Tomris
.jpg)
.jpg)
Tomyris (/ˈtɒmɪrɪs/; Eski Yunanca: Τόμυρις Tómuris; Latince: Tomyris) aynı zamanda Thomyris, Tomris veya Tomiride olarak da adlandırılır, günümüz Türkmenistan, Afganistan, batı Özbekistan ve güney Kazakistan'ın bazı bölgelerinde, Hazar Denizi'nin doğusunda Orta Asya'nın bir Saka İran pastoral-göçebe konfederasyonu olan Massagetae üzerinde hüküm sürdü. Tomyris, ordularını Ahameniş İmparatorluğu'ndan Büyük Kiros'un saldırısına karşı savunmak için yönetmiş ve Herodot'a göre MÖ 530'da onu yenerek öldürmüştür. ⓘ
Tehmire(Tomris) veya Tohmyris (Doğu İran Dilleri: Tahm-irih "Cesur") : MÖ 6. yüzyılda yaşadığı sanılan, Antik Doğu İrani dillerini konuşan Massaget konfederasyonu üzerinde hüküm sürmüş hükümdar. ⓘ
İsim
Tomyris ismi Antik Yunanca Tómuris (Τόμυρις) isminin Latince biçimidir, Avestaca taoxman (𐬙𐬀𐬊𐬑𐬨𐬀𐬥) ve Eski Farsça taumā (𐎫𐎢𐎶𐎠) sözcüklerinin akrabasından türetilen ve "aileden" anlamına gelen İskit adının Helenleştirilmesidir, "tohum", "mikrop" ve "akrabalık" anlamlarına gelen ve çeşitli yeniden yapılandırılmış biçimleri önerilen bir sözcüktür:
- *Tumurī̆ veya *Tumuriya
- *Taumurī̆ veya *Taumuriya
- *Θumurī̆ veya *Θumuriya
- *Θaumurī̆ veya *Θaumuriya
- *Θvāmurī̆ veya *Θvāmuriya ⓘ
Hayatı
Antik çağda Pers ve Medya'da hüküm süren Ahameniş İmparatorluğu ile büyük bir mücadeleye girişmiştir. Tomris barışçıl ama savunmaya önem veren bir yapıya önem göstermiş, bunu bir zayıflık olarak gören Pers İmparatoru Büyük Kiros ise hiç durmadan Saka topraklarına akın düzenlemiştir. Persler, Saka topraklarına girdiği vakit yakılmış tarlalardan başka bir şey bulamıyorlardı. Çünkü Sakalar geri çekiliyor ve savaş için uygun bir mevzi ve an bekliyorlar, bu olmadığı takdirde de savaşa girişmiyorlardı. Sakaları kovalamaktan bıkan Büyük Kiros İran'a geri dönmek zorunda kalıyordu. Bir süre sonra kendisine tabî olması ve kendisiyle evlenmeyi kabul ettiği takdirde Tomris Hatun ile uğraşmayacağını vadetti. Tomris Hatun bunun bir oyun olduğunu biliyordu ve teklifi reddetti. ⓘ
Buna kızan Büyük Kiros büyük bir ordu toplayarak tekrar Saka topraklarına girdi. Bu orduda savaş için eğitilmiş yüzlerce köpek de vardı. Tomris artık kaçmanın yarar sağlamayacağını anlayıp uygun bir alan seçip Büyük Kiros'un ordusunu beklemeye başlar. İki ordu aralarında birkaç kilometre kalacak bir biçimde mevzilenir. Güneş battığı için savaşa tutuşmazlar ancak gece Büyük Kiros bir hile düşünmüş ve iki ordunun arasında bir çadır kurdurmuştur ve içinde güzel kızlar ve yiyecekler ve şarap bulunan çadıra ansızın saldırı düzenleyen Tomris'in oğlu Spargapises ve beraberindeki kuvvetler, içerideki birkaç Pers'i öldürüp eğlenceye dalmışlardır. Ancak birkaç saat sonra bir baskın düzenleyen Pers kuvvetleri çadırı basıp Tomris'in oğlu da olmak üzere içerideki Sakaları öldürürler. Tomris çok sevdiği oğlunun ölümüne üzülür. Yemin ederek şöyle söyler: Kana susamış Kiros! Sen oğlumu mertlikle değil o içtikçe zıvanadan çıktığın şarapla öldürdün. Ama güneşe yemin ederim ki seni kanla doyuracağım! ⓘ
İki ordu Milattan Önce 529'da Seyhun nehri yakınlarında savaş düzeni alır. Kanatlara süvarilerini, ön saflara mızraklı piyadelerini, onların arkasına da okçularını dizen İmparator Kiros, şahsi muhafızları olan, efsanevi Ölümsüzler ile merkezde yer alır. Heredot'un "Yunan toprakları dışındaki en kanlı savaş" olarak tabir ettiği savaşta Sakalar kanca temrenli okları, güçlü yayları, eyer ve üzengiyle kullandıkları atları sayesinde savaşı kazanır. Ok atmakta usta olan ve savaş arabalarını büyük ustalıkla kullanan Sakalar, savaş köpeklerine rağmen Persleri bozguna uğratır. İmparator Kiros, adamlarının çoğunu kaybetmiş, bir kısmı da savaş alanından kaçmıştır. Sadece Ölümsüzler ile kalan Kiros'un etrafı Sakalar tarafından çevrilmiş, İmparator çember içine alınmıştır. Kiros, son bir hamle ile çemberi yarıp kaçmak için savaşırken, atından düşürülüp öldürülmüştür. Ahameniş İmparatorluğu'nun ilk büyük hükümdarı Kiros, ele geçirmek istediği topraklarda önce ordusundan sonra da canından olmuştur. ⓘ
Tomris bir gece önce, oğlunun cesedinin başında ettiği yeminini yerine getirir. Büyük Kiros'un kafasını kan dolu bir fıçıya atarak "Hayatında kan içmeye doymamıştın, şimdi seni, kanla doyuruyorum!" der. ⓘ
İki taraf için de büyük kayıpların verildiği savaşın sonunda, Saka ülkesi bir müddet daha Pers tehdidinden kurtulmuş olur. ⓘ
Birçok Yunan tarihçi, Ahameniş İmparatorluğu'nun kurucusu Büyük Kiros'un ülkesini işgali ve fetih girişimi sırasında onu "yendiğini ve öldürdüğünü" kaydetmiştir. Yaklaşık M.Ö. 484-425 yılları arasında yaşamış olan Herodot, klasik yazarlar arasında onun kariyerini anlatan en eski yazardır ve neredeyse yüz yıl sonra yazmıştır. Tarihi çok iyi biliniyordu ve efsaneleşmişti. Strabon, Polyaenus, Cassiodorus ve Jordanes de De origine actibusque Getarum ("Gotların/Getaların kökeni ve eylemleri") adlı eserlerinde ondan bahsetmişlerdir. ⓘ
Yunan tarihçilerin anlattıklarına göre, Kiros Massagetae'ye yaptığı ilk saldırıda galip gelmiştir. Danışmanları takip eden İskitler için bir tuzak kurmayı önerdiler: Persler arkalarında terk edilmiş gibi görünen ve içinde zengin bir şarap stoku bulunan bir kamp bıraktılar. Çobanlıkla uğraşan İskitler şarap içmeye alışık değillerdi - "en sevdikleri sarhoş edici madde mayalanmış kısrak sütü ile Haşeş'ti"- ve (Kiros'un kasten geride bıraktığı alkolle) kendilerini içkiye verdiler. Persler rakipleri aciz durumdayken saldırarak Massagetae kuvvetlerini bozguna uğratır ve Tomyris'in oğlu, ordusunun komutanı Spargapises'i esir alırlar. Savaşan Massagetae kuvvetlerinin üçte biri öldürülmekten çok esir alınmıştı. Herodot'a göre, Spargapises Kyros'u bağlarını çözmesi için ikna etmiş ve böylece Pers esaretindeyken intihar etmesine izin vermiştir. ⓘ
Tomyris Kyros'a ihanetini kınayan bir mesaj gönderdi ve tüm güçleriyle onu ikinci bir savaşa davet etti. Çıkan savaşta Massagetae üstünlüğü ele geçirdi ve Persler büyük kayıplar vererek yenildiler. Herodot'a göre Kyros öldürülmüş ve Tomyris cesedinin başını kestirip çarmıha gerdirmiş ve başını insan kanıyla dolu bir şarap tulumuna sokturmuştur. Rivayete göre şöyle demiştir: "Seni kana olan susuzluğunu gidereceğim diye uyarmıştım ve öyle de yapacağım". (Hdt 1.214) Xenophon ise Kyros'un yatağında huzur içinde öldüğünü söyler ve diğer bazı kaynaklar farklı ölüm nedenleri bildirir. ⓘ
Kültürel referanslar
Tomyris, Rönesans döneminde Avrupa sanatında ve edebiyatında oldukça popüler bir referans haline gelmiştir. Sanatta olağan konu, onun Kyros'un başını alması ya da kan dolu kaba koymasıydı. Bu, erkeklere karşı çeşitli şekillerde zafer kazanan kadın öznelerden oluşan Kadınların Gücü grubunun bir parçası haline geldi. ⓘ
Eustache Deschamps 14. yüzyılın sonlarında Tomyris'i dokuz Kadın Değer'den biri olarak şiirine eklemiştir. ⓘ
Shakespeare'in ilk oyunu Kral 6. Henry'de (Bölüm I), Auvergne Kontesi Lord Talbot'un gelişini beklerken bu dizeleri söyler (Perde II, Sahne iii):
Komplo hazır: eğer her şey yolunda giderse,
Bu istismarla ünlü olacağım
Cyrus'un ölümüyle İskit Tomyris olarak.- Henry VI pt. I, act II, sc. iii. ⓘ
Shakespeare'in Tomyris'e alışılagelmiş Yunanca 'Massagetae Kraliçesi' yerine 'İskit Kraliçesi' olarak atıfta bulunması iki olası kaynağa işaret eder: Marcus Junianus Justinus'un Latince "Kısaltılmış Trogus Pompeius" adlı eseri ya da Arthur Golding'in çevirisi (1564). ⓘ
Tomyris'in tarihi Batı sanat geleneğine dahil edilmiştir; Rubens, Allegrini, Luca Ferrari, Mattia Preti, Gustave Moreau ve heykeltıraş Severo Calzetta da Ravenna, Tahm-Rayiš'in hayatındaki olayları ve Kiros ile ordularını yenilgiye uğratmasını tasvir eden birçok sanatçı arasındadır. Sanat tarihçileri tarafından Kadınların Gücü toposu altında gruplandırılan konulardan biridir. ⓘ
1707 yılında İskit Kraliçesi Thomyris operası ilk kez Londra'da sahnelenmiştir. ⓘ
"Tomyris" adı zoolojik taksonomide de Orta Amerika güvelerinin Tomyris tür grubu ve zıpzıp kelebeklerinin Tamyris cinsi için benimsenmiştir. ⓘ
590 Tomyris küçük gezegenlerden birine verilen isimdir. ⓘ
Popüler kültürde
- Toʻmarisning Koʻzlari (Tomyris'in Gözleri), Özbek yazar Xurshid Davron'un 1984 tarihli şiir ve öykü kitabıdır.
- Toʻmarisning Aytgani (Tomyris'in Sözleri) Özbek şair Halima Xudoyberdiyeva'nın 1996 tarihli şiir kitabıdır.
- Kazakistan film stüdyosu "Kazakhfilm", 2019'un sonlarında Томирис (Tomyris) filmini yayınladı. Kendisi Almira Tursyn tarafından canlandırılıyor.
- Tomyris, Firaxis Games tarafından geliştirilen 2016 yapımı 4X video oyunu Civilization VI'da İskit uygarlığına liderlik ediyor.
- Washington D.C. merkezli, kadınlardan oluşan heavy metal grubu A Sound of Thunder, 2018'de yayımlanan altıncı tam uzunluktaki albümleri It Was Metal'de tarihi figüre dayanan "Tomyris" başlıklı bir şarkıya yer verdi. ⓘ
Kültürel etkiler
Tomris/Tomaris'in adı günümüze kadar kullanılagelen birİrandişil ismidir. ⓘ
İran tarihi ve İran edebiyatı için mühim bir şahsiyet olan Farkapın(Sparqapisin) kızıdır. ⓘ
Galeri
Kraliçe Tomris, kan ile dolu kabın içine ölü Kiros'un başını daldırır.
Peter Paul Rubensin çizdiği "Tehmire (Tomris) Efsanesi" eserinde Tehmire'nin (Tomris'in) Fars hükümdarı Kiros'un başını kan dolu kaba düşürmesi.
Massaget kraliçesi Tomris ⓘ