Özbekçe

Özbekçe ⓘ
Özbek Türkçesi Oʻzbekcha, Ўзбекча, اۉزبېکچه
Bölge	Orta Asya
Etnisite	Özbekler
Konuşan sayısı	48,530,200  (2022)
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Uygur grubu Özbekçe
Yazı sistemi	Latin Kiril alfabesi Arap alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil	Özbekistan
Dil kodları
ISO 639-1	uz
ISO 639-2	uzb
ISO 639-3	uzb
Özbekçe'in konuşulduğu yerler.

Özbekçe veya Özbek Türkçesi (Özbekçe: Oʻzbekcha), Özbekistan'ın resmî dilidir. Altay dillerinin içerisinde sınıflanan Türk dillerinin Karluk grubuna bağlı bir dil ve tarihî Çağataycanın çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden biridir. ⓘ

SSCB devrinde Özbekçe adı kullanılmaya başlamadan önce Özbekler kendi dillerini Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Örneğin Muhammedemin Fahriddinov'un 1913 yılında okullarda okutulmak üzere yazdığı Özbekçe ders kitabının adının Turkcha Qoida olduğu kaydedilir. Abdurrauf Fitrat'ın 1919 yılında yayımlanan Tilimiz başlıklı yazısında kendi dilinden Türkçe adıyla bahsettiği görülür. ⓘ

Özbekçe, tipolojik açıdan diğer Türk dillerinden farklı özelliklere sahiptir. Ünlü uyumunun olmaması ve bünyesinde Karluk, Kıpçak ve Oğuz lehçelerini barındıran tek Türk dili olması, bu farklılıklardan bazılarıdır. ⓘ

Özbekçe Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk dilidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçeleri, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçeleri, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçeleri konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent'te kullanılan Karluk lehçesi hâkimdir. Karluk dili Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur. ⓘ

Özbekçede diğer Türk dillerine göre Farsçanın etkisi daha fazladır. Sözlüklerinde Farsça sözlük sayısı fazla olduğu gibi sesletimde de Farsçanın etkisi açıkça görülür. Diğer Türk dillerindeki ünlü uyumu Özbekçede yoktur. Gerek Kiril alfabesinde gerekse bugün kullanılan Latin alfabesinde mevcut ünlülerin yetersiz oluşu da lehçelerdeki bu eğilimin önünde engel teşkil etmektedir. ⓘ

XIX. asrın ikinci yarısında Çarlık Rusyası tarafından Orta Asya'nın zaptedilmesiyle birlikte (Rus-mahallî mekteplerinin açılışı, iktisadi talancılık, siyasi hakimiyetin Rusların elinde oluşu, vb.) ve yeni gazetelerin, dergilerin neşredilişi münasebetiyle çok Rusça ve beynelmilel söz ve ibareler Özbek diline (konuşma ve yazı diline) girmeye başlamıştır. Bu cereyan özellikle 20. asrın 20'li yıllarında süratlenmiştir. Eğer 1922 yılında içtimai ve siyasi terimlerin %0.9'u Rusça-beynelmilel terimler ise, 1980'li yıllara gelince %20'sini teşkil eder. Belli bilimlerde ise Rusça-beynelmilel terimler %70-%80'e, kimya biliminde ise %90-%95'e ulaşmıştır. ⓘ

Özbekçe, Türkistan coğrafyasında Özbekistan dışına yayılmış olan Özbek Türkleri arasında; Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanılır. Söz konusu bazı bölgelerde, Özbek dili bölgenin resmi dilinden de çok kullanılır. ⓘ

Özbekçe, Özbekistan'ın ilk resmi ve tek ilan edilmiş ulusal dili olan bir Türk dilidir. Özbekistan'da yaklaşık 34 milyon, Afganistan'da yaklaşık 5 milyon, Rusya'da (göçmenler) 4,9 milyon ve Orta Asya'nın geri kalanında yaklaşık 5 milyon olmak üzere dünya çapında 48,9 milyon kişi tarafından konuşulan Özbek dili, Türkçeden sonra en yaygın konuşulan ikinci Türk dilidir. ⓘ

Şubat 2021'de Özbek hükümeti, Özbekistan'ın 1 Ocak 2023'e kadar Özbek dilini Kiril alfabesinden Latin tabanlı bir alfabeye tamamen geçirmeyi planladığını duyurdu. Benzer süreler birkaç kez uzatılmıştı. ⓘ

İsim

Dilin kendisinde Özbekçe, oʻzbek tili veya oʻzbekcha'dır. Kiril alfabesinde ўзбек тили veya ўзбекча'dır. Arap alfabesinde اۉزبېک تیلی ve اۉزبېکچه. ⓘ

Tarih

Türkçe konuşanlar muhtemelen MS en az 600-650 yılları arasında Amu Derya, Syr Derya ve Zarafşan nehir havzalarına yerleşmiş ve daha önce Soğd, Baktriya ve Harezm'de yaşayan Doğu İran dillerini konuşanları yavaş yavaş saf dışı bırakmış veya asimile etmiştir. Bölgedeki ilk Türk hanedanlığı 9-12. yüzyıllarda Karluk, Çiğil, Yağma ve diğer kabilelerden oluşan bir konfederasyon olan Kara-Hanlı Hanlığı'dır. ⓘ

Özbekçe, Çağatay Han, Timur (Timurlenk) ve Timurlu hanedanlığı (Hindistan'ın ilk Babür hükümdarları dahil) döneminde büyük Türk Orta Asya edebi gelişiminin dili olan Çağataycanın doğrudan torunu veya daha sonraki bir biçimi olarak kabul edilebilir. Dil, 15. ve 16. yüzyıllarda Ali-Şir Nava'i tarafından savunulmuştur. Nava'i Çağatay dili edebiyatının en büyük temsilcisiydi. Çağatay dilinin ve onun doğrudan torunu Özbekçenin gelişimine önemli katkılarda bulunmuştur ve yaygın olarak Özbek edebiyatının kurucusu olarak kabul edilir. Nihayetinde Türk dillerinin Karluk varyantına dayanan Çağatayca, çok sayıda Farsça ve Arapça alıntı kelime içeriyordu. 19. yüzyıla kadar edebi kompozisyon için nadiren kullanıldı, ancak yalnızca 20. yüzyılın başlarında ortadan kayboldu. ⓘ

Özbek hükümdarı Şeybani Han "Şibani" takma adıyla şiir yazmıştır. Şeybani Han'ın Orta Asya Türk edebi dilinde yazdığı şiirlerden oluşan bir koleksiyon şu anda İstanbul'daki Topkapı el yazmaları koleksiyonunda saklanmaktadır. Felsefi ve dini eserinin el yazması: 1508'de Orta Asya Türk edebi dilinde yazdığı "Bahr ul-Khudo" adlı felsefi ve dini eserinin el yazması Londra'da bulunmaktadır. Şeybani Han'ın yeğeni Ubeydullah Han, Kur'an-ı Kerim'i ustalıkla okumuş ve Türk dilinde yorumlamıştır. Ubeydullah'ın kendisi de Ubeydiy edebi takma adıyla Türkçe, Farsça ve Arapça şiirler yazmıştır. ⓘ

Dile uygulanan Özbek terimi farklı zamanlarda farklı anlamlara gelmiştir. Bazı kaynaklarda 1921'den önce "Özbek" ve "Sart" farklı lehçeler olarak kabul ediliyordu:

• "Özbekçe", Ortaçağ'da Maveraünnehir'e gelenlerin torunları tarafından konuşulan, çoğunlukla Buhara ve Semerkant çevresinde yaşayan, sesli harflerle uyumlu bir Kıpçak çeşidiydi, ancak Taşkent'te konuşulan Türkçe de sesli harflerle uyumluydu. Eski Özbekçe olarak adlandırılabilir ve bu belirli insan grubuyla ilgili olduğu düşünülmektedir.
• "Sart", Fergana Vadisi ve Qashqadaryo Bölgesi'ndeki bölgenin eski yerleşik Türk nüfusu tarafından ve şu anda Samarqand Bölgesi'nin bazı bölgelerinde konuşulan bir Karluk lehçesiydi; daha ağır bir Farsça ve Arapça karışımı içeriyordu ve ünlü uyumu yoktu. Standart Özbek dili ve Özbekistan'ın resmi lehçesi haline geldi. ⓘ

Hive Hanlığı'nda Sartlar, Karluk Türkçesinin oldukça Oğuz Türkçesi biçimini konuşuyorlardı. Edward A. Allworth, bunun "bölgenin edebiyat tarihini kötü bir şekilde çarpıttığını" ve 15. yüzyıl yazarı Ali-Şir Nava'i gibi yazarlara Özbek kimliği vermek için kullanıldığını savundu. Her üç lehçe de modern Özbekçe içinde varlığını sürdürmektedir. ⓘ

Yazı sistemleri

Arap alfabesiyle yazılmış 1911 tarihli bir metin ⓘ

Özbekçe tarih boyunca çeşitli alfabelerle yazılmıştır:

• 1000-1920s: Geleneksel Arap alfabesi, önce Karahanlı standardında ve ardından Çağatay standardında. Bu, Özbek dili ve edebiyat tarihinin altın çağı olarak görülüyor.
• 1920-1928: Arapça tabanlı Yaña imlâ alfabesi.
• 1928-1940: Latin tabanlı Yañalif resmi olarak dayatıldı.
• 1940-1992: Kiril alfabesi resmi olarak kullanıldı.
• 1992'den bu yana: Kiril alfabesinin yoğun kullanımıyla birlikte Latin alfabesine geri dönüldü.
• 2019: Latin alfabesi reformu (planlanmaktadır)
• 2021: Latin alfabesi reformu (planlanmaktadır) ⓘ

Özbekistan'da Latin alfabesinin resmi statüsüne rağmen, özellikle reklamlarda ve tabelalarda Kiril alfabesinin kullanımı hala yaygındır. Gazetelerde, başlıklar Latince ve makaleler Kiril alfabesi ile karışık olabilir. Arap alfabesi artık Özbekistan'da sembolik olarak sınırlı metinlerde veya Çağatayca (Eski Özbekçe) akademik çalışmalar dışında kullanılmamaktadır. ⓘ

Batı Çin'in Sincan bölgesinde ve Özbek azınlığın bulunduğu kuzey Afganistan'da Arap temelli yazı hala kullanılmaktadır. ⓘ

Modern Latin alfabesi

А а	B b	D d	Е е	F f	G g	H h	I i	J j	K k ⓘ
L l	М m	N n	О о	P p	Q q	R r	S s	Т t	U u
V v	X x	Y y	Z z	Oʻ oʻ	Gʻ gʻ	Sh sh	Ch ch	Ng ng

Kiril alfabesi

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и ⓘ
Й й	К к	Л л	М м	Н н	О о	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Ъ ъ	Ь ь	Э э	Ю ю
Я я	Ў ў	Қ қ	Ғ ғ	Ҳ ҳ

Sosyalist ideolojiyi yerleştirmek için mekteplerde okutulan Ortak Türk Alfabesi ile yazılmış Jaş Kyc (Yosh Kuch) "genç kuvvet" adlı kitabın kapağı. ⓘ

• Kiril:

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё ⓘ
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Ъ ъ	Ь ь
Э э	Ю ю	Я я	Ў ў	Қ қ	Ғ ғ	Ҳ ҳ

Fonoloji

Kelimeler genellikle oksi tonludur (yani son hece vurguludur), ancak bazı son ekler ve son ek parçacıkları vurgulanmaz. ⓘ

Sesli harfler

Standart Özbekçede altı ünlü fonem vardır. Birçok Türk dilinin aksine Özbekçede artık ünlü uyumu yoktur. ⓘ

	Ön	Merkez	Geri ⓘ
Kapat	i		u
Orta	e		o
Açık	æ ~ ɑ		ɔ

• /i/ ve /u/'nun kısa alofonları [ɪ] ve [ʊ] ve merkezi alofonları [ɨ̞] ve [ʉ] olabilir. /ɔ/'nun arkası açık bir allofonu olabilir [ɒ].
• /i/ ve /æ/ hece veya sesli harf /q/, /ʁ/ ve /χ/ fonemlerine bitişik olduğunda [ɨ] ve [a] olabilir (yaxshi "iyi" [jaχˈʃɨ]). ⓘ

Ünsüzler

		Labial	Dental	Alveolar	Damak	Velar	Uvular	Glottal ⓘ
Burun		m		n		ŋ
Plosive/ Afrikat	sessiz	p	t̪	(t͡s)	t͡ʃ	k	q	(ʔ)
	seslendirildi	b	d̪		d͡ʒ	ɡ
Sürtünmeli	sessiz	ɸ		s	ʃ		χ	h
	seslendirildi	w~v		z	(ʒ)		ʁ
Yaklaşık				l	j
Rhotic			ɾ

Dilbilgisi

Bir Türk dili olarak Özbekçe boş özneli, sondan eklemelidir ve artikelleri ve isim sınıfları (cinsiyet veya başka türlü) yoktur. Kelime sırası özne-nesne-fiildir (SOV). ⓘ

Özbekçede iki ana kelime kategorisi vardır: nominaller (isimlere, zamirlere, sıfatlara ve bazı zarflara eşdeğer) ve verballer (fiillere ve bazı zarflara eşdeğer). ⓘ

İsimler

Çoğullar -lar eki ile oluşturulur. İsimler -ni ekini belirli artikel olarak alır, ek almamış isimler belirsiz olarak anlaşılır. Datif durum eki -ga, isim -k ile bittiğinde -ka'ya, isim -q veya -g' ile bittiğinde -qa'ya dönüşür (*tog'qa → toqqa'ya dikkat edin). İyelik ekleri sondaki -k ve -q ünsüzlerini sırasıyla -g ve -g' olarak değiştirir (yurak → yuragim). Komşu Türkmen ve Kazak dillerinden farklı olarak, iyelik durumlarından sonra durum oluşturma konusunda herhangi bir düzensizlik yoktur (Türkmence öýünde'nin aksine uyida "onun/onun evinde"). ⓘ

Durumları ⓘ

Sonek	Dava	Örnek	Çeviri
-∅	nominatif	uy	ev
-ning	genitif	uyning	(evin)
-ga	datif	uyga	eve
-ni	kesin akuzatif	uyni	ev
-da	lokatif	uyda	evde
-dan	ablatif	uydan	evden

İyelik durumları ⓘ

Zilyet numara	Tekil	Çoğul
1.	-(i)m	-(i)miz
2'nci	-(i)ng	-(i)ngiz
3'üncü	-(s)i

Fiiller

Özbekçe fiiller ayrıca öznenin sayısı ve şahsı için çekilir ve daha fazla perifraza sahiptir. Özbekçe, çekimli (basit) fiil zamanlarından bazılarını kullanır:

Sonlu olmayan zaman ekleri

Fonksiyon	Sonek
Mastar	-moq

rowspan=2 | Zorunluluk

Sonlu zaman ekleri

Fonksiyon	Sonek
Şimdiki zaman-gelecek	-a/y
Odak mevcut	-yap
Anlık mevcut	-yotir
Aşamalı şimdiki zaman	-moqda
Kesin geçmiş	-di
Belirsiz geçmiş	-gan
Dolaylı geçmiş	-ib
Kesin gelecek	-(y)ajak
Zorunlu gelecek	-adigan/ydigan
-∅
-ing (resmi)

ⓘ

Zamirler

Zamir	Çeviri ⓘ
erkekler	I
biz	Biz
sen	sen (gayri resmi tekil)
siz	sen (resmi tekil ve çoğul)
sizlar	sen (çoğul)
u	o/o/o
ular	onlar

Kelime sırası

Özbek dilindeki kelime sıralaması, diğer tüm Türk dillerinde olduğu gibi özne-nesne-fiildir (SOV). İngilizceden farklı olarak, nesne fiilden önce gelir ve fiil cümlenin son öğesidir. ⓘ

Erkekler

1SG

konu

kitobni

Kitap

doğrudan nesne

koʻrdim

bkz-PRES.IND

geçişli fiil

Kitabı görüyorum ⓘ

Bu mesaj kutusu yalnızca önizlemede gösterilir:

Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:

PRES'in "şimdiki zaman" anlamına geldiğini varsaymak;

IND varsayımı "belirtme kipi" anlamına gelir;

1SG'nin "birinci şahıs, tekil" anlamına geldiğini varsaymak; ⓘ

Konuşmacı sayısı

Özbekçe konuşanların sayısına ilişkin tahminler 25 ila 30 milyon arasında büyük farklılıklar göstermektedir. Ethnologue tahminlerine göre, tanınan tüm lehçelerde anadili Özbekçe olanların sayısı 27 milyondur. İsveç ulusal ansiklopedisi Nationalencyklopedin, anadili Özbekçe olanların sayısını 30 milyon olarak tahmin etmektedir, CIA World Factbook ise 25 milyon olduğunu tahmin etmektedir. Diğer kaynaklar Özbekçe konuşanların sayısının Özbekistan'da 21 milyon, Afganistan'da 3,4 milyon, Tacikistan'da 900.000, Kırgızistan'da 800.000, Kazakistan'da 500.000, Türkmenistan'da 300.000 ve Rusya'da 300.000 olduğunu tahmin etmektedir. ⓘ

Etkiler

İslam'ın ve buna bağlı olarak Arapça'nın etkisi Özbekçe alıntı kelimelerde belirgindir. Özbeklerin Rus İmparatorluğu ve Sovyetler Birliği'nin egemenliği altında olduğu dönemden kalan bir Rus etkisi de vardır. En önemlisi, Özbekçe kelime dağarcığı, deyimler ve telaffuz, tarihi kökleri aracılığıyla Farsçadan büyük ölçüde etkilenmiştir. Özbekçe de Tacikçeyi (Farsçanın bir çeşidi) etkilemiştir. Türk dilleri arasında Özbekçe belki de Farsçadan en çok etkilenmiş olanıdır. ⓘ

Lehçeler

Özbekçe konuşan bir adam ⓘ

Özbekçe kabaca üç lehçe grubuna ayrılabilir. Taşkent, Semerkant, Buhara ve Fergana Vadisi merkezli Karluk lehçeleri, standart Özbek dilinin temelini oluşturur. Bu lehçe grubu, özellikle Buhara ve Semerkant'ın önemli Türk şehirlerinde Farsça kelime dağarcığının en fazla etkisini göstermektedir. Surxondaryo bölgesinde konuşulan Kıpçak lehçesi

kuzey-orta Özbekistan'dan Karakalpakistan'a kadar, özellikle Kazakça ve Kırgızcada olduğu gibi [j]'nin [ʑ]'ye mutasyonunda Kıpçak Türk dillerinden önemli bir etki gösterir. Türkmenistan sınırı boyunca çoğunlukla Harezm'de konuşulan Oğuz lehçesi, kelime başındaki [k]'nin [g]'ye dönüşmesiyle dikkat çeker. ⓘ

Ülkelere göre

Türkmenistan

Türkmenistan'da 2000'li yıllardan bu yana hükümet ülkede yaşayan etnik Özbekleri zorla "Türkmenleştirmiştir". Sovyet yıllarında ve 1990'larda Türkmenistan'da Özbek dili serbestçe kullanılıyordu. Özbek dilinde birkaç yüz okul vardı, bu dilde birçok gazete yayınlanıyordu. Şimdi ülkede sadece birkaç Özbek okulu ve Özbekçe birkaç gazete var. Buna rağmen Özbek dili hala bu ülkedeki ulusal azınlıkların tanınan dillerinden biri olarak kabul edilmektedir. Türkmenistan'da yaklaşık 300.000-600.000 Özbek yaşamaktadır. Özbekçe konuşanların çoğu Dashoghuz Velayat'ın yanı sıra Lebap Velayat'ta ve kısmen Ashghabad'da yaşamaktadır. ⓘ

Rusya

Özbekçe, Rusya'daki ulusal azınlıkların tanınan birçok dilinden biridir. 400 binden fazla Özbek Rusya Federasyonu vatandaşıdır ve bu ülkede yaşamaktadır. Ayrıca Rusya'da Orta Asya cumhuriyetlerinden (özellikle Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan) göçmen ve göçmen olan 2 ila 6 milyon Özbek bulunmaktadır. Rusya'nın Moskova, Saint Petersburg, Yekaterinburg, Novosibirsk, Kazan, Volgograd, Samara, Rostov-on-Don, Perm, Nizhny Novgorod, Chelyabinsk, Vladivostok, Ufa, Krasnoyarsk, Omsk, Krasnodar, Voronezh, Saratov ve Tyumen gibi büyük şehirlerinde büyük Özbek diasporaları yaşamaktadır. Özbekçe tabelalara bu şehirlerde sıklıkla rastlanmaktadır. Tabelalar çoğunlukla çeşitli restoran ve lokantalara, berberlere, meyve, sebze ve tekstil ürünleri satan dükkanlara atıfta bulunur. Özbek dilinde işaret ve etiketlerin bulunduğu küçük bir klinik var. Yeraltı seks hizmetlerinin ("Call girls") bulunduğu bu şehirlerin sokaklarında Özbekçe yasadışı tabelalar da var. Rusya'daki Özbekler Kiril Özbek alfabesini kullanmayı tercih ediyor, ancak son yıllarda Rusya'daki Özbek gençler Latin Özbek alfabesini de aktif olarak kullanıyor. Rusya'nın büyük şehirlerinde Özbekçe küçük gazeteler yayınlanmaktadır. Göçmenler ve göçmenler için bazı talimatlar Özbekçe de dahil olmak üzere çoğaltılmaktadır. Özbek dili, Rusya genelinde Türkoloji fakültelerinde Rus öğrenciler tarafından incelenmektedir. Rusya'daki en büyük Özbekçe öğrenme merkezleri Moskova ve Saint Petersburg üniversitelerinde bulunmaktadır. Özbek dili ve kültürüne ilgi duyan, seven ve bu dili kendileri için öğrenen birçok Rus da var. Özbekçe, Rusya'da eski SSCB'nin birçok dili arasında en çok çalışılan dillerden biridir. Rusya'da Özbekçeyi anadili olarak konuşanlar genellikle kelime dağarcıklarında Rusçadan birçok kelime kullanırlar. ⓘ

Metin örneği

Latin	Kiril	sözcüğü sözcüğüne aktarım	Türkçe ⓘ
Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari bilan birodarlarcha muomala qilishlari zarur.	Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари билан биродарларча муомала қилишлари зарур.	Varca adamlar erkin, kadir-kıymet ve hukuklarda denk olup doğulurlar. Onlar akıl ve vicdan sahibidirler ve bir-birleri ile biraderlerce muamele kılışları zarur.	Bütün insanlar özgür, saygınlık ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler.