldığını savunurlar. 1941 ile 1975 yılları arasında, birçok Batılı akademisyen, vurgunun sözcüğün en solundaki ağır heceye atandığını ileri sürdü. 1835 ile 1915 yılları arasında yayımlanan çalışmalardaysa diğer bakış açıları mevcuttu. ⓘ
Walker (1997), sözcüklerin en sonlarında yer alan heceler haricinde sözcük vurgusunun sözcüğün en sağındaki ağır heceye atandığını ileri sürer:
ⓘAAHH [pai.ˈɢʊɮ. ɮəɢ.təx] düzenlenmiş olmak HAAH [xon.ti.ˈru.ɮəŋ] ayırmakta (zarf niteliğinde) HAAA'H [ʊ.ɮan.paːtʰ.ˈrin.xəŋ] Ulan Batur sakinleri AAA [ʊːr.ˈtʰai.ɢar] kızgınca AHA [ˈʊitʰ.ɢər.tʰai] üzgün
- *A = ağır hece; H = hafif hece (bkz: hece ağırlığı) ⓘ
Bu bağlamda "ağır hece", eklemleme uzunluğunun en az tam bir ünlü kadar uzun olan bir hece olarak tanımlanır; sonuç itibarıyla sözcük başlarında yer alan kısa heceler ihraç edilmektedir. Eğer bir sözcük çift heceli ise ve sözcükteki tek ağır hece sözcüğün sonunda ise, sözcük vurgusu yine bu heceye atanır. Sadece tek bir fonemik sözcük-başı kısa hecenin olduğu durumlarda sözcük vurgusunun bu heceye bile atanması mümkündür:
ⓘLˈH [ɢa.ˈɮʊ] kaz (isim) ˈLL [ˈʊnʃ.səŋ] okumuş olup
Son zamanlarda, Moğolca çalışmaları kapsamında toplanmış sesbilimsel verilerin en kapsamlı koleksiyonu, Halha lehçesinin yakın bir akrabası olan Çahar lehçesindeki vurgu ataması hakkında yazılmış kısmî bir rapora uygulanmıştır. Rapor, ilk hecenin kısa olduğu iki veya üç heceli sözcüklerde sözcük vurgusunun ikinci hecede yer aldığı sonucunu çıkarttı. Bununla birlikte, sözcüğün ilk hecesi uzun ise, farklı işitimsel parametreler için toplanmış bu verilerin birbiriyle çelişen sonuçlar destekledikleri izlenimi verilmektedir: Yeğinlik verileri ilk hecenin vurgulandığını gösterirken, F0 verileri ikinci hecenin vurgulandığını gösterir. ⓘ
Dilbilgisi
Bu makaledeki dilbilgisi de temel olarak Khalkha Moğolcasına dayanmaktadır. Fonolojinin aksine, morfoloji ve sözdizimi hakkında söylenenlerin çoğu Chakhar için de geçerlidir, Khorchin ise biraz daha çeşitlidir. ⓘ
Soru oluşturma
Moğolcada soru sorarken, bir soru sorulduğunu göstermek için bir soru işareti kullanılır. Evet/hayır soruları ve bilgi soruları için farklı soru işaretleri vardır. Evet/hayır soruları için уу ve үү son kelime kısa ünlü veya ünsüzle bittiğinde kullanılır ve kullanımları bir önceki kelimenin ünlü uyumuna bağlıdır. Son sözcük uzun bir ünlü ya da çift ünlü ile bitiyorsa юу ve юү kullanılır (yine ünlü uyumuna bağlı olarak). Bilgi soruları (kim, ne, ne zaman, nerede, neden vb. soru sözcükleriyle bilgi isteyen sorular) için soru parçacıkları önceki sözcüğün son sesine bağlı olarak вэ ve бэ'dir. ⓘ
- Evet/Hayır Soru Parçacıkları -уу/үү/юу/юү (uu/üü/yuu/yuü)
- Açık Uçlu Soru Parçacıklar -бэ/вэ (be/ve) ⓘ
Temel soru zamirleri -юу (yuu 'ne'), -хаана (haana 'nerede'), хэн (hen 'kim'), яагаад (yaagaad 'neden'), яаж (yaazh 'nasıl'), хэзээ (hezee 'ne zaman'), ямар (yamar 'ne tür') ⓘ
Fiiller
Moğolcada fiillerin bir kökü ve bir de sonu vardır. Örneğin, бай, сур ve үзэ gövdeleri sırasıyla х, ах ve х ile son ek alır: байx, сурax ve үзэx. Bunlar mastar veya sözlük biçimleridir. Şimdiki/gelecek zaman, gövdeye на, но, нэ veya нө eklenerek oluşturulur. Bunlar farklı zamirler için değişmez, bu nedenle сурна 'ben/siz/o/biz/hepiniz/onlar okuyor' her zaman сурна olacaktır. байна 'olmak' için şimdiki/gelecek zaman fiilidir; aynı şekilde уншина 'okumak' ve үзнэ 'görmek'tir. Son sesli harf çok az telaffuz edilir ve sonraki kelime bir sesli harfle başlıyorsa hiç telaffuz edilmez, bu nedenle сайн байна уу sain bain uu [sæe̯m‿pæe̯n‿ʊː] 'merhaba, nasılsın' olarak telaffuz edilir. ⓘ
- Geçmiş Zaman -сан/сон/сэн/сөн (san/son/sen/sön)
- Bilinen Geçmiş Zaman (geçmişte herhangi bir nokta) -в (v)
- Bilgilendirilmiş Geçmiş Zaman (çok uzun zaman önce değil) -лаа/лоо/лээ/лөө (laa/loo/lee/löö)
- Bilinmeyen Geçmiş Zaman (genellikle biraz daha uzak bir geçmiş) -жээ/чээ (zhee/chee)
- Şimdiki Zaman -даг/дог/дэг/дөг (dag/dog/deg/dög)
- Şimdiki Zaman -ж/ч байна (zh/ch baina)
- (Yansıtıcı) Şimdiki Zaman -аа/оо/ээ/өө (aa/oo/ee/öö)
- Geniş Zaman -на/но/нэ/нө (na/no/ne/nö)
- Basit Gelecek -х (+болно) (h (+bolno))
- Mastar -х (h) ⓘ
Negatif form
Moğolcada olumsuzlukları oluşturmanın birkaç yolu vardır. Örneğin:
- биш (bish) - 'olmak' fiilinin olumsuz hali (байх baih) - биш 'değildir/değildir' anlamına gelir.
- -гүй (güi). Bu ek fiillere eklenir, böylece явах (yawah 'go/will go') явахгүй (yawahgüi 'do not go/will not go') olur.
- үгүй (ügüi) 'hayır' için kullanılan sözcüktür.
- битгий (bitgii) olumsuz emir kipleri için kullanılır; örneğin битгий яваарай (bitgii yawaarai 'gitme')
- бүү (büü), битгий'nin resmi versiyonudur. ⓘ
Morfoloji
Modern Moğolca sondan eklemeli -neredeyse yalnızca sondan eklemeli- bir dildir, bunun tek istisnası yinelemedir. Moğolcada ayrıca cinsiyetlendirilmiş isimler ya da "the" gibi belirli artikeller yoktur. Eklerin çoğu tek bir morfemden oluşur. Çok sayıda türetme morfemi vardır. Örneğin, baiguullagiinh kelimesi bai 'olmak' kökünden, epentetik -g-'den, nedensel -uul-'dan (dolayısıyla 'bulmak'), eylem tarafından oluşturulan isimleri oluşturan türev sonek -laga'dan (organizasyondaki -ation gibi) ve değiştirilmiş kelimeye ait bir şeyi belirten karmaşık sonek -iinh'den oluşur (-iin genitif olurdu). ⓘ
Ad bileşiklerine oldukça sık rastlanır. Bazı türetme fiil ekleri oldukça üretkendir, örneğin yarih 'konuşmak', yarilc 'birbiriyle konuşmak'. Biçimsel olarak, fiil ekleri kullanılarak türetilen bağımsız kelimeler kabaca üç sınıfa ayrılabilir: sadece cümle sonunda kullanılabilen son fiiller, yani -na (çoğunlukla gelecek veya genel ifadeler) veya -ö (ikinci şahıs emir kipi); cümle sonunda veya niteleyici olarak kullanılabilen ortaçlar (genellikle "fiil isimleri" olarak adlandırılır), yani e. -san (perfect-past) veya -maar 'want to'; ve tümceleri birbirine bağlayabilen veya zarf işlevi görebilen -zh (herhangi bir zarf işlevi görür veya iki cümleyi nötr olarak birbirine bağlar) veya -tal (ana tümcenin eylemi, ek fiil tarafından ifade edilen eylem başlayana kadar gerçekleşir). ⓘ
Moğolcada kabaca sekiz durum vardır: nominatif (işaretlenmemiş), genitif, datif, akuzatif, ablatif, enstrümantal, komitatif ve yönelimsel. Eğer doğrudan nesne belirli ise akuzatif, belirli değilse nominatif almalıdır. Durum ekine ek olarak, genellikle genitif, ablatif veya comitative durumu veya bazen sözcüksel tarihsel nedenlerden veya analojiden dolayı -Vn'ye sahip olan nominatifin bir biçimini yöneten bir dizi edat mevcuttur (böylece belki de bir atıf durumu eki haline gelir). İsimler, işaretli ismin cümlenin öznesi tarafından sahiplenildiğini gösteren dönüşlü iyelik klitikleri alabilir: bi najz(-)aa avarsan I friend-reflexive-possessive save-perfect "Arkadaşımı kurtardım". Ancak, durum eklerinin üç nokta olmadığı sürece doğrudan eklenemediği isim benzeri sıfatlar da vardır. ⓘ
ⓘMoğolca isim durumları Durum Son ek İngilizce edat Örnek (Kiril) Transliterasyon Çeviri nominatif - - nom kitap akuzatif -г (-g), -ийг (-iig) - номыг nomiig kitap (nesne olarak) genitif -н (-n), -ы (-ii), -ий (-ii), -ийн (-iin), -ын (-iin), -гийн (-giin) of номын nomiin of (a) book, book's datif/lokatif -д (-d), -ад (-ad), -т (-t) on, to, at, in (a) kitabında |номонд|| nomond||
ablatif uzun ünlü + -с (-s) dan номноос enstrümantal uzun sesli harf + -р (-r) ile nomoor with (e.g. by means of a) book birleşik -t-i, sesli harfe bağlıdır, örneğin -тай (-tai), -той (-toi), -тэй (-tei) ile birlikte номтой nomtoi kitap ile (örneğin bir kitabın yanında)
Nominatif durum
Yalın durum, bir isim (veya isim gibi davranan başka bir konuşma parçası) cümlenin öznesi olduğunda ve cümlede gerçekleşen her türlü eylemin (sadece fiziksel olarak değil) faili olduğunda kullanılır. Moğolcada yalın halin bir sonu yoktur. ⓘ
Suçlayıcı durum
Suçlayıcı durum, bir isim doğrudan nesne (veya sadece "nesne") olarak hareket ettiğinde ve geçişli bir fiilden eylem aldığında kullanılır. Aşağıdaki son eklerden biri eklenerek oluşturulur: -ийг (-iig), -ыг (-iig), -г (-g). ⓘ
Genitif durum
Genitif durum bir şeye sahip olunduğunu göstermek için kullanılır. Aşağıdaki son eklerden biri eklenerek oluşturulur: -н (n) -ы (i) -ий (ii) -ийн (iin) -ын (in) -гийн (giin). Örneğin:
- Çift sesli veya ий (ii) ile biten tüm kelimelere -н (n) eklenir.
- -ы (ii), -н (n) ile biten arka sesli kelimelere eklenir.
- н (n) ile biten ön sesli kelimelere -ий (ii) eklenir.
- Kısa ünlüler veya ünsüzlerle (н ile bitenler hariç) biten ön sesli kelimelere ve ж, ч, ш, г, ь, и ile biten arka sesli kelimelere -ийн (iin) eklenir ve kısa ünlü düşer.
- Kısa ünlülerle veya diğer ünsüzlerle (н ile bitenler hariç) biten diğer tüm arka sesli kelimelere -ын (iin) eklenir.
- Uzun sesli harflerle biten tüm ön ve arka sesli kelimelere -гийн (giin) eklenir. ⓘ
Datif durum
Datif/lokatif durum bir şeyin yerini göstermek için kullanılır. Bir kelimenin köküne aşağıdaki son eklerden biri eklenerek oluşturulur: -д (d), -ад (ad), -ид (id), -т (t). Örneğin:
- Sesli harfle biten kelimelere -д (d) veya -м, -н eklenir. -л.
- Sonu -д, -з, -ц, -с ile biten kelimelere -ад (ad) eklenir. -т, -х.
- Sonu -ш, -ж veya -ч ile biten kelimelere -ид (id) eklenir.
- -т (t), -р, -г veya -с ile biten kelimelere eklenir (yalnızca -c'den önce bir sesli harf olduğunda). ⓘ
Çoğullar
Kaynak: Çoğulluk işaretlenmeden bırakılabilir, ancak bazıları insanlarla sınırlı olan açık çoğulluk işaretleri vardır. Bir rakamla değiştirilen bir isim genellikle herhangi bir çoğul eki almaz. ⓘ
Sayılar
| N | Moğolca metin | N | Moğolca metin | N | Moğolca metin |
|---|---|---|---|---|---|
| 0 | тэг teg | 10 | арав araw | 20 | хорь, hori |
| 1 | нэг negatif | 11 | арван нэг arwan neg | 30 | гуч guch |
| 2 | хоёр hoyor | 12 | арван хоёр arwan hoyor | 40 | дөч döch |
| 3 | гурав guraw | 13 | арван гурав arwan guraw | 50 | тавь tawi |
| 4 | дөрөв döröw | 14 | арван дөрөв arwan döröw | 60 | жар zhar |
| 5 | тав taw | 15 | арван тав arwan taw | 70 | дал dal |
| 6 | зургаа zurgaa | 16 | арван зургаа arwan zurgaa | 80 | ная nai |
| 7 | долоо doloo | 17 | арван долоо arwan doloo | 90 | ер yer |
| 8 | найм naim | 18 | арван найм arwan naim | 100 | нэг зуу neg zuu |
| 9 | ес evet | 19 | арван ес arwan evet | 200 | хоёр зуу hoyor zuu |
Moğolcada çoğulları oluşturmanın dört yolu vardır:
- Bazı çoğullar -нууд -nuud veya -нүүд -nüüd eklenerek oluşturulur. Önceki sözcüğün son ünlüsü a (a), o (y) veya ɔ (o) ise -нууд kullanılır; örneğin харx harh 'sıçan' xapхнуд harhnuud 'sıçanlar' olur. Önceki kelimenin son ünlüsü e (э), ʊ (ө), ü (ү) veya i (и) ise нүүд kullanılır; örneğin нүд nüd 'göz' нүднүүд nüdnüüd 'gözler' olur.
- Diğer çoğullarda "n" olmadan sadece -ууд -uud veya -үүд -üüd eklenir; örneğin хот hot 'şehir' хотууд hotuud 'şehirler' olur ve ээж eezh 'anne' ээжүүд eezhüüd 'anneler' olur.
- Çoğulları oluşturmanın bir başka yolu da -нар -nar eklemektir; örneğin багш bagsh 'öğretmen', багш нар bagsh nar 'öğretmenler' olur.
- Son olarak düzensiz bir biçim kullanılır: хүн hün 'kişi' хүмүүс hümüüs 'insanlar' olur. ⓘ
Şahıs zamirleri birinci ve ikinci şahıs için mevcutken, eski işaret zamirleri üçüncü şahıs (yakın ve uzak) zamirlerini oluşturmaya başlamıştır. Diğer sözcük (alt) sınıfları arasında soru zamirleri, bağlaçlar (ortaçları alan), uzamlar ve sonuncusu oldukça fazla olan parçacıklar bulunur. ⓘ
| Nominatif (konu) |
Akuzatif (nesne) |
Genitif (sahiplik) |
Eğik gövde (diğer tüm vakalar) | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. kişi | tekil | Би bi |
Намайг namaig |
Миний minii |
Над- nad- | |
| çoğul | özel | Бид teklif |
Биднийг bidniig |
Бидний bidnii |
Бидн- bidn- | |
| dahil | Манай manai |
Ман- adam- | ||||
| 2. kişi | tekil | tanıdık | Чи chi |
Чамайг chamaig |
Чиний chinii |
Чам- cham- |
| kibar | Та ta |
Таныг tanaig |
Таны tanii |
|||
| çoğul | Та ta Нар nar |
– | Танай/ Tanai/ Та Ta Нарын Napriin |
Тан- tan- | ||
| 3. kişi | tekil | Тэр ter |
Түүнийг tüüniig |
Түүний tüünii |
– | |
| çoğul | Тэд ted Нар nar |
Тэднийг tedniig |
Тэд ted Нарын nariin |
– | ||
Olumsuzluk çoğunlukla ortaçlardan sonra -güi (-гүй) ve isim ve sıfatlardan sonra bish (биш) olumsuzluk parçacığı ile ifade edilir; fiilden önce gelen olumsuzluk parçacıkları (örneğin yakınsak yapılarda) mevcuttur, ancak analitik yapılarla değiştirilme eğilimindedir. ⓘ
Sözdizimi
Diferansiyel kasa işaretlemesi
Moğolca, düzenli bir Diferansiyel Nesne İşaretleme (DOM) dili olarak diferansiyel durum işaretlemesi kullanır. DOM göndergesellik, canlılık ve güncellik gibi faktörlerin karmaşık bir etkileşiminden ortaya çıkar. ⓘ
Moğolca ayrıca, gömülü tümcelerin (zarf tümceleri de dahil olmak üzere) öznelerinin suçlayıcı durumla ortaya çıktığı belirli bir tür Farklılaşmış Özne İşaretlemesi (DSM) sergiler. ⓘ
Cümle yapısı
İsim cümlesi şu sıraya sahiptir: işaret zamiri/nümerik, sıfat, isim. Atıf cümleleri tüm NP'den önce gelir. Kişilerin unvanları veya meslekleri, grupları belirten küçük rakamlar ve odak klitikleri baş ismin arkasına konur. İyelik zamirleri (farklı biçimlerde) NP'den önce ya da sonra gelebilir. Örnekler
bid-nii
biz-GEN
uulz-san
meet-PRF
ter
o
saihan
güzel
zaluu-gaas
genç.adam-ABL
ch
FOC
"tanıştığımız o güzel genç adamdan bile ⓘ
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
FOC'nin "odak" anlamına geldiğini varsayarsak;
PRF'nin "mükemmel" anlamına geldiğini varsaymak;
ABL'nin "ablatif durum" anlamına geldiğini varsaymak;
GEN'in "genitif durum" anlamına geldiğini varsaymak; ⓘ
Fiil öbeği merkezdeki yüklemden oluşur, yüklemden önce tümleçleri ve onu değiştiren zarflar gelir ve yüklem bichsen yüklemli aşağıdaki örnekte olduğu gibi kip parçacıkları tarafından takip edilir (özellikle yüklem cümle sonuysa):
ter
s/he
hel-eh-güi-geer
olmadan:saying
üün-iig
it-ACC
bich-sen
write-PRF
shüü
PTC
"bunu [böyle] söylemeden [yani böyle yapacağını veya böyle yaptığını söylemeden] yazdı, sizi temin ederim. ⓘ
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
ACC varsayımı "suçlayıcı durum" anlamına gelir;
PRF'nin "mükemmel" anlamına geldiğini varsaymak;
assuming PTC "parçacık" anlamına gelir; ⓘ
Bu tümcede, helehgüigeer 'without saying [so]' zarf-fiili, sözdizimsel belirsizliği önlemek için yüklemin tümleci olan üüniig 'it-accusative'den önce gelmelidir, çünkü helehgüigeer'in kendisi bir fiilden türemiştir ve dolayısıyla ondan önce gelen bir üüniig onun tümleci olarak yorumlanabilir. Zarf, hurdan 'hızlı' gibi bir sıfat olsaydı, isteğe bağlı olarak yüklemden hemen önce gelebilirdi. Zarfın yüklemden hemen önce gelmesi gereken durumlar da vardır. ⓘ
Khalkhaca için, sözel biçimlerin en eksiksiz incelemesi Luvsanvandan (ed.) (1987) tarafından yapılmıştır. Ancak, burada sunulan yüklem analizi, Halkça için geçerli olmakla birlikte, Horçin'in tanımından uyarlanmıştır. ⓘ
Çoğu zaman, elbette, yüklem bir fiilden oluşur. Bununla birlikte, kopulalı veya kopulasız birkaç tür nominal yüklemsel yapı vardır. Yön ve aktionsart ifade eden yardımcılar (diğer anlamların yanı sıra) bir bağlayıcı konverb yardımıyla hemen postverbal pozisyonu işgal edebilir; örn.
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
PERF'in "mükemmel" anlamına geldiğini varsayarsak;
CVB varsayıldığında "converb" anlamına gelir; ⓘ
Bir sonraki pozisyon, baj- 'olmak' yardımcı fiili ile bağlantılı olarak konverb ekleri tarafından doldurulur, örn.
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
CVB varsayıldığında "converb" anlamına gelir; ⓘ
Bu pozisyonu işgal eden ekler dilbilgisel görünüşü ifade eder; örneğin ilerleyici ve sonuçsal. Bir sonraki pozisyonda, baj- tarafından takip edilen katılımcılar takip edebilir, örn,
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
PERF'in "mükemmel" anlamına geldiğini varsayarsak; ⓘ
Burada, açık bir mükemmellik ve alışkanlık işaretlenebilir, bu da anlam olarak görünüşseldir. Bu konum tek bir yüklemde birden fazla ek tarafından işgal edilebilir ve yine de bir yakınsak İlerleyici tarafından takip edilebilir. Son pozisyon, zaman, kanıtsallık, kiplik ve görünüş ifade eden ekler tarafından işgal edilir. ⓘ
Cümleler
İşaretsiz cümle sıralaması özne-nesne-yüklem şeklindedir. Yüklem genellikle tümcenin son konumunda kalmak zorundayken, diğer tümceler sırasını değiştirmekte ya da tamamen ortadan kalkmakta serbesttir. Konu genellikle tümcenin başına, yeni bilgi ise tümcenin sonuna yerleştirilir. Konu, zıtlık odağını da işaretleyebilen bol ile açık bir şekilde işaretlenebilir, açık eklemeli odak ('bile, ayrıca') klitik ch ile ve açık kısıtlayıcı odak klitik l ('sadece') ile işaretlenebilir. ⓘ
Moğolcadaki seslerin envanteri edilgen, ettirgen, karşılıklı, çoğul ve işbirlikçi seslerden oluşur. Edilgen bir cümlede fiil -gd- sonekini alır ve fail ya datif ya da enstrümantal durum alır, bunlardan ilki daha yaygındır. Ettirgenlikte fiil -uul- ekini alır, geçişli bir eylemde (örneğin 'raise') neden olan (bir şey yapmasına neden olunan kişi) datif veya enstrümantal durum alır ve geçişsiz bir eylemde (örneğin 'rise') neden olan akuzatif durum alır. Ettirgen morfoloji bazı edilgen bağlamlarda da kullanılır:
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
CAUS'un "nedensel" anlamına geldiğini varsaymak;
PRF'nin "mükemmel" anlamına geldiğini varsaymak;
DAT varsayımı "datif durum" anlamına gelir; ⓘ
Canlılığın anlamsal niteliği sözdizimsel olarak önemlidir: bu nedenle İngilizce'de kabul edilebilir olan 'ekmek benim tarafımdan yenildi' cümlesi Moğolca'da kabul edilemez. Karşılıklı ses -ld- ile, çoğul -cgaa- ile ve işbirlikçi -lc- ile işaretlenir. ⓘ
Moğolca, özne ya da doğrudan nesne ile ilgili olan sıfat belirteçlerine izin verir, örneğin Liena nücgen untdag 'Lena çıplak uyuyor', sıfat sonuçsalları ise marjinaldir. ⓘ
Karmaşık cümleler
Cümleleri birleştirmenin bir yolu, aşağıdaki örnekte olduğu gibi, ilk cümlenin -bol birleşik fiiliyle bitmesini sağlamaktır:
teklif
biz
üün-iig
it-ACC
ol-bol
bul-COND.CVB
cham-d
you.FAM-DAT
ög-nö
give-FUT
'eğer bulursak sana vereceği̇z' ⓘ
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
ACC varsayımı "suçlayıcı durum" anlamına gelir;
DAT varsayımı "datif durum" anlamına gelir;
FAM'ın "tanıdık kayıt" anlamına geldiğini varsayarsak;
CVB varsayıldığında "converb" anlamına gelir;
FUT'un "gelecek zaman" anlamına geldiğini varsayarsak;
COND'nin "şart kipi" anlamına geldiğini varsaymak; ⓘ
Datifte (ya da daha az sıklıkla instrumentalde) bazı fiil isimleri converblere çok benzer işlev görür: örneğin, önceki cümledeki olbol yerine olohod find-imperfective-dative koymak 'onu bulduğumuzda sana vereceğiz' sonucunu verir. Oldukça sık olarak, edatlar tam tümceleri yönetir. Buna karşılık, bağlaçlar hal eki almamış fiil isimlerini alır:
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
PAST'ın "geçmiş zaman" anlamına geldiğini varsayarsak;
PRF'nin "mükemmel" anlamına geldiğini varsaymak; ⓘ
Son olarak, bağlaçlardan farklı olan ancak aynı zamanda tümceleri ilişkilendiren, genellikle tümce-başında bulunan bir parçacık sınıfı vardır:
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
IPFV'nin "kusurlu görünüş" anlamına geldiğini varsayarsak;
PRF'nin "mükemmel" anlamına geldiğini varsaymak;
NEG'in "olumsuzluk/negatif" anlamına geldiğini varsayarsak;
DAT varsayımı "datif durum" anlamına gelir; ⓘ
Moğolcada Japoncadaki iu'ya çok benzeyen ge- tamamlayıcı yardımcı fiili vardır. ge- kelimenin tam anlamıyla 'söylemek' anlamına gelir ve konverbal formda gezh ya bir psik fiilden ya da bir söyleme fiilinden önce gelir. gedeg (ni ile) gibi bir fiil ismi olarak tümleç tümcelerinin bir alt kümesini oluşturabilir. Gen olarak bir kanıtlayıcı işaretleyici olarak işlev görebilir. ⓘ
Moğolca tümceler parataktik olarak birleştirilme eğilimindedir, bu da bazen Avrupa dillerindeki koordinatif yapılara benzemesine rağmen ikincil olan tümce yapılarının ortaya çıkmasına neden olur:
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
ACC varsayımı "suçlayıcı durum" anlamına gelir;
CVB varsayıldığında "converb" anlamına gelir;
PRF'nin "mükemmel" anlamına geldiğini varsaymak; ⓘ
Yan cümlede özne, ana cümlenin öznesinden farklıysa, bazen akuzatif veya genitif durum almak zorundadır. Ablatif durum alan öznelere de marjinal olarak rastlanır. Başın bir işleve sahip olduğu atıf cümlelerinin özneleri (tüm İngilizce ilgi cümlelerinde olduğu gibi) genellikle özne baş değilse, o zaman genitif almasını gerektirir, örneğin tüünii idsen hool that.one-genitive eat-perfect meal 'the meal that he had eaten'. ⓘ
Ödünç kelimeler ve uydurma kelimeler
Moğolca ilk olarak Eski Türkçe, Sanskritçe (bunlar genellikle Uygurca aracılığıyla), Farsça, Arapça, Tibetçe, Tunguzca ve Çince dahil olmak üzere birçok dilden ödünç kelimeler almıştır. Ancak, daha yakın zamanda Rusça, İngilizce ve Mandarin Çincesinden (özellikle İç Moğolistan'da) sözcükler alınmıştır. Moğolistan devletinin dil komisyonları sürekli olarak yeni terminolojiyi Moğolcaya çevirmektedir, böylece Moğolca kelime dağarcığında artık yerönhiilögch 'başkan' ('genelleyici') ve shar airah 'bira' ('sarı kımız') bulunmaktadır. Çince huǒchē (火车 'ateş arabası') 'tren'den galt tereg 'tren' ('ateş arabası') gibi birkaç alıntı çeviri vardır. Diğer ödünç çeviriler arasında Çince shízhì'den (实质 'gerçek kalite') mön chanar 'öz', Çince rénkǒu'dan (人口 'kişi ağzı') hün am 'nüfus' bulunmaktadır, erdene shish 'mısır, mısır' Çince yùmǐ (玉米 'yeşim pirinci') ve bügd nairamdah uls 'cumhuriyet' Çince gònghéguó (共和国 'kamu işbirliği milleti'). ⓘ
- Sanskritçe alıntı kelimeler arasında shashin (शशन sasana 'din'), sansar (सँसार sansāra 'boşluk'), awiyas (अभ्यास abhyasa 'yetenek'), buyan (पुण्य punya 'iyi işler') bulunmaktadır, agshin (क्षण kšana 'an'), tiw (द्वीप dvipa 'kıta'), garig (ग्रह graha 'gezegen'), cadig (जातक jātaka 'masallar, hikayeler'), shüleg (श्लोक šloka 'şiirler, dizeler'), badag (पदक padaka 'strophe'), arshan (रसायन rašayana 'maden suyu, nektar'), shastir (शास्त्र shastra 'kronik'), bud (बुध budh 'Merkür'), şeker (शुक्र shukra 'Venüs'), barhasvadi (वृहस्पतिि vrihaspati 'Jüpiter') ve sanchir (शनि shani 'Satürn').
- Farsça alıntı kelimeler arasında anar (anar 'ametist'), arhi (arak 'konyak', nihayetinde Arapçadan), baishin (pishivân 'bina'), bars (fars 'kaplan'), bers (farzin 'satranç kraliçesi/dişi kaplan'), bold (pulâd 'çelik'), bolor (bolur 'kristal'), gunzhid (konjod 'susam') bulunmaktadır, gindan (zendân 'hapishane'), dari (dâru 'toz/barut, ilaç'), duran (dur 'teleskop'), duranbai (durbin 'teleskop/mikroskop'), dewter (daftar 'defter'), hurmast (Ohrmazd 'yüce Tanrı'), sawan (sâbun 'sabun'), sandal (sandali 'tabure') ve com (jâm 'bardak').
- Çince alıntı kelimeler arasında banz (板子 bǎnzi 'tahta'), laa (蜡 là 'mum'), luuwan (萝卜 lúobo 'turp'), huluu (葫芦 húlu 'kabak'), denlüü (灯路 dēnglù 'lamba'), chiiden (汽灯 qìdēng 'elektrik lambası') bulunmaktadır, biir (笔儿 bǐr 'boya fırçası'), gambanz (斩板子 zhǎnbǎnzi 'kesme tahtası'), chinzhuu (青椒 qīngjiāo 'biber'), zhuucai (韭菜 jiǔcài 'pırasa'), moog (蘑菇 mógu 'mantar'), cuu (醋 cù 'sirke, soya sosu'), baicaa (白菜 báicài 'lahana'), mantuu (馒头 mántou 'buharda pişmiş çörek'), naimaa/maimaa (买卖 mǎimài 'ticaret'), goimon (挂面 gùamiàn 'noodle'), dan (单 dān 'single'), gan (钢 gāng 'steel'), lantuu (榔头 lángtou 'sledgehammer'), conh (窗户 chūanghu 'pencere'), buuz (包子 bāozi 'köfte'), huushuur (火烧儿 hǔoshāor 'kızarmış hamur tatlısı'), zutan (乳脂汤 rǔzhītāng 'kremalı çorba'), bantan (粉汤 fěntāng 'un çorbası'), zhan (酱 jiàng 'soya'), wan (王 wáng 'kral'), günzh (公主 gōngzhǔ 'prenses'), gün (公 gōng 'dük'), zhanzhin (将军 jiāngjūn 'general'), taigan (太监 tàijiàn 'hadım'), pyanz (片子 piànzi 'kaydedilmiş disk'), guanz (馆子 guǎnzi 'restoran'), lianhua (莲花 liánhuā 'lotus'), huar (花儿 huār 'çiçek'), toor (桃儿 táor 'şeftali'), intoor (樱桃儿 yīngtáor 'kiraz'), zeel (借 jiè 'ödünç almak, ödünç vermek'), wandui (豌豆 wāndòu 'bezelye'), yanz (样子 yàngzi 'tavır, görünüş'), shinzh (性质 xìngzhì 'karakteristik'), liir (梨儿 lír 'armut'), bai (牌 páizi 'hedef'), zhin(g) (斤 jīn 'ağırlık'), bin(g) (饼 bǐng 'gözleme'), huanli (皇历 huángli 'takvim'), shaazan (烧瓷 shāocí 'porselen'), hantaaz (砍兜肚 kǎndōudu 'kolsuz yelek'), püntüüz (粉条子 fěntiáozi 'patates eriştesi') ve cai (茶 chá 'çay'). ⓘ
20. yüzyılda doktor 'doktor', shokolad 'çikolata', wagon 'tren vagonu', kalendar 'takvim', sistem 'sistem', podwoolk (futbolka 'tişört'ten) ve mashin 'araba' gibi birçok Rusça alıntı kelime Moğol diline girmiştir. ⓘ
Daha yakın zamanlarda, sosyo-politik reformlar nedeniyle, Moğolca İngilizce'den çeşitli kelimeler ödünç almıştır; bunlardan bazıları yavaş yavaş resmi terimler olarak gelişmiştir: menezhment 'yönetim', komputer 'bilgisayar', fail 'dosya', marketing 'pazarlama', kredit 'kredi', onlain 'çevrimiçi' ve mesezh 'mesaj'. Bunların çoğu Moğolistan devleti ile sınırlıdır. ⓘ
Diğer diller Moğolcadan kelimeler ödünç almıştır. Örnekler (parantez içinde Moğolca) arasında Farsça کشيكچى kešikci (heshig 'kraliyet muhafızı'ndan), قرقاول qarqâvol (girgawl 'sülün'den) bulunmaktadır, جیبه jibe (zhebseg 'demir zırh'dan), داروغه dâruqe (darga 'komutan başı'ndan), قیچی qeyci (kayichi 'makas'tan); Özbekçe orol (aral 'ada'dan); Çince 衚衕 hutong (gudum 'geçit'ten), 站赤 zhanchi (zhamchi 'kurye/posta istasyonu'ndan); Orta Çince 犢 duk (tugul 'buzağı'dan); Korece 수라 sura (shüle 'kraliyet yemeği'nden), 악대 akdae (agta 'hadım edilmiş hayvan'dan), 업진 eobjin (ebchigün 'bir hayvanın göğsü'nden); Eski İngilizce cocer (köküür 'kap'); Eski Fransızca quivre (köküür 'kap'); Eski Yüksek Almanca Baldrian (balchirgan-a 'kediotu bitkisi'). Köküür ve balchirgan-a'nın Avrupa'ya Hunlar veya Pannonian Avarlar tarafından getirildiği düşünülmektedir. ⓘ
Çok çeşitli alıntı kelimelere sahip olmalarına rağmen, Khalkha ve Khorchin gibi Moğol lehçeleri, 452 kelimelik Ortak Moğolca kelime hazinesinin karşılaştırmalı bir kelime hazinesi içinde, bu yerel kelimelerin %95 kadarını korur, örneğin %39-77 oranında korunan Güney Moğol dilleri ile tezat oluşturur. ⓘ
Yazı sistemleri
Moğolca çeşitli alfabelerle yazılmıştır, bu da onu tarihsel olarak kullanılan en fazla sayıda alfabeden birine sahip bir dil haline getirmektedir. Moğolcanın en erken aşamalarında (Xianbei, Wuhuan dilleri) Çin kaynaklarının da belirttiği gibi yerli bir runik yazı kullanılmış olabilir. MS 920'de kabul edilen büyük Kitan yazısı erken bir Moğol (ya da bazılarına göre para-Moğol) yazısıdır. ⓘ
Geleneksel Moğol yazısı ilk olarak 1204 yılında kendi halkının dilini temsil etme ihtiyacını fark eden Temüjin tarafından benimsenmiştir. Moğol konfederasyonuna erken dönemde dahil edilen Uygur elitinin birkaç üyesinin kendi yazı dillerine dair bilgilerini Moğol imparatorluk klanıyla paylaşmasıyla Uygur yazısından geliştirilmiştir. Bu bilgiyi paylaşan Uygurlar arasında Tata-tonga (Çince: 塔塔統阿), Bilge Buqa (比俚伽普華), Kara Igach Buyruk (哈剌亦哈赤北魯) ve Mengsus (孟速思) vardı. O zamandan beri, yazı bazı küçük anlam ayrımı ve eklemelerden geçmiştir. ⓘ
1930 ve 1932 yılları arasında, Moğolistan devletinde Latin alfabesini tanıtmak için kısa ömürlü bir girişimde bulunuldu. 1941'de Latin alfabesi kabul edildi, ancak bu sadece iki ay sürdü. ⓘ
Moğol Kiril alfabesi, Rus İmparatorluğu'nun genişlemesinin ardından Rus etkisinin yayılmasının bir sonucuydu. Sovyetler Birliği'nin kurulması bu etkinin devam etmesine yardımcı olmuş ve Kiril alfabesi Rus/Sovyet dilbilimcilerin Moğol meslektaşlarıyla işbirliği içinde gösterdikleri çabalarla yavaş yavaş kullanılmaya başlanmıştır. Bu alfabe 1941 yılında hükümet kararnamesiyle zorunlu hale getirilmiştir. Yazılı ve sözlü form arasındaki farkın daha az olduğu Kiril alfabesinin kullanılmaya başlanmasının, 1941 ve 1950 yılları arasında okuryazarlık oranını %17,3'ten %73,5'e çıkaran geniş çaplı hükümet okuryazarlık kampanyasının başarısına katkıda bulunduğu ileri sürülmüştür. Geleneksel yazıyı kullanarak okuma yazma bilmeyenleri ortadan kaldırmaya yönelik daha önceki hükümet kampanyaları, 1921-1940 yılları arasında okuryazarlık oranını yalnızca %3.0'ten %17.3'e yükseltmeyi başarmıştı. 1991'den 1994'e kadar geleneksel alfabeyi yeniden uygulamaya koyma girişimi halkın direnişi karşısında başarısız oldu. Elektronik metin üretiminin gayri resmi bağlamlarında Latin alfabesinin kullanımı yaygındır. ⓘ
Çin Halk Cumhuriyeti'nde Moğolca, başta İç Moğolistan Özerk Bölgesi'nin tamamı olmak üzere bazı bölgelerde Mandarin Çincesi ile birlikte resmi dildir. Çin-Sovyet bölünmesinden önce Kiril alfabesi kısa bir süre için düşünülmüş olsa da, geleneksel alfabe her zaman kullanılmıştır. Çin'de kullanılan iki tür yazılı Moğolca vardır: ülke çapında Moğollar arasında resmi olan geleneksel Moğol yazısı ve ağırlıklı olarak Sincan'daki Oiratlar arasında kullanılan Açık Yazı. ⓘ
Mart 2020'de Moğol hükümeti, 2025 yılına kadar resmi belgelerde hem Kiril hem de geleneksel Moğol alfabesini kullanmayı planladığını açıkladı. ⓘ
Dilbilimsel tarih
Günümüze ulaşan en eski Moğolca metin, genellikle 1224 veya 1225 olarak tarihlendirilen, taş üzerine Moğol yazısıyla yazılmış bir spor raporu olan Yisüngge [ru] Steli olabilir. Gandzaklı Kirakos (13. yüzyıl) tarafından derlenen 55 kelimelik Moğolca-Ermenice kelime listesi, Moğolca kelimelerin ilk yazılı kaydıdır. 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Moğolca metinler dört alfabeyle yazılmıştır (Batı alfabesiyle yazılmış bazı sözcükleri saymazsak): Uygur Moğolca (UM) yazısı (Uygur alfabesinin bir uyarlaması), 'Phags-pa yazısı (Ph) (fermanlarda kullanılır), Çince (SM) (Moğolların Gizli Tarihi) ve Arapça (AM) (sözlüklerde kullanılır). Mevcut en eski metinler olmalarına rağmen, bu metinler bilimsel uygulamada "Orta Moğol" olarak adlandırılmaktadır. UM yazısındaki belgeler bazı belirgin dilsel özellikler gösterir ve bu nedenle genellikle dilleri "Klasik Öncesi Moğolca" olarak adlandırılarak ayırt edilir. ⓘ
Yuan hanedanlığı Moğol dilini Çince'de "Ulusal dil" anlamına gelen "Guoyu" (Çince: 國語) olarak adlandırmıştır; bu terim Qing hanedanlığı döneminde Mançu dili, Jin hanedanlığı döneminde (1115-1234) Jurchen dili, Liao hanedanlığı döneminde Kitan dili ve Kuzey Wei döneminde Xianbei dili gibi Han olmayan diğer hanedanlar tarafından da kendi dillerini ifade etmek için kullanılmıştır. ⓘ
Bir sonraki belirgin dönem, 17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar tarihlenen Klasik Moğolcadır. Bu, imla ve sözdiziminde yüksek derecede standardizasyona sahip bir yazı dilidir ve onu sonraki Modern Moğolcadan oldukça ayırır. Bu dildeki en önemli belgeler Moğolca Kangyur ve Tengyur'un yanı sıra birkaç kroniktir. 1686'da Soyombo alfabesi (Budist metinleri) oluşturulmuş ve erken klasik Moğolca fonolojik özelliklerine dair ayırt edici kanıtlar sunmuştur. ⓘ
Fonolojideki değişiklikler
Ünsüzler
Orta Moğolcanın ünsüzlerinin yeniden inşası üzerine yapılan araştırmalar çeşitli tartışmalara yol açmıştır. Orta Moğolcada iki dizi patlayıcı vardır, ancak bunların aspirasyon mu yoksa seslenme mi olduğu konusunda anlaşmazlık vardır. Erken dönem yazılarında velar ve uvular plosifler için farklı harfler vardır, ancak bunlar ünlü uyum sınıfına göre tamamlayıcı bir dağılım gösterdiğinden, yalnızca iki arka plosif fonem, */k/, */kʰ/ (~ *[k], *[qʰ]) yeniden yapılandırılabilir. Öne çıkan ve uzun süredir devam eden bir anlaşmazlık, dört ana betik (önceki bölümde tartışılan UM, SM, AM ve Ph) arasındaki kelime ortası ünsüzlerinin belirli karşılıklarıyla ilgilidir. Uygur Moğolcasının (UM) kelime ortası /k/'sinin diğer üç alfabede bir değil iki karşılığı vardır: ya /k/ ya da sıfır. Geleneksel bilim, */k/'nin bazı örneklerde kaybolduğunu savunarak her iki karşılık için de */k/'yi yeniden yapılandırmıştır, bu da bu örneklerin koşullandırıcı faktörlerinin ne olduğu sorusunu gündeme getirmektedir. Daha yakın zamanlarda, diğer olasılık varsayılmıştır; yani, UM /k/ ile diğer yazılardaki sıfır arasındaki yazışmanın, diğer yazılarda mevcut olan kelime başı fonemi /h/'ye karşılık gelen farklı bir fonem olan /h/'ye işaret ettiği varsayılmıştır. /h/'nin (/x/ olarak da adlandırılır) bazen */pʰ/'dan türediği varsayılır, bu da UM'nin /p/'yi gösterdiği bazı durumlarda SM, AM, Ph'deki sıfırı açıklar; örneğin debel > Khalkha deel. ⓘ
Palatal affrikatlar *č, *čʰ Khalkha gibi Kuzey Modern Moğol lehçelerinde öndamaksıllaşmıştır. *kʰ, Ulanbator Khalkhası ve güneyindeki Moğol lehçelerinde /x/'ye spirantize olmuştur, örneğin *kʰynty 'ağır' olarak yeniden yapılandırılan Klasik Öncesi Moğolca kündü, Modern Moğolca /xunt/ olmuştur (ancak Bayankhongor ve Baruun-Urt civarında birçok konuşmacı [kʰunt] diyecektir). Başlangıçta kelime sonundaki *n, /ŋ/'ye dönüşmüştür; *n'yi başlangıçta sonradan düşen bir ünlü takip ediyorsa, değişmeden kalmıştır, örneğin *kʰen, /xiŋ/ olmuştur, ancak *kʰoina, /xɔin/ olmuştur. i-breaking'den sonra *[ʃ] fonemik hale gelmiştir. Proto-Moğolcada *i ile takip edilen arka ünlüleri içeren kelimelerdeki ünsüzler Modern Moğolcada palatalize olmuştur. Bazı sözcüklerde, sözcük sonundaki *n çoğu durum biçiminde düşmüştür, ancak ablatif, datif ve genitif ile hala görünür. ⓘ
Yalnızca yabancı kökenli sözcükler L harfiyle başlar ve hiçbiri R harfiyle başlamaz. ⓘ
Ünlüler
Standart görüşe göre Proto-Moğolcada *i, *e, *y, *ø, *u, *o, *a vardı. Bu görüşe göre, *o ve *u faringealleşerek /ɔ/ ve /ʊ/ olmuş, ardından *y ve *ø velarlaşarak /u/ ve /o/ olmuştur. Böylece ünlü uyumu velar paradigmadan faringeal paradigmaya kaymıştır. Arka sesli kelimelerin ilk hecesindeki *i, takip eden ünlüye asimile oldu; kelime başı pozisyonunda /ja/ oldu. *e, *y tarafından takip edildiğinde *ø'ya yuvarlaklaşmıştır. İkinci ünlünün *i dışında herhangi bir ünlü olduğu VhV ve VjV dizileri tek sesli hale getirilmiştir. İlk hece olmayan sözcüklerde kısa ünlüler sözcüğün fonetik temsilinden silinmiş ve uzun ünlüler kısalmıştır; örn. *imahan (*i, /ja/ olur, *h kaybolur) > *jamaːn (kararsız n düşer; ünlü düşmesi) > /jama(n)/ 'keçi' ve *emys- (gerileyici yuvarlaklaşma asimilasyonu) > *ømys- (ünlü velarizasyonu) > *omus- (ünlü düşmesi) > /oms-/ 'giymek' ⓘ
Bu yeniden yapılandırmaya son zamanlarda karşı çıkılmış ve Moğol dillerindeki ünlü gelişimlerinin temelde Khalkha ile aynı ünlü sisteminden başlayarak, sadece *[e] yerine *[ə] ile daha ekonomik bir şekilde açıklanabileceği savunulmuştur. Dahası, bu alternatif senaryoda yer alan ses değişiklikleri artikülatör bakış açısından ve Koreceye erken Orta Moğol ödünçlemeleri açısından daha olasıdır. ⓘ
Morfolojideki değişiklikler
Nominal sistem
"-şekilli ayraç ve bu ayraçların her birinin sağında başka orta büyüklükte karakterler vardır|Kayıp bir Moğol yazısı orijinaline kadar uzanan Moğolların Gizli Tarihi, Orta Moğolca'da toplumsal cinsiyette anlaşmanın yeniden inşasına izin veren tek belgedir]]. ⓘ
Aşağıdaki tartışmada, önceki bir gözleme uygun olarak, "Orta Moğol" terimi yalnızca Uygur Moğol yazısı (UM), Çince (SM) veya Arapça (AM) olmak üzere üç yazıdan herhangi biriyle yazılmış metinler için bir kapak terimi olarak kullanılmaktadır. ⓘ
Orta Moğolcanın hal sistemi günümüze kadar çoğunlukla bozulmadan kalmıştır, ancak comitative ve dative ile önemli değişiklikler meydana gelmiş ve diğer hal eklerinin çoğu hafif biçim değişikliklerine uğramıştır, yani kısaltılmıştır. Orta Moğolca -luγ-a niteleyici eki niteleyici olarak kullanılamazdı, ancak onun yerini başlangıçta isimlerden sahiplik belirten sıfatlar türeten -taj eki aldı, örneğin mori-tai 'atı olan' mor'toj 'atı olan/atlı' oldu. Bu sıfat ügej 'sahip olmayan' ile paralel işlev gördüğünden, Moğolcaya bir "özel durum" ('olmayan') getirildiği öne sürülmüştür. Datif-lokatif-yönelme alanında farklı şekillerde gruplandırılan üç farklı durum eki olmuştur: lokatif olarak -a ve -dur, datif olarak -da veya -da ve -a datif olarak ve -dur lokatif olarak, her iki durumda da bazı işlevsel örtüşmelerle. Dur, dotur-a 'içinde' kelimesinden gramerleşmiş gibi göründüğünden, dolayısıyla bir zaman aralığına işaret ettiğinden, ikinci açıklama daha olası görünmektedir. Bunlardan -da kaybolmuş, -dur önce -du'ya sonra -d'ye indirgenmiş ve -a sadece birkaç donmuş ortamda hayatta kalmıştır. Son olarak, modern Moğolcanın yönergesi olan -ruu, uruγu 'aşağı doğru'dan yenilenmiştir. Sosyal cinsiyet anlaşması terk edilmiştir. ⓘ
Sözel sistem
Orta Moğolcada biraz daha geniş bir bildirimsel sonlu fiil eki kümesi ve sonlu yüklem olarak kullanılma olasılığı daha düşük olan daha az sayıda ortaç vardı. Bağlayıcı birleşik fiil -n, sabit fiil kombinasyonlarıyla sınırlı kalırken birleşik fiillerin sayısı artmıştır. Bazı sonlu fiil ekleri tarafından sergilenen erkek, dişi ve çoğul özneler arasındaki ayrım kaybolmuştur. ⓘ
Sözdizimindeki değişiklikler
Zamirsel özneli tümcelerdeki nötr sözcük sıralaması nesne-yüklem-özneden özne-nesne-yükleme değişmiştir; örn. ⓘ
Kökseü
Kökseü
sabraq
sabraq
ügü.le-run
speak-CVB
ayyi
Ne yazık ki
yeke
büyük
uge
kelime
ugu.le-d
speak-PAST
ta
sen
...
...
kee-jüü.y
say-NFUT
"Kökseü sabrak şöyle konuştu: 'Eyvah! Büyük bir övünçle konuşuyorsun....' " ⓘ
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
PAST'ın "geçmiş zaman" anlamına geldiğini varsayarsak;
CVB varsayıldığında "converb" anlamına gelir; ⓘ
Fiil olumsuzlamasının sözdizimi, son fiillerden önce gelen olumsuzlama parçacıklarından, ortaçlardan sonra gelen bir olumsuzlama parçacığına kaymıştır; böylece, son fiiller artık olumsuzlanamadığı için, olumsuzlama paradigmaları parçacıklar tarafından doldurulmuştur. Örneğin, Klasik Öncesi Moğolca ese irebe 'gelmedi' ile modern konuşulan Khalkha Moğolcası ireegüi veya irsengüi. ⓘ
Örnek metin
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesi Moğolca, Kiril alfabesiyle yazılmıştır:
- Хүн бүр төрж мэндлэхэд эрх чөлөөтэй, адилхан нэр төртэй, ижил эрхтэй байдаг. Оюун ухаан, нандин чанар заяасан хүн гэгч өөр хоорондоо ахан дүүгийн үзэл санаагаар харьцах учиртай. ⓘ
(Modern) Moğol Latin alfabesinde:
- Hün bür törzh mendlehee erh chölöötei, adilhan ner törtei, izhil erhtei baidag. Oyuun uhaan nandin chanar zayaasan hün gegch öör hoorondoo ahan düügiin üzel sanaagaar haricah uchirtai. ⓘ
Moğolca İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesi, Moğol alfabesiyle yazılmıştır:
- ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷ ᠲᠥᠷᠥᠵᠦ ᠮᠡᠨᠳᠡᠯᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠥᠭᠡ ᠲᠡᠢ᠂ ᠠᠳᠠᠯᠢᠬᠠᠨ ᠨᠡᠷᠡ ᠲᠥᠷᠥ ᠲᠡᠢ᠂ ᠢᠵᠢᠯ ᠡᠷᠬᠡ ᠲᠡᠢ ᠪᠠᠢᠠᠭ᠃ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ᠂ ᠨᠠᠨᠳᠢᠨ ᠴᠢᠨᠠᠷ ᠵᠠᠶᠠᠭᠠᠰᠠᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠬᠡᠭᠴᠢ ᠥᠭᠡᠷᠡ ᠬᠣᠭᠣᠷᠣᠨᠳᠣᠨ ᠠᠬᠠᠨ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠢᠨ ᠦᠵᠢᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭᠠ ᠥᠠᠷ ᠬᠠᠷᠢᠴᠠᠬᠥ ᠤᠴᠢᠷ ᠲᠠᠢ᠃ ⓘ
İngilizce İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Madde 1:
- Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdan ile donatılmışlardır ve birbirlerine karşı kardeşlik ruhu içinde hareket etmelidirler. ⓘ
Alfabe
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Harfler
(Buryat, Kalmuk, Moğol alfabeleri birlikte değerlendirildiğinde:)
- Ə: Moğolcada ayrıca Azerice’de, Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’de yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
- Ц: Türkçede bulunmayan sert bir T harfidir. TS (ʦ: T+S) olarak da seslendirilir. Moğolca’da ve Rusça’da, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir (Latin Ț). Gagavuzca’da ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).
- Ң: Moğolcada ayrıca Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ⱨ harfi ile karıştırılmamalıdır.) Gırtlaktan çıkarılan N ve G karışımı bir sestir (Ň veya Ñ). Uniform Türk Alfabesi'nde Ņ ile gösterilir. Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.
- X: Moğolcada ayrıca Tatarca’da Azerice’de ve pek çok dilde yer alan bir harf ve sestir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır.
- Е: Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir (Latin Ë). (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki E harfi ile karıştırılmamalıdır, çünkü arada belirsiz de olsa bir ses farklılığı vardır.) Bu ses Rusçada bulunur (Ukraynaca Kiril: Є) ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değereri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf arda arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir. Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahtalıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir. Bu sese Türkçede verilebilecek başka bir örnek ise El (organ) ve Ël (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır. Ël sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür. Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli... ⓘ