Karakalpaklar
Qaraqalpaqlar, Қарақалпақлар, قاراقلپقلر | |
|---|---|
 Karakalpakistan Bayrağı | |
 Karakalpak erkekleri Taxtako'pir'de yarışıyor | |
| Toplam nüfus | |
| yaklaşık 800,000 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 Özbekistan
| 752,000 |
 Kazakistan | 56,000 |
 Türkmenistan | 5,000 |
 Rusya | 4,466 |
| Diller | |
| Karakalpak, Rusça, Özbekçe | |
| Din | |
| Sünni İslam | |
| İlgili etnik gruplar | |
Karakalpaklar ya da Qaraqalpaqlar (/ˈkærəlkəlpɑːks, -pæks/ (
dinle); Karakalpak: Qaraqalpaqlar, Қарақалпақлар, قاراقلپقلر), Kuzeybatı Özbekistan'daki Karakalpakistan'a özgü bir Türk etnik grubudur. 18. yüzyılda Amu Derya'nın aşağı kısımlarına ve Aral Denizi'nin güney kıyısındaki (eski) Amu Derya deltasına yerleşmişlerdir. "Karakalpak" adı iki kelimeden gelmektedir: "siyah" anlamına gelen qara ve "şapka" anlamına gelen qalpaq. Karakalpakların sayısı dünya çapında yaklaşık 620.000'dir ve bunların yaklaşık 500.000'i Özbekistan'ın Karakalpakistan Cumhuriyeti'nde yaşamaktadır. ⓘ
Etimoloji
Karakalpak kelimesi, isimlerinin Rusça Kiril alfabesiyle yazılışından türetilmiştir ve Batı'da bu halk için kabul edilen isim haline gelmiştir. Karakalpaklar kendilerini endonimik olarak Qaraqalpaqs olarak adlandırırken, Özbekler onlara Qoraqalpoqs demektedir. Kelime "siyah şapka" anlamına gelir ve tarihçiler onları Slav dilinde "siyah şapka" unvanını taşıyan diğer eski halklarla (Çerniye Klobuki gibi) ilişkilendirdikleri için geçmişte çok fazla karışıklığa neden olmuştur. Qaraqul şapkası, Orta Asya kökenli Qaraqul koyun cinsinin kürkünden yapılır ve arkeolojik kanıtlar bu cinsin M.Ö. 1400'den beri sürekli olarak orada yetiştirildiğine işaret eder. Cins, adını Özbekistan'ın Buhara Eyaleti'nde bir şehir olan Qorako'l'dan almaktadır. ⓘ
Karakalpak adı, "Kara" ve "kalpak" kelimelerinin birleşmesinden oluşur. Tarihçi Reşidüddin Hamedani (Farsça: رشیدالدین فضلالله همدانی, Rashid ad-Din Fadhlullah Hamadani)'ye göre Karakalpak Türkleri Moğol işgalinde "Kavm-i Külah-i Siyah" (Kara Külahlı Ulus) diye bilinirdi. ⓘ
Ortaçağın erken dönemlerinde Karaborkli boyu Aral Gölü yakınlarındaki Peçenek boyu olarak görünüyor. Bilimsel eserlerde Karaborkli, Karakalpak ve Siyah Kulahan (Siyah Şapkalılar) adının aynı anlama geldikleri yazılmıştır. Eski Rus yıllıklarında Çorniye Klobuki, Arap kaynaklarında Karabörklü olarak anılmışlardır. ⓘ
Günümüzde Karakalpak adıyla bilinen bu ulustan, tarihi kaynaklarda ilk olarak ancak XVI. yüzyıl sonunda (1578) bahsedilir. ⓘ
Tarihçe
Pek çok anlatı, günümüz Karakalpaklarını 11. yüzyılda Çerniye Klobuki olarak bilinen ve adı Rusça'da "siyah şapka" anlamına da gelen Türk konfederasyonuyla ilişkilendirmeye devam etmektedir. Çerniye Klobuki, Kiev Rusyası'nın paralı askeri birlikleriydi. İsimlerinin aynı anlama gelmesi dışında, bu iki grubu birbirine bağlayan arkeolojik veya tarihi bir kanıt yoktur. ⓘ
Karakalpaklar, Özbekler ve Kazaklar, Cengiz Han'ın imparatorluğunun dağılması ve Altın Orda'nın çöküşünün ardından on beşinci yüzyılda ortaya çıkan aynı Özbek Konfederasyonu'nun alt grupları olarak kabul edilir. Karakalpak grubu on yedinci yüzyılda Kazak konfederasyonundan bir bölünme sonucu oluşmuştur. ⓘ
Son arkeolojik kanıtlar, Karakalpakların 15. yüzyılın sonlarında ya da 16. yüzyılda Syr Darya ya da onun güneydeki Zhany Darya çıkışı boyunca, Küçük Orda Kazaklarına yakın bir yerde farklı kabilelerden oluşan bir konfederasyon olarak kurulmuş olabileceğini göstermektedir. Bu durum dillerinin, geleneklerinin ve maddi kültürlerinin Kazaklarınkine neden bu kadar benzediğini açıklamaktadır. ⓘ
Uzun yıllar Kazaklarla iç içe yaşayan Karakalpaklara ilişkin tarihi kayıtlar ancak 16. yüzyıla kadar iner. Eski yurtlarının Kazan ve Astrahan arasındaki Volga kıyıları olduğu, oradan Amuderya çevresine göç ettikleri bildirilmektedir. 18. yüzyılda Amuderya yöresine yerleşen Karakalpaklar, Özbekler ve Kazaklar dışında bölgede az sayıda Türkmen ve Rus azınlıkları da yaşamaktadır. Karakalpakistan, 1936 yılı Aralık ayında Özbekistan’a katılmıştır. 1 Aralık 1990′da Cumhuriyet Yüksek Konseyi tarafından Karakalpakistan’ın özerkliği kabul edilerek Özbekistan’ın ilk ve tek özerk cumhuriyeti olduğu onaylanmıştır. Kentlerde oturanların oranı % 48 dolayındadır. Başlıca kentler Nukus, Hoceyli, Biruni, Tahyataş, Çimbay, Turtkul ve Altıkıl’dır. ⓘ
Coğrafya
Karakalpak nüfusu çoğunlukla Karakalpakistan'ın Amuderya tarafından sulanan orta kesimiyle sınırlıdır. En büyük topluluklar Karakalpakistan'ın başkenti Nukus'ta ve çevresindeki Khodzheli, Shimbay, Takhtaitash, Shomanay ve Kungrad gibi büyük kasabalarda yaşamaktadır. Anavatanları kendi adlarını taşımasına rağmen Karakalpaklar, Karakalpakistan'da yaşayan en büyük etnik grup değildir. Birçoğu Turtkul ve Beruniy çevresindeki zengin tarım bölgelerine taşınmaya teşvik edilen Özbekler tarafından sayıları giderek artmaktadır. ⓘ
Kırsal Karakalpaklar çoğunlukla, çoğu yakın zamanda özelleştirilen eski kolektif veya devlet çiftliklerinde yaşamaktadır. Birçok kırsal Karakalpak, deltanın kuzeyindeki otlak ve tarım alanlarının çoğuyla birlikte yerel balıkçılık endüstrisini de yok eden Aral Denizi'nin kurumasından ciddi şekilde etkilenmiştir. Karakalpakların gidecek hiçbir yeri yok. Karakalpakistan'ın büyük bölümü çöllerle kaplıdır: doğuda Kızıl Kum, batıda çorak Ustyurt Platosu ve kuzeyde bir zamanlar eski Aral Denizi'nin yatağı olan ve şimdi büyüyen Aralkum. ⓘ
Dil
_(6859416536).jpg)
Karakalpak dili, Kazakça ve Nogaycayı da içeren Türk dillerinin Kıpçak-Nogay grubuna aittir. Konuşulan Karakalpakçanın iki lehçesi vardır: Kuzeydoğu ve Güneybatı. Yazılı Karakalpakça, hem Kiril alfabesinin değiştirilmiş bir biçimini hem de Latin alfabesini kullanır; ilki Sovyetler Birliği döneminde standarttır ve ikincisi Özbekistan'ın Özbekçe için yaptığı alfabe reformunu model almıştır. Sovyetler Birliği'nden önce Karakalpakça nadiren yazılıyordu, ancak yazıldığı zaman Fars-Arap alfabesinin değiştirilmiş bir biçimi kullanılıyordu. ⓘ
Karakalpak halkının coğrafyası ve tarihi nedeniyle Karakalpakça Özbekçe, Moğolca, Tacikçe ve Rusçadan etkilenmiştir. Karakalpak-Özbek pidgin dili genellikle her iki dili de bilenler tarafından konuşulur. ⓘ
Din
Karakalpaklar öncelikle Sünni İslam'ın Hanefi Ekolü'nün takipçileridir. Muhtemelen İslam'ı ilk kez ayrı bir etnik grup olarak ortaya çıktıkları dönem olan 10. ve 13. yüzyıllar arasında benimsemişlerdir. ⓘ
Nakşibendi, Kübreviye, Yesevi ve Kalenderi gibi derviş tarikatları bölgede oldukça yaygındır. Bölge halkıyla en güçlü ilişkiyi kuran tarikat, Şii mezhebine bağlı olan Kübreviye'dir. ⓘ
1914'te kaydedilen 553 camiden birkaçı No'kis, Törtkül, Xojeli ve Shimbay'da kalmıştır. Birçok Karakalpak mollası Cuma namazları için evlerini kullanmaktadır. ⓘ
Nüfus
Yerleşim alanları Amuderya Deltası ve Aral Gölü'nün güneyidir. Bu bölge Karakalpakistan olarak da bilinir. Dünya'da sayıları ortalama 650,000 olan Karakalpaklar'dan, yaklaşık 400,000'i şimdiki Özbekistan’a bağlı özerk bir cumhuriyet olan Karakalpakistan (Özbekçe: Qoraqalpog‘iston Respublikasi ; Karakalpakça: Қарақалпақстан Республикасы veya Qarakalpaqstan Respublikasi)'da, yaşarlar. ⓘ
Ünlüler
Ünlü Mahtumkulu (Türkmence: Magtymguly, Farsça: مخدومقلی فراغی , Makhdumqoli Faraghi) Türkmen şairin güçlü şiirleri, sadece Türkmen şairlerine tesir etmemiş; Berdak (Karakalpakça: Berdaq G'arg'abay ulı), Acıniyaz (Karakalpakça: A'jiniyaz Qosıbay ulı) ve Gunhoca gibi XIX. yüzyıl Karakalpak şairlerini de etkilemiştir. Mahtumkulu'nun şiirlerinin çoğunu Berdak ve Acıniyaz, Karakalpak Türkçesine aktarmışlar; bu şiirler, halk arasına yayılmış ve sonradan bazıları Karakalpak şairlerinin şiirleriyle karıştırılır hale gelmiştir. Bunların çoğu, halk arasında Acıniyaz'ın ve Berdak'ın şiirleri olarak bilinmektedir. Şöhreti Karakalpaklar arasında yayılmış olan Mahtumkulu'nun şiirleri, Karakalpak düğünlerinin türküsü olagelmiştir. ⓘ
- Acıniyaz (edebiyat unvanı Ziywar) XIX asırda Karakalpak kökleşik edebiyatının en görkemli temsilcilerinden biridir.
- Berdak ünlü bir Karakalpak şairi
Berdak'tan bir şiir; ⓘ
- Mu'yten, Qon'ırat, Qıtay, Qıpshaq
- Keneges, Mang'ıt, Aqpıshaq
- Ba'ri atlı urıw qaraqalpaq
- U'rgenishti jaylag'an eken.......
- Qaraqalpaq U'rgenishten qashtı
- Buxara ta'repke astı dep ko'rsetedi. ⓘ