Lavanta
| Lavanta ⓘ | |
|---|---|
| |
| Brakteli lavanta çiçekleri | |
Bilimsel sınıflandırma 
| |
| Krallık: | Plantae |
| Klad: | Trakeofitler |
| Klad: | Angiospermler |
| Klad: | Eudicots |
| Klad: | Asteridler |
| Sipariş: | Lamiales |
| Aile: | Lamiaceae |
| Alt familya: | Nepetoideae |
| Kabile: | Ocimeae |
| Cins: | Lavandula L. |
| Tip türler | |
| Lavandula spica L.
| |
| Eşanlamlılar | |
| |
Lavandula (yaygın adı lavanta), nanegiller (Lamiaceae) familyasından bilinen 47 çiçekli bitki türünden oluşan bir cinstir. Eski Dünya'ya özgüdür ve Cape Verde ve Kanarya Adaları'nda ve Avrupa'dan kuzey ve doğu Afrika'ya, Akdeniz'e, güneybatı Asya'ya ve Hindistan'a kadar bulunur. ⓘ
Cinsin birçok üyesi, ılıman iklimlerde bahçe ve peyzaj kullanımı için süs bitkisi olarak, mutfak bitkileri olarak ve ayrıca uçucu yağların çıkarılması için ticari olarak yaygın bir şekilde yetiştirilmektedir. En yaygın olarak yetiştirilen tür olan Lavandula angustifolia, genellikle lavanta olarak adlandırılır ve bu türün çiçeklerinin gölgesi için adlandırılmış bir renk vardır. Lavanta yüzyıllar boyunca geleneksel tıpta ve kozmetikte kullanılmıştır. ⓘ
| Lavanta ⓘ | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
| |||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Türler | |||||||||||||
|
metne bakınız.
| |||||||||||||
Vikitür'de Lavandula ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
Atlas Okyanusu adalarından Akdeniz çevresindeki ülkelere ve Hindistan'a kadar uzanan geniş bir alanda yetişen, lavanta cinsi, çalı görünümlü, toplu başak biçiminde mavi, morumsu ya da kırmızı çiçekler açan bitkilerdir. Lavanta, dağlarda, 1000–1800 metre arasında yüksekliklerde yetişir. ⓘ
Kurutularak dolaplara konan çiçekleri giysileri böceklerden korur. Yaklaşık 500 metrede yetişen İngiliz lavantası (Lavandula angustifolia) türünden boyacılıkta kullanılan esans elde edilir. Batı Anadolunun maki bölgelerinde yetişen karabaş otu (Lavandula stoechas) çiçeklerinden ağrı kesici, balgam söktürücü olarak yararlanılır. ⓘ
Açıklama
Cins, tek yıllık veya kısa ömürlü çok yıllık otsu bitkileri ve çalı benzeri çok yıllık bitkileri, alt çalıları veya küçük çalıları içerir. ⓘ
Yaprak şekli cins genelinde çeşitlilik gösterir. Yaygın olarak yetiştirilen bazı türlerde basittirler; diğer türlerde iğnemsi dişli veya iğnemsi, bazen çok iğneli ve parçalıdırlar. Çoğu türde yapraklar, normalde uçucu yağlar içeren ince tüyler veya indumentum ile kaplıdır. ⓘ
Çiçekler, yaprakların üzerinde yükselen başaklar üzerinde, bazı türlerde dallanan başaklar halinde bulunur. Bazı türler çiçek salkımlarının uçlarında renkli brakteler üretir. Çiçekler yabani türlerde mavi, menekşe ya da leylak renginde, bazen de siyahımsı mor ya da sarımsı olabilir. Kaliks boru şeklindedir. Korolla da boru şeklindedir, genellikle beş lopludur (üst dudak genellikle yarıktır ve alt dudakta iki yarık vardır). ⓘ
İsimlendirme ve taksonomi
Lavandula stoechas, L. pedunculata ve L. dentata Roma döneminde biliniyordu. Orta Çağ'dan itibaren, Linnaeus bunları birleştirene kadar Avrupa türleri Stoechas (L. stoechas, L. pedunculata, L. dentata) ve Lavandula (L. spica ve L. latifolia) olmak üzere iki ayrı grup veya cins olarak kabul edildi. Species Plantarum'da (1753) sadece beş tür tanımıştır: L. multifida ve L. dentata (İspanya) ve Güney Avrupa'dan L. stoechas ve L. spica. L. pedunculata, L. stoechas'a dahil edilmiştir. ⓘ
1790 yılına gelindiğinde L. pinnata ve L. carnosa tanınmıştır. Sonuncusu daha sonra Anisochilus'a aktarıldı. 1826'da Frédéric Charles Jean Gingins de la Sarraz üç bölümde 12 tür listeledi ve 1848'de on sekiz tür biliniyordu. ⓘ
İlk modern büyük sınıflandırmalardan biri Dorothy Chaytor'un 1937 yılında Kew'de yaptığı sınıflandırmadır. Chaytor'un 28 tür için önerdiği altı bölüm yine de kolayca atanamayan birçok ara tür bırakmıştır. Bölümleri Stoechas, Spica, Subnudae, Pterostoechas, Chaetostachys ve Dentatae'yi içeriyordu. Ancak, tüm önemli kültür ve ticari formlar Stoechas ve Spica bölümlerinde bulunuyordu. Stoechas'ta dört tür (Lavandula stoechas, L. dentata, L. viridis ve L. pedunculata), Spica'da ise üç tür (L. officinalis (şimdi L. angustifolia), L. latifolia ve L. lanata) vardı. Bahçe çeşitlerinin gerçek lavanta L. angustifolia ile başak lavanta (L. latifolia) arasındaki melezler olduğuna inanıyordu. ⓘ
Lavandula'nın üç alt cinsi vardır:
- Lavandula alt cinsi çoğunlukla bütün yapraklı odunsu çalılardan oluşur. Süs bitkisi olarak ve yağ için yetiştirilen başlıca türleri içerir. Akdeniz bölgesinden kuzeydoğu Afrika ve batı Arabistan'a kadar yayılım gösterirler.
- Fabricia alt cinsi çalılar ve otlardan oluşur ve Atlantik'ten Hindistan'a kadar geniş bir dağılıma sahiptir. Bazı süs bitkilerini içerir.
- Sabaudia alt cinsi, güneybatı Arap yarımadası ve Eritre'de diğer türlerden oldukça farklı olan ve bazen kendi Sabaudia cinsine yerleştirilen iki türden oluşur. ⓘ
Buna ek olarak, ticari ve bahçecilikte kullanılan çok sayıda melez ve kültivar vardır. ⓘ
İlk büyük klad Lavandula alt cinsine, ikincisi ise Fabricia'ya karşılık gelir. Sabaudia grubu daha az net bir şekilde tanımlanmıştır. Lavandula kladında, alt kladlar mevcut bölümlere karşılık gelir, ancak Dentatae'yi Stoechas'tan ayrı olarak yerleştirir, onun içinde değil. Fabricia kladında, alt kladlar Pterostoechas, Subnudae ve Chaetostachys'e karşılık gelir. ⓘ
Dolayısıyla mevcut sınıflandırma, üç alt cinste 8 bölüme (Chaytor'un orijinal 6 bölümü ve Upson ve Andrews'un iki yeni bölümü) dağılmış 39 türü içermektedir (aşağıdaki tabloya bakınız). Bununla birlikte, lavanta kolayca çapraz tozlaştığından, sayısız varyasyon sınıflandırmada zorluklar yaratmaktadır. ⓘ
Etimoloji
İngilizce lavanta kelimesinin genellikle Eski Fransızca lavandre'den, nihayetinde Latince lavare'den (yıkamak) türetildiği ve bitkilerin infüzyonlarının kullanımına atıfta bulunduğu düşünülmektedir. Linnaeus tarafından kullanılan botanik adı Lavandula'nın bu ve bitkiler için kullanılan diğer Avrupa yerel adlarından türetildiği düşünülmektedir. Ancak bu açıklamanın uydurma olabileceği ve ismin Latince livere, "mavimsi" kelimesinden türetilmiş olabileceği öne sürülmektedir. ⓘ
Bazı türler için yaygın olarak kullanılan "İngiliz lavantası", "Fransız lavantası" ve "İspanyol lavantası" isimlerinin hepsi kesin olmayan bir şekilde uygulanmaktadır. "İngiliz lavantası" yaygın olarak L. angustifolia için kullanılır, ancak bazı kaynaklarda doğru terimin "Eski İngiliz lavantası" olduğu söylenir. "Fransız lavantası" adı L. stoechas veya L. dentata'ya atıfta bulunabilir. "İspanyol lavantası" L. stoechas, L. lanata veya L. dentata'yı ifade edebilir. ⓘ
Yetiştirme
Yetiştiricilikte en yaygın form, yaygın veya İngiliz lavantası Lavandula angustifolia'dır (eski adı L. officinalis). Çok çeşitli kültivarları bulunabilir. Yaygın olarak yetiştirilen diğer süs türleri L. stoechas, L. dentata ve L. multifida'dır (Mısır lavantası). ⓘ
Kültür formları dünya çapında bahçelere ekildiğinden, zaman zaman doğal yayılış alanlarının çok ötesinde bahçe kaçkını olarak yabani olarak yetiştikleri görülür. Bu tür kendiliğinden büyüme genellikle zararsızdır, ancak bazı durumlarda Lavandula türleri istilacı hale gelmiştir. Örneğin, Avustralya'da Lavandula stoechas endişe kaynağı haline gelmiştir; kıta genelinde yaygın olarak görülür ve 1920'den beri Victoria'da zararlı ot olarak ilan edilmiştir. İspanya'nın bazı bölgelerinde yabani ot olarak kabul edilmektedir. ⓘ
Lavantalar en iyi kuru, iyi drene edilmiş, kumlu veya çakıllı topraklarda tam güneş altında gelişir. İngiliz lavantası uzun bir çimlenme sürecine sahiptir (14-28 gün) ve 100-110 gün içinde olgunlaşır. Tüm türler az gübreye ya da hiç gübreye ve iyi hava sirkülasyonuna ihtiyaç duyar. Yüksek nemli bölgelerde mantar enfeksiyonuna bağlı kök çürümesi sorun olabilir. Organik malçlar nemi bitki tabanı etrafında hapsederek kök çürümesini teşvik edebilir. Kırılmış kaya gibi çakıllı malzemeler daha iyi sonuç verir. En iyi pH değeri 6 ila 8 arasında olan topraklarda yetişir. Lavantaların çoğu elle hasat edilir ve hasat süreleri kullanım amacına göre değişir. ⓘ
Lavanta yağı
Ticari olarak, bitki esas olarak lavanta esansiyel yağı üretimi için yetiştirilmektedir. İngiliz lavantası (Lavandula angustifolia) tatlı tonlara sahip bir yağ verir ve balsamlarda, merhemlerde, parfümlerde, kozmetiklerde ve topikal uygulamalarda kullanılabilir. Lavandin veya Hollanda lavantası olarak da bilinen Lavandula × intermedia, L. angustifolia ve L. latifolia'nın melezleridir. çiçekleri İngiliz lavantasından daha büyük olma eğiliminde olduğundan ve bitkilerin hasadı daha kolay olduğundan ticari kullanım için yaygın olarak yetiştirilmektedir. Benzer bir uçucu yağ verirler, ancak bazıları tarafından İngiliz lavantasından daha düşük kalitede olarak kabul edilen kokuya daha keskin bir ton katan kafur da dahil olmak üzere daha yüksek terpen seviyelerine sahiptirler. ⓘ
ABD Gıda ve İlaç Dairesi lavantayı insan tüketimi için genel olarak güvenli (GRAS) olarak kabul etmektedir. Uçucu yağ I. Dünya Savaşı sırasında hastanelerde kullanılmıştır. ⓘ
Fitokimyasallar
Lavanta yağında başlıca linalil asetat (%30-55), linalol (%20-35), tanenler (%5-10) ve karyofilen (%8) içerikleri ile daha az miktarda seskiterpenoidler, perilil alkoller, esterler, oksitler, ketonlar, sineol, kafur, beta-okimen, limonen, kaproik asit ve karyofilen oksit dahil olmak üzere yaklaşık 100 ayrı fitokimyasal tanımlanmıştır. Bu bileşiklerin göreceli miktarları lavanta türleri arasında önemli ölçüde farklılık gösterir. ⓘ
Mutfakta kullanımı
Mutfak lavantası genellikle yemek pişirmede en yaygın kullanılan tür olan İngiliz lavantasıdır (L. angustifolia 'Munstead'). Aromatik olarak limon veya narenciye notaları içeren tatlı bir kokuya sahiptir. Makarnalarda, salatalarda ve soslarda ve tatlılarda baharat veya çeşni olarak kullanılır. Tomurcukları ve yeşillikleri çaylarda kullanılır ve arılar tarafından işlenen tomurcukları monofloral balın temel bileşenidir. ⓘ
Tomurcukların kullanımı
Çoğu pişirme uygulamasında çiçek olarak da adlandırılan kurutulmuş tomurcuklar kullanılır. Lavanta yeşillikleri biberiyeye kıyasla daha ince bir tada sahiptir. ⓘ
Lavanta çiçeklerinin gücü kurutma ile artar, bu da ağır, sabunsu bir tattan kaçınmak için daha tasarruflu bir kullanım gerektirir. Şefler, taze lavanta tomurcuğu kullanılan tariflerde kuru miktarın üçte iki oranında azaltılması gerektiğini belirtmektedir. ⓘ
Lavanta tomurcukları yemeklerde hem tatlı hem de tuzlu tatları güçlendirebilir ve bazen koyun sütü ve keçi sütü peynirleri ile eşleştirilir. Lavanta çiçekleri zaman zaman siyah, yeşil veya bitki çaylarıyla karıştırılır. Lavanta unlu mamulleri ve tatlıları tatlandırır ve özellikle çikolata ile iyi uyum sağlar. Amerika Birleşik Devletleri'nde lavantalı çörek ve şekerleme yapmak için hem lavanta şurubu hem de kurutulmuş lavanta tomurcukları kullanılır. ⓘ
Lavanta tomurcukları, uçucu yağların ve kokunun aktarılması için iki hafta boyunca şekerin içine konur; daha sonra şekerin kendisi pişirme işleminde kullanılır. Lavanta, tariflerde biberiye kullanılan ekmeklerde kullanılabilir. Lavanta, yemeklerde veya içkilerde dekoratif olarak veya bir kadeh şampanyada dekoratif ve aromatik olarak kullanılabilir. Lavanta tuzlu yemeklerde kullanılır, güveçlere ve azaltılmış soslara aromatik bir hava verir. Ayrıca börekleri, muhallebileri ve sorbeleri kokulandırmak için de kullanılır. ⓘ
Yeşil yaprakların kullanımı
Yeşil kısımları biberiyeye benzer şekilde kullanılır veya tuzlu yemeklerde et ve sebzeleri tatlandırmak için biberiye ile birleştirilir. Çiçeklerle yapılan çaylardan daha yumuşak bir çay yapmak için de kullanılabilirler. ⓘ
Bal içinde
Çiçekler, arıların yüksek kaliteli bal ürettiği bol miktarda nektar verir. Monofloral bal öncelikle Akdeniz çevresinde üretilir ve dünya çapında birinci sınıf bir ürün olarak pazarlanır. Çiçekler şekerlenebilir ve bazen pasta süslemesi olarak kullanılır. Ayrıca "lavanta şekeri" yapımında da kullanılır. ⓘ
Diğer kullanım alanları
Çiçek başakları kurutulmuş çiçek aranjmanları için kullanılır. Güzel kokulu, soluk mor çiçekler ve çiçek tomurcukları saksı süslemelerinde kullanılır. Lavanta ayrıca çarşafları tazelemek için kullanılan poşetlerin içinde bitkisel dolgu maddesi olarak da kullanılır. Kurutulup keselere kapatılan lavanta çiçekleri, taze bir koku vermek ve güveleri caydırmak için saklanan giysilerin arasına yerleştirilir. Kurutulmuş lavanta çiçekleri düğün konfetisi olarak kullanılabilir. Lavanta ayrıca kokulu sularda ve poşetlerde de kullanılır. ⓘ
Tarih ve kültürde
Antik Yunanlılar lavanta bitkisine νάρδος: nárdos, Suriye'nin Naarda şehrinden (muhtemelen Irak'ın modern Duhok şehri) sonra nardus olarak Latinceleştirilmiştir. Yaygın olarak nard olarak da adlandırılırdı. Başlangıçta yetiştirilen tür L. stoechas idi. ⓘ
Roma döneminde çiçeklerin kilosu 100 denarii'ye satılırdı ki bu da bir çiftlik işçisinin bir aylık ücretine ya da yerel berberin elli saç kesimine eşitti. Geç dönem Latince adı lavandārius'tur, lavanda (yıkanacak şeyler), lavāre (yıkamak) fiilinden gelmektedir. ⓘ
Mutfak tarihi
İspanyol nard (Eski Fransızca: "spykenard de spayn le pays"), L. stoechas'a atıfta bulunarak, The Forme of Cury'de baharatlı bir şarap, yani hippocras yapımında bir bileşen olarak listelenmiştir. ⓘ
Lavanta 1600'lü yıllarda İngiltere'ye getirilmiştir. Kraliçe Elizabeth'in sofrasında lavanta konservesine (reçel) değer verdiği, bu nedenle lavantanın o dönemde reçel olarak üretildiği ve hem tıbbi olarak hem de tadı için çaylarda kullanıldığı söylenir. ⓘ
Lavanta 20. yüzyılın başında geleneksel güney Fransız yemeklerinde kullanılmıyordu. Provençal yemeklerinin en iyi bilinen derlemesi olan J.-B. Reboul'un Reboul'un Cuisinière Provençale adlı kitabında yer almamaktadır. Etlerini daha yumuşak ve hoş kokulu yaptığı iddia edildiği için Fransız kuzularının lavanta üzerinde otlamasına izin verilmiştir. 1970'lerde baharat toptancıları tarafından herbes de Provence adı verilen bir bitki karışımı icat edilmiştir. Kuzey Amerika versiyonunda bu karışıma mutfak lavantası da eklenmiştir. ⓘ
21. yüzyılda lavanta dünyanın birçok bölgesinde çay, sirke, reçel, unlu mamuller ve içecekleri tatlandırmak için kullanılmaktadır. ⓘ
Otsu ilaçlar, Herboloji
Geleneksel tıp, ile ilgili Alman bilim komitesi, lavanta çiçeğinin Herboloji uygulamalarında, huzursuzluk veya uykusuzluk (insomnia), Roemheld sendromu, bağırsak rahatsızlığı ve kardiyovasküler hastalıklar için kullanımı da dahil olmak üzere kullanımlarını bildirdi. ⓘ
Sağlık önlemleri
ABD Ulusal Tamamlayıcı ve Bütünleştirici Sağlık Merkezi (NCCIH), lavantanın gıda miktarlarında muhtemelen güvenli kabul edildiğini ve topikal kullanımların alerjik reaksiyonlara neden olabileceğini belirtmektedir. NCCIH, etkileri hakkında bilgi eksikliği nedeniyle hamileyken veya emzirirken lavanta kullanımını önermemektedir. Jinekomastiye yol açan olası hormonal etkiler nedeniyle genç erkeklerin lavanta yağı kullanması durumunda dikkatli olunmasını önermektedir. ⓘ
2007 yılında yapılan bir çalışmada çeşitli kokular ve ışığa duyarlılık arasındaki ilişki incelenmiş ve lavantanın "kutanöz foto-toksik reaksiyonları ortaya çıkardığı" bilinmekle birlikte fotohaemolize neden olmadığı belirtilmiştir. ⓘ
Yan etkiler
Bazı kişilerde lavanta yağının ciltte kullanımından kaynaklanan kontakt dermatit, alerjik egzama veya yüz dermatiti görülür. ⓘ
Taksonomik tablo
Bu, Upson ve Andrews, 2004'ün sınıflandırmasına dayanmaktadır. ⓘ
|
I. Alt Cins Lavendula Upson & S.Andrews
II. Alt Cins Fabricia (Adams.) Upson & S.Andrews
III. Alt Cins Sabaudia (Buscal. & Muschl.) Upson & S.Andrews
|
Galeri
Lavanta çiçeği
Ekili lavanta çiçeği; Lavandula stoechas
Lavanta bahçesi, Hindistan
Drama yakınlarındaki Lavandula tarlaları ⓘ
