Mecelle
Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye (Osmanlıca: مجلۀ احكام عدلیە) veya kısaca Mecelle, 1868-1876 yılları arasında Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafından derlenen İslami özel hukuk (medeni hukuk) kuralları kodeksidir. Osmanlı İmparatorluğu'nun son yarım yüzyılında şer'i mahkemelerde hukuki dayanak olarak kullanılmıştır. Bir giriş 16 bölümden oluşur ve 1851 madde içerir. ⓘ
Mecelle, kendi çağında 13 yüzyıllık İslami fıkıh geleneği üzerinde inşa edildiği halde, maddeler halinde düzenlenmiş analitik ve pozitif bir hukuk sistemi oluşturma çabasıdır. Doğu Roma İmparatoru I. Justinianus tarafından 6. yüzyılda Konstantinopolis'te hazırlatılan ilk (code civil) derlemesinden sonraki ilk örnek olması özelliğiyle İstanbul'u özel bir konuma kavuşturur. Batı ülkelerinin Medeni Kanun (code civil) geleneği, Justinianus'un 6. yüzyılda hazırlattığı ilk (code civil) düzenlemesine dayanır. Mecelle, Tanzimat Fermanı ile açılan dönemin en önemli kanunu ve Osmanlı modernleşmesinin en önemli anıtlarından biridir. Bu anlamda (modernleşme) olarak adlandırılan istikametin aslında kökü Konstantinopolis'te, yani İstanbul'da olan bir sürecin ihyası olduğunu da gösterir. ⓘ
Arapça "çok büyük boy kitap" anlamına gelen mecelle, Fransızca "1) büyük kitap, 2) hukuk ilkeleri derlemesi" anlamına gelen 'codex' sözcüğünün çevirisi olarak kullanılmıştır. ⓘ
Türk Medeni Kanunu'na ek olarak çıkarılan 864 sayılı Tatbikat Kanunu'nun 43. maddesiyle 4 Ekim 1926'da Mecelle yürürlükten kaldırılmıştır. ⓘ
I. Dünya Savaşı'ndan sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılmasından sonra Mecelle, halef devletlerinin çoğunda (hiçbir zaman yürürlükte olmayan Mısır hariç) kalıcı bir etki bırakmıştır. Mecelle, etkili, tutarlı ve yerinden edilmesi zor olduğu için çoğu yerde uzun süre devam etmiştir. Yürürlükte kalan ülkeler:
- Türkiye'de 1926'ya kadar (Türk Kanunu Medenisi Mecelle'nin yerini aldı.)
- Arnavutluk'ta 1928'e kadar
- Lübnan'da 1932'ye kadar
- Suriye'de 1949'a kadar
- Irak'ta 1953'e kadar
- Kıbrıs'ta 1960'lara kadar
- Filistin Mandası ve daha sonra İsrail'de resmi olarak 1984'e kadar. ⓘ
Mecelle, Ürdün ve Kuveyt'te de medeni hukukun temelini oluşturdu. ⓘ
Mecelle, 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu'nun medeni kanunudur. Bir İslam devletinin şeriata dayalı hukukunun bir bölümünü kodifiye etmeye yönelik ilk girişimdi. ⓘ
İsim
Kodun Osmanlıca adı Mecelle-i Ahkâm-ı Adlîye'dir ve Arapça مجلة الأحكام العدلية, Majallah el-Ahkam-ı Adliya'dan türemiştir. ⓘ
Avrupa dillerinde Mejelle, Majalla, Medjelle veya Meğelle olarak da çevrilmiştir. Fransızca'da Medjéllé veya Code Civil Ottoman olarak bilinir. ⓘ
Tarihçe
Yürürlüğe Girme
Kanun, Ahmed Cevdet Paşa başkanlığında geniş bir akademisyen ekibinin yer aldığı bir komisyon tarafından hazırlanmış, 1869-1876 yılları arasında on altı cilt halinde (1.851 madde içeren) yayınlanmış ve 1877 yılında yürürlüğe girmiştir. Yapısı ve yaklaşımı itibariyle daha önceki Avrupa kodifikasyonlarından açıkça etkilenmiştir. Başlangıçta muaf tutulan ve dini mahkemelerin alanına bırakılan aile hukuku, sonunda 1917 yılında Aile Hakları Kanunu olarak bu kanunun bir parçası haline gelmiştir. Bu kanun, Hanefi fıkhını sadece alimler için değil, sıradan insanlar için de anlaşılabilir bir medeni kanun haline getirmeye yönelik ilk başarılı girişim olarak övülmüştür. ⓘ
Kanunun özü, İmparatorlukta resmi statüye sahip olan Hanefi hukuk geleneğinin Avrupa kod formuna sokulmasına dayanıyordu. Bununla birlikte, tercih (tahayyur) yöntemini kullanarak, Hanefi olmayanlar da dahil olmak üzere, zamana daha uygun olduğu düşünülen diğer hukuki görüşleri de içeriyordu. ⓘ
Mecelle sonunda laik (nizamiye) mahkemelerin yanı sıra İmparatorluğun şeriat mahkemelerinde de uygulandığından, Yahudiler ve Hıristiyanlar ilk kez kendi hukukları yerine İslam hukukuna tabi tutuldular, ancak artık mahkemede tanık olarak çağrılabiliyorlardı. ⓘ
Osmanlı sonrası uygulama
Birinci Dünya Savaşı'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılmasından sonra Mecelle, halefi olan devletlerin çoğunda (hiçbir zaman yürürlükte olmadığı Mısır hariç) kalıcı bir etki olarak kaldı. Mecelle etkili, tutarlı ve yerinden edilmesi zor olduğu için çoğu yerde uzun ömürlü olmuştur. Yürürlükte kaldı:
- Türkiye'de yerini Türk Medeni Kanunu'na bıraktığı 1926 yılına kadar
- 1928'e kadar Arnavutluk'ta
- 1932'ye kadar Lübnan'da
- 1949'a kadar Suriye'de
- 1953'e kadar Irak'ta
- 1960'lara kadar Kıbrıs'ta
- Filistin için İngiliz Mandası ve daha sonra İsrail'de 1984'e kadar resmi olarak, her ne kadar bireysel yasalar Mandanın yanı sıra 1960'lar ve 70'lerde kademeli olarak yerini almış olsa da ⓘ
Bosna Hersek'te 1878 Avusturya - Macaristan işgalinden sonra Mecelle'nin yerini yavaş yavaş Genel Medeni Kanun almıştır, ancak Mecelle'nin bazı hükümleri 1918'den sonra bile 1946'da devlet şeriat mahkemelerinin kaldırılmasına kadar yürürlükte kalmıştır. ⓘ
Mecelle, Ürdün ve Kuveyt'te de medeni hukukun temeli olarak kalmıştır. ⓘ
Genel Bakış
Kitap 1: Satış
Mecelle'nin birinci kitabı, satımla ilgili kanunların içtihat ve kodifikasyonuna odaklanan yedi bölümden oluşmaktadır. Bunlar arasında sözleşmelerin standartları, satışın konusu, fiyat, teslim etme ve teslim alma ile ilgili hususlar ve satılan şeylerin çeşitli kategorileri ve bunların etkisi yer almaktadır. ⓘ
Kitap 2: Kiralama
2. Kitap, kiralama ile ilgili durumların yasal kodifikasyonudur. Bu kitap genel kiralama özelliklerini, kiralama sözleşmesine ilişkin soruları, kiralama miktarına ilişkin soruları, kiralama süresini, kiralanan şeyin türünü ve bunlara ilişkin hususları, sözleşmenin imzalanmasından sonra kiralayan ve kiralanan kişinin hak ve yükümlülüklerini ve tazminat konularını içermektedir. ⓘ
Kitap 3: Garanti
3. Kitap yasal garanti ile ilgilidir. Bu, sözleşmeye dayalı anlaşma ve garanti sözleşmesinden ibra konularını içerir. ⓘ
Kitap 4: Borcun Devri
Bu kitap, borçların devri ile ilgili sözleşme konularını içermektedir. ⓘ
Kitap 5: Rehinler
Rehin, kendisinden bir alacağın ödenmesi ya da tatmin edilmesi mümkün olan bir mülkün bir kenara bırakılmasından oluşur. Bu durumda söz konusu malın rehnedildiği veya rehin olarak verildiği söylenir. 5. Kitap rehin sözleşmesinin temel esaslarını, rehin veren ve rehin alanın şartlarını, rehinle ilgili temel kuralları ve rehnin satışını içermektedir. ⓘ
Kitap 6: Güven ve Kayyımlık
Bu kitap, tröstler ve mütevellilik ile ilgili tüm yasal bilgileri içermektedir. Bir tröst, bir kişinin başka bir kişiden güvende tutması için emanet aldığı bir şeyi içerir. Tröstler aynı zamanda bir şeyin kullanım için ödünç verilmesini de içerebilir, yani ödünç alan kişi tröstün konusundan yararlanacaktır. Bu bölüm, emanetçiliğin genel koşullarının yanı sıra saklanmak üzere tevdi ve kullanılmak üzere ödünç verme koşullarını içerir ⓘ
Kitap 7: Hediye
Hediye, karşılığında bir şey almaksızın bir mülkün mülkiyetinin başka bir kişiye verilmesidir. Bu bölüm, hediye sözleşmesine ilişkin hususları ve hediyenin geri alınmasına ilişkin esaslar gibi hediyeye ilişkin temel kuralları özetleyen iki bölümden oluşmaktadır. ⓘ
Kitap 8: Haksız El Koyma ve Tahrip
Haksız el koyma, bir kişinin başka bir kişinin mülkünü sahibinin rızası olmadan alması ve saklamasıdır. Bu kitap, bir kişinin mülkünün bir başkası tarafından haksız olarak ele geçirilmesi ve tahrip edilmesine ilişkin kanunlardan oluşmaktadır. Bu kitap aynı zamanda doğrudan ve dolaylı mal tahribatını ve her bir mal tahribatı türüyle ilişkili yasal sonuçları tanımlamaktadır. ⓘ
Kitap 9: Engelleme, Kısıtlama ve Önalım
Bu kitapta, yasaklama, kısıtlama ve önalım yasal olarak kodlanmıştır; burada yasaklama, belirli bir kişinin kendi mülküyle uğraşmasını yasaklamaktan oluşur; Kısıtlama, bir kişiyi rızası olmadan bir şey yapmaya korku yoluyla haksız yere zorlamaktan oluşur. Önalım ise, satın alınan bir mülkün mülkiyetini, satın alan kişiye mülk için ödediği bedeli ödeyerek elde etmekten ibarettir. Bu kitap, küçüklerin, delilerin ve embesillerin yanı sıra savurganların ve borçluların yasaklanmasıyla ilgili konuları tanımlamaktadır. Önalımla ilgili olarak, bu kitap önalım hakkına bağlı koşulları, önalım talebini ve önalımın etkisini içerir. ⓘ
Kitap 10: Müşterek Mülkiyet
Bu kitap, bir şeyin mutlak olarak birden fazla kişiye ait olduğu elbirliği mülkiyetine ilişkin hukuktan oluşmaktadır. Bu kitapta, elbirliği mülkiyetinin iki sınıfı arasında bir ayrım yapılmıştır. Birinci sınıf, müşterek mülkiyetin satın alma veya bağışlama nedeniyle ortaya çıktığı durumdur. İkinci sınıf ise elbirliği mülkiyetinin sözleşme ve elbirliği mülkiyetinde tarafların anlaşması yoluyla ortaya çıktığı durumdur. Bu kitap, taksim, duvarlar ve komşular, serbest olan müşterek mülkiyet, ortak giderler ve ortaklık hakkındaki yasal kanunları içeren sekiz bölümden oluşmaktadır. ⓘ
Kitap 11: Vekalet
11. Kitap, bir kişinin başka bir kişiyi kendisi için bir eylemi gerçekleştirmesi için yetkilendirmesinden oluşan acentelik üzerine kuruludur. Bu kitap, vekâletin temel dayanakları ve sınıflandırılması, vekâlete bağlanan koşullar ve vekâletin esaslı unsurlarına ilişkin üç bölümden oluşmaktadır. ⓘ
Kitap 12: Sulh ve İbra
Bu kitap yerleşimi üç bölüme, serbest bırakmayı ise iki bölüme ayırmaktadır. Uzlaşma: Birinci kısım davalının kabulü ile sulhtan oluşur. İkinci kısım davalının inkârı ile sulhtur. Üçüncü kısım ise, davalının herhangi bir kabul veya inkârda bulunmaması sonucunda davalının susması ile gerçekleşen sulhtur. İbra: Birinci kısım, bir haktan feragat yoluyla ibra edilmeyi içerir. İkincisi, ödemenin kabulü ile ibra. Bu kitap, sulh ve ibra sözleşmesinin kurulması, sulh bedeli ve konusu, sulhun konusu ve sulh ve ibranın temel koşullarını ele alan bölümler içermektedir. ⓘ
99 genel hukuk ilkesini içeren giriş bölümünden sonra Mecelle şu konulara değinir: Büyu, İcar (kira), Kefalet, Havale, Rehin, Emanet, Hibe, Gasp ve İtlaf, Hacir, İkrah ve Şuf'a, Enva-ı Şirket (ortaklık çeşitleri), Vekâlet, Sulh ve İbra, İkrar (borcu kabul etme), Dava, Beyyinat ve Tahlif (kanıt ve delil), Kaza (yargı). ⓘ
Kitap 13: Kabuller
Bu kitap, kabul koşullarına, kabulün geçerliliğine, kabulün etkisine ve yazılı kabullere ilişkin kanunlardan oluşmaktadır. ⓘ
Kitap 14: Davalar
Bu kitap, bir kişinin başka bir kişiye karşı mahkemede ileri sürdüğü bir iddia olan davalara dayanmaktadır. Bu kitapta dava ve savunmaya ilişkin koşullar ve temel kuralların yanı sıra davalara ilişkin sınırlamalar da yer almaktadır. ⓘ
Kitap 15: Deliller ve Yemin Uygulaması
Bu kitap, delillerin niteliği, belgeye dayalı deliller ve karine teşkil eden deliller, yemin ettirme, tercih edilen deliller ve her iki tarafa yemin ettirme konularını içeren dört bölümden oluşmaktadır. ⓘ
Kitap 16: Mahkemeler Tarafından Adaletin Yönetimi
Mecelle'nin bu son kitabı, hâkimlerin kodifikasyonu, yargılama, yeniden yargılama ve tahkim de dâhil olmak üzere adaletin yasal idaresi üzerine kuruludur. ⓘ
Çeviriler
Mecelle'nin Fransızca versiyonu, Demetrius Nicolaides'in editörlüğünü yaptığı ve Gregory Aristarchis tarafından yayımlanan Législation ottomane, ou Recueil des lois, règlements, ordonnances, traités, capitulations et autres documents officiels de l´Empire ottoman adlı Osmanlı hukuku derlemesinde mevcuttur. Mecelle, Aristarchis'in adının yer almadığı 6-7. ciltlerde yer almaktadır. "A Constitution for a Multilingual Empire" kitabının yazarı Johann Strauss'a göre, bu iki cilt "yalnızca Demetrius Nicolaides tarafından düzenlenmiş gibi görünmektedir". Türk araştırmaları uzmanı ve Ermeni asıllı bir hukukçu olan G. Sinapian, 7. ciltteki Mecelle'nin sekiz bölümünü tercüme etmiştir. Livre des Preuves için Ohannes Bey Alexanian'ın çalışmasını temel almıştır. Konstantinopolisli (şimdiki İstanbul) bir avukat olan L. Rota, Alexander Adamides'in yardımıyla diğer bölümleri çevirmiştir. ⓘ
Yunanca bir versiyon olan Nomikoi kanones ētoi Astykos Kōdēx (Νομικοί κανόνες ήτοι Αστυκός Κώδηξ), Konstantinos Photiadis ve Ioannis Vithynos tarafından çevrilmiş ve 1873'ten 1881'e kadar yayınlanmıştır. Her iki isim de Osmanlı Türkçesini iyi biliyordu. Johann Strauss, "Çok Dilli Bir İmparatorluk İçin Anayasa" kitabının yazarı: Kanun-ı Esasi ve Diğer Resmi Metinlerin Azınlık Dillerine Çevirileri" adlı kitabın yazarı Johann Strauss, "Çeviri [...] çok not gerektiren zorlu bir görevdi" diye yazmıştır. Nicolaides kendi Yunanca çevirisini de yapmıştır; Osmanlı İmparatorluğu Sultanı 2. Abdülhamid, hukuki belgelerin çevirileri nedeniyle Nicolaides'e Osmanlı Dahiliye Sandığı aracılığıyla 5.000 kuruş vermiştir. ⓘ
Nicolaides ayrıca Mecelle ve Düstur'un ciltlerini Bulgarcaya çevirdiğini belirten bir belge de yazmıştır. Tüm koleksiyonu yayınlamak için parası yoktu; vilayet konsey liderleri bu ciltlerin dağıtımını finanse etmeyi kabul etti. O dönemde Düstur ve Mecelle kanunlarının yarısını içeren iki cildi birlikte tercüme etmişti. ⓘ
Mecelle'nin Genel Hükümleri
Mecelle'nin ilk 99 hükmünden örnekler:
- Beraat-ı zimmet asıldır. Borçlu olmamak asıldır. Borç ileri süren, ispatla mükelleftir.
- Def'-i mefasid celb-i menafiden evladır. Zararı yok etmek, fayda sağlamaktan iyidir.
- Ezmanın tağayyürü ile ahkâm tağayyür eder. Zaman değişince hükümler de değişir.
- Ukudda itibar makasıt ve maaniyedir, elfaz ve mebaniye değildir. Sözleşmenin amaç ve anlamı göz önüne alınır, söz ve yazılışı değil.
- Şekk ile yakin zail olmaz. Kuşku, kesin bilgiyi gidermez.
- Kadim kıdemi üzere terk olunur. Eskiden varolanın (yeni bir etken ortaya çıkmamışsa) aynen devam ettiği varsayılır.
- İçtihat ile içtihat nakzolunmaz. İçtihat içtihatla bozulmaz.
- Zarar-ı ammı def için zarar-ı hass ihtiyar olunur. Özel zarar, genel zarara tercih edilir.
- Alması memnu olan şeyin vermesi dahi memnu olur. Alması hukuka aykırı olanın vermesi de hukuka aykırıdır.
- Beynel tüccar maruf olan şey beynlerinde meşrut gibidir. Ticari örf ve adetler ticari sözleşmelerin şartı gibidir.
- Kelamın i'mali ihmalinden evladır. Söze bir anlam vermek, yok saymaktan iyidir.
- Beyyine hüccet-i müteaddiye ve ikrar hüccet-i kasıradır. Kanıt herkesi, ikrar ise sadece ikrar edeni bağlar.
- Tevehhüme i’tibâr yoktur. Delile dayanmayan vehim ve kuruntulara hukukta i’tibâr edilmez, kıymet verilmez. Hukuk vehimlerle değil delillerle ilgilenir.
- Ehven-i şerreyn ihtiyâr olunur İki kötü şeyle karşı karşıya kalındığında daha hafif, daha az kötü olanı seçilir. Mesela tedavi imkânı olmayan kangren olmuş bir parmağın kesilmesiyle el kurtulacaksa, parmağın kesilmesi tercih olunur. ⓘ
Açıklamalı Kaynakça
Mecelle, Ali Himmet Berki tarafından yeni harflerle Açıklamalı Mecelle başlığıyla yayımlanmıştır (Hikmet Y. 1978). Dr. Osman Öztürk'ün Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle (1973) adlı eseri de Mecelle'nin tam metnini içerir. ⓘ
İstanbul Üniversitesi'nde uzun süre mecelle ve medeni hukuk profesörü olan Ebül'ulâ Mardin'nin Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa adlı kitabı (1945, 1996), konuya ilişkin en ciddi kaynaklardan biridir. ⓘ
Ömer Nasuhi Bilmen'in Hukuku İslamiye ve Istılahat-ı Fıkhiye Kamusu (1955) Osmanlı hukuku konusundaki temel başvuru kitabıdır. Rum asıllı Hariciye Nazırlarından, Girit Valisi ve Mekteb-i Hukuk hocalarından Sava Paşa'nın İslam Hukuku Nazariyatı Hakkında bir Etüd (çev. Baha Arıkan, 2 cilt, 1955) adlı kitabı, Batılı düşünce sistematiği çerçevesinde İslam özel hukukunu ele alan çok değerli bir incelemedir. ⓘ