Afganistan
Afganistan İslam Emirliği
| |
|---|---|
 Bayrak
Amblem
| |
| Marş: دا د باتورانو کور Dā Də Bātorāno Kor "Burası Cesurların Evidir" | |
.svg) _-_AFG_-_UNOCHA.svg) | |
| Durum | Tanınmayan bir hükümetin yönetimindeki BM üyesi devlet |
| Sermaye ve en büyük şehir | Kabil 34°31′N 69°11′E / 34.517°N 69.183°EKoordinatlar: 34°31′N 69°11′E / 34.517°N 69.183°E |
| Başlıca diller |
|
| Etnik gruplar (2019 resmi olmayan tahminler) |
|
| Din |
|
| Demonim(ler) | Afganistan |
| Hükümet | Üniter geçici teokratik İslami emirlik |
- Lider | Hibatullah Akhundzada |
- Başbakan | Hasan Akhund (oyunculuk) |
- Başyargıç | Abdul Hakim Ishaqzai |
| Yasama Organı | Liderlik Konseyi (danışma organı) |
| Oluşum | |
- Hotak Hanedanlığı | 1709–1738 |
- Durrani İmparatorluğu | 1747–1823 |
- Emirlik | 1823–1839 |
- Durrani Krallığının Restorasyonu | 1839–1842 |
- Emirliğin Restorasyonu | 1842–1926 |
- Dost Mohammad Afganistan'ı birleştiriyor | 27 Mayıs 1863 |
- Anglo-Afgan Anlaşması | 26 Mayıs 1879 |
- Bağımsızlık | 19 Ağustos 1919 |
- Krallık | 9 Haziran 1926 |
- Cumhuriyet | 17 Temmuz 1973 |
- Demokratik Cumhuriyet | 27-28 Nisan 1978 |
- İslam Devleti | 28 Nisan 1992 |
- İslam Emirliği | 27 Eylül 1996 |
- İslam Cumhuriyeti | 26 Ocak 2004 |
- İslam Emirliği'nin Restorasyonu | 15 Ağustos 2021 |
| Alan | |
- Toplam | 652.867 km2 (252.073 sq mi) (40.) |
- Su (%) | ihmal edilebilir |
| Nüfus | |
- 2021 tahmini | 40.218.234 (37.) |
- Yoğunluk | 48,08/km2 (124,5/sq mi) (174.) |
| GSYİH (SAGP) | 2018 tahmini |
- Toplam | 72,911 milyar dolar (96.) |
- Kişi başına | 2,024 $ (169.) |
| GSYİH (nominal) | 2018 tahmini |
- Toplam | 21,657 milyar dolar (111.) |
- Kişi başına | $493 (177.) |
| HDI (2019) |  0.511düşük - 169. |
| Para Birimi | Afghani (افغانی) (AFN) |
| Saat dilimi | UTC+4:30 Güneş Takvimi (D†) |
| Sürüş tarafı | doğru |
| Çağrı kodu | +93 |
| ISO 3166 kodu | AF |
| İnternet TLD | .af افغانستان. |
Afganistan, resmi adıyla Afganistan İslam Emirliği, Orta ve Güney Asya'nın kesiştiği noktada yer alan ve denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Asya'nın Kalbi olarak anılan ülke, doğu ve güneyde Pakistan, batıda İran, kuzeybatıda Türkmenistan, kuzeyde Özbekistan, kuzeydoğuda Tacikistan ve kuzeydoğu ve doğuda Çin ile komşudur. 652.864 kilometrekarelik (252.072 sq mi) bir alanı kaplayan ülke, Hindukuş sıradağları ile ayrılan kuzey ve güneybatıdaki ovalarla ağırlıklı olarak dağlıktır. 2021 yılı itibariyle nüfusu 40,2 milyon olup, çoğunluğunu etnik Peştunlar, Tacikler, Hazaralar ve Özbekler oluşturmaktadır. Kabil ülkenin en büyük şehridir ve başkent olarak hizmet vermektedir. ⓘ
Afganistan'da insan yerleşimi Orta Paleolitik döneme kadar uzanmaktadır ve ülkenin tarihi İpek Yolu üzerindeki stratejik konumu, pitoresk bir şekilde 'antik dünyanın kavşağı' olarak tanımlanmasına neden olmuştur. İmparatorluklar Mezarlığı olarak bilinen bu topraklar, tarihsel olarak çeşitli halklara ev sahipliği yapmış ve Büyük İskender, Maurya İmparatorluğu, Arap Müslümanlar, Moğollar, İngilizler, Sovyetler Birliği ve son olarak da Amerika liderliğindeki koalisyon tarafından gerçekleştirilenler de dahil olmak üzere çok sayıda askeri harekata tanıklık etmiştir. Afganistan aynı zamanda Greko-Baktrialılar ve Babürlülerin ve diğerlerinin büyük imparatorluklar kurmak için yükseldikleri kaynak olmuştur. Hem İran hem de Hint kültür alanlarındaki çeşitli fetihler ve dönemler, bölgeyi tarih boyunca Zerdüştlük, Budizm, Hinduizm ve daha sonra İslam için bir merkez haline getirmiştir. ⓘ
Modern Afganistan devleti 18. yüzyılda Durrani hanedanlığı ile başlamış, Durrani Afgan İmparatorluğu Ahmed Şah Durrani tarafından kurulmuştur. Durrani İmparatorluğu, zirvede olduğu dönemde doğu İran'dan kuzey Hindistan'a kadar uzanan toprakları kapsayan fetihlere öncülük etmiştir. Gerilemesinin ve Ahmed Şah Durrani ile Timur Şah'ın ölümünün ardından, bunlarla sınırlı olmamak üzere çok sayıda küçük bağımsız krallığa bölündü: Herat, Kandahar ve Kabil. Afganistan, Dost Muhammed Han'ın Afganistan'daki bağımsız prenslikleri fethettiği birleşme savaşlarının ardından 19. yüzyılda yeniden birleşecekti. Dost Muhammed, Afganistan'ı birleştirmek için yaptığı son seferden haftalar sonra 1863'te öldü ve sonuç olarak Afganistan'ı halefleriyle birlikte tekrar iç savaşa sürükledi. Bu süre zarfında Afganistan, İngiliz İmparatorluğu (İngiliz yönetimindeki Hindistan'da) ile Rus İmparatorluğu arasındaki Büyük Oyun'da bir tampon devlet haline geldi. İngilizler Hindistan'dan Afganistan'a boyun eğdirmeye çalıştılar ancak Birinci İngiliz-Afgan Savaşı'nda püskürtüldüler. Ancak İkinci İngiliz-Afgan Savaşı'nda İngilizler zafer kazandı ve Afganistan üzerinde İngiliz siyasi nüfuzu başarılı bir şekilde tesis edildi. 1919'daki Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nın ardından Afganistan yabancı hâkimiyetinden kurtuldu ve nihayetinde Haziran 1926'da Amanullah Han yönetiminde bağımsız Afganistan Krallığı olarak ortaya çıktı. Bu monarşi 1973 yılında Zahir Şah'ın devrilmesine ve ardından Afganistan Cumhuriyeti'nin kurulmasına kadar yaklaşık 50 yıl sürmüştür. 1970'lerin sonlarından bu yana Afganistan'ın tarihine darbeler, devrimler, işgaller, isyanlar ve iç savaşlar da dahil olmak üzere kapsamlı savaşlar hakim olmuştur. Savaşın etkileri nedeniyle ülke yüksek düzeyde terörizm, yoksulluk ve çocuklarda yetersiz beslenme ile karşı karşıya kalmıştır. Afganistan ekonomisi, satın alma gücü paritesine göre 72,9 milyar dolarlık gayrisafi yurtiçi hasıla (GSYH) ile dünyanın en büyük 96. ekonomisidir; ülke, kişi başına düşen GSYH (SAGP) açısından çok daha kötü durumdadır ve 2018 itibariyle 186 ülke arasında 169. sırada yer almaktadır. ⓘ
2021 yılında Afganistan Taliban tarafından ele geçirilmiş ve ABD tarihinin en uzun savaşı olan 2001-2021 savaşı sona ermiştir. Bu durum, Başkan Eşref Gani yönetimindeki Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin devrilmesine ve Taliban'ın kontrolü altındaki Afganistan İslam Emirliği'nin yeniden kurulmasına yol açtı. Katar'da 29 Şubat 2020'de imzalanan ABD-Taliban anlaşması, Afgan Ulusal Güvenlik Güçlerinin (ANSF) çöküşüne neden olan kritik olaylardan biriydi. Anlaşmanın ardından ABD hava saldırılarının sayısını önemli ölçüde azalttı ve ANSF'yi Taliban isyanıyla mücadelede kritik bir avantajdan mahrum bırakarak Taliban'ın Kabil'i ele geçirmesine yol açtı. Kısa bir süre sonra eski başkan yardımcısı Amrullah Saleh kendisini Afganistan'ın geçici başkanı ilan etti ve Taliban'a karşı direnişe geçildiğini duyurdu. ⓘ
Afganistan doğal kaynaklar açısından oldukça zengindir. Bu kaynaklar arasında lityum, demir, çinko ve bakır gibi birçok maden bulunmaktadır. Aynı zamanda en büyük afyon üreticisidir. Ülke Birleşmiş Milletler, İslam İşbirliği Teşkilatı ve Dünya Ticaret Örgütü'nün kurucu üyesidir. ⓘ
Afganistan İslam Emirliği | |
|---|---|
|
Bayrak
| |
|
Slogan lā ʾilāha ʾillā-llāh, Muhammadun rasūlu-llāh Arapça: لا إله إلا الله محمد رسول الله "Allah'tan başka ilah yoktur. Muhammed, Allah'ın elçisidir." | |
|
| |
| Başkent ve en büyük şehir |
Kâbil 34°32′K 69°08′D / 34.533°K 69.133°D |
| Yaygın diller | Darice, Peştuca |
| Etnik gruplar (2021) | |
| Resmî din | İslam |
| Demonim | Afgan |
| Hükûmet | Otokratik üniter Diyubendi İslamî bakıcı hükûmeti |
• Lider | Hibetullah Ahundzade |
• Başbakan | Muhammed Hasan Ahund (vekaleten) |
• Birinci Başbakan Yardımcısı | Abdülgani Birader (vekaleten) |
• İkinci Başbakan Yardımcısı | Abdüsselam Hanefi (vekaleten) |
• Üçüncü Başbakan Yardımcısı | Abdül Kabir (vekaleten) |
| Tarihçe | |
• Hotakiler | 1709-1738 |
• Dürraniler | 1747-1842 |
• Afganistan Emirliği | 1823-1926 |
• Tanınma | 19 Ağustos 1919 |
• Afganistan Krallığı | 9 Haziran 1926 |
• Afganistan Cumhuriyeti | 17 Temmuz 1973 |
• Afganistan İslam Emirliği | 7 Eylül 1996 |
• Afganistan İslam Cumhuriyeti | 26 Ocak 2004 |
• Taliban'ın Kabil'i ele geçirmesi | 15 Ağustos 2021 |
• İslam Emirliği'nin Yeniden Beyannamesi | 19 Ağustos 2021 |
| Yüzölçümü | |
• Toplam | 652.864 km2 (252.072 sq mi) (40.) |
| Nüfus | |
• 2020 tahminî | 32,890,171 (43..) |
• Yoğunluk | 46/km2 (119,1/sq mi) (174.) |
| Para birimi | Afgani (AFN) |
| Zaman dilimi | UTC+04.30 (ASZ) |
| Trafik akışı | sağ |
| Telefon kodu | +93 |
| ISO 3166 kodu | AF |
| İnternet alan adı | .af افغانستان. |
Afganistan'da insan yaşamı en az 50.000 yıl önce başladı. Bölgede yerleşik düzene 9,000 yıl önce geçildi ve sırasıyla İndus Vadisi, Oxus ve Helmend (MÖ 3. binyıl) uygarlıkları evrildi. Hint-Aryanların Baktriya-Margiyana bölgesinden Gandhara bölgesine göçünü, Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta'da tasvir edilen kültürle ilişkilendirilen Demir Çağı Yaz Kültürü'nün (MÖ 1500–1100) yükselişi takip etti. O dönemde Ariana adıyla anılan bölge, MÖ 6. yüzyılda doğuda İndus Nehri'ne kadar olan alanı fetheden Pers Ahameniş İmparatorluğu'nun hakimiyetine girdi. Aspasioi ve Assakenoi kabilelerinin direnişiyle karşılaşacağı Kabil Vadisi Seferi'nden önce Baktriyalı Roksana ile evlenmiş olan Büyük İskender, MÖ 4. yüzyılda bölgeyi ele geçirdi. Grek-Baktriya Krallığı, Helenistik dünyanın doğu ucunu oluşturdu. Maurya İmparatorluğu'nun fethiyle bölgede Budizm ve Hinduizm yayıldı. İkiz başkentleri Kapiśi and Puruṣapura'dan hüküm süren Kuşan imparatoru Kanişka, Mahayana Budizminin Çin ve Orta Asya'ya yayılmasında önemli rol oynadı. Bölge aralarında Kidariteler, Ak Hunlar, Alkhonlar, Nezak Hunları, Zunbiller ve Türk Şahilerin de bulunduğu birçok Budist hanedanca yönetildi. ⓘ
Afganistan'da terörizm, yoksulluk, çocuk malnütrisyonu ve yolsuzluk üst seviyededir. Afganistan; Birleşmiş Milletler, İslam İşbirliği Teşkilatı, Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatı, G77, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve Bağlantısızlar Hareketi üyesidir. Afganistan satın alma gücü paritesine göre 72,9 milyar dolarlık gayri safi yurt içi hasılası (GSYİH) ile dünyanın 96. büyük ekonomisidir. Ancak ülke kişi başına düşen GSYİH (SAGP) sıralamasında 2018 verilerine göre 186 ülke arasından 169. sıradadır. ⓘ
Etimoloji
Bazı araştırmacılar "Afghān" kök adının Sanskritçe Aśvakan veya Assakan kelimesinden türetildiğini ve bu kelimenin Hindukuş'un eski sakinleri için kullanılan isim olduğunu öne sürmektedir. Aśvakan kelimenin tam anlamıyla "atlılar", "at yetiştiricileri" veya "süvariler" anlamına gelir (Sanskritçe ve Avestanca "at" anlamına gelen aśva veya aspa kelimelerinden). Bununla birlikte, İbrahim Han gibi diğerleri Afgan kelimesinin Baktrice'den geldiğini iddia etmişlerdir. ⓘ
Tarihsel olarak, Afghān etnonimi etnik Peştunları ifade etmek için kullanılmıştır. İsmin Arapça ve Farsça formu olan Afġān, ilk olarak 10. yüzyıl coğrafya kitabı Hudud al-'Alam'da görülmüştür. İsmin son kısmı olan "-stan", "yeri" anlamına gelen Farsça bir son ektir. Dolayısıyla "Afganistan" tarihsel anlamda "Afganların ülkesi" ya da "Peştunların ülkesi" anlamına gelmektedir. Encyclopedia of Islam'ın üçüncü baskısına göre:
Afganistan (Afghānistān, Afganların/Peştunların ülkesi, afāghina, sing. afghān) adı, Kartid krallığının en doğu kısmını belirttiği sekizinci/on dördüncü yüzyılın başlarına kadar izlenebilir. Bu isim daha sonra Safevi ve Babür imparatorluklarında Afganların yaşadığı belirli bölgeler için kullanılmıştır. Abdālī/Durrānī Afganlarından oluşan devlet destekçisi bir elite dayanmakla birlikte, 1160/1747'de ortaya çıkan Sadūzāʾī Durrānī yönetimi kendi zamanında Afganistan olarak adlandırılmamıştır. Bu isim ancak on dokuzuncu yüzyılın sömürgeci müdahalesi sırasında bir devlet tanımı haline geldi. ⓘ
Antik Tarih
Greko-Baktriyalılar, Hint-İskitler, Kuşanlar, Kidaritler, Heftalitler, Alkhonlar, Nezaklar, Zunbililer, Türk Şahiler, Hindu Şahiler gibi birçok imparatorluk ve krallık da Afganistan'da güç kazanmıştır, Lawiks, Saffarids, Samanids, Ghaznavids, Ghurids, Khaljis, Kartids, Lodis, Surs, Mughals ve son olarak, modern devletin siyasi kökenlerini belirleyen Hotak ve Durrani hanedanları. Binlerce yıl boyunca günümüz Afganistan'ında Baktra (Belh), Oxus'taki İskenderiye (Ai-Khanoum), Kapisi, Sigal, Kabil, Kunduz, Zaranj, Firozkoh, Herat, Gazne (Ghazni), Binban (Bamyan) ve Kandahar gibi birçok şehir çeşitli imparatorluklara başkentlik yapmıştır. ⓘ
Ülke çağlar boyunca çeşitli halklara ev sahipliği yapmıştır, bunların arasında bölgede Hint-İran dillerinin baskın rolünü kuran eski İran halkları da vardır. Ülke birçok noktada, aralarında Ahameniş İmparatorluğu, Makedonya İmparatorluğu, Maurya İmparatorluğu ve İslam İmparatorluğu'nun da bulunduğu geniş bölgesel imparatorluklara dahil olmuştur. Afganistan, 19. ve 20. yüzyıllarda yabancı işgaline direnmedeki başarısı nedeniyle "imparatorluklar mezarlığı" olarak adlandırılmıştır, ancak bu ifadenin kim tarafından ortaya atıldığı bilinmemektedir. ⓘ
Tarih öncesi ve antik dönem
Tarih öncesi alanlardaki kazılar, insanların en az 50.000 yıl önce bugünkü Afganistan'da yaşadığını ve bölgedeki tarım topluluklarının dünyanın en eski toplulukları arasında yer aldığını göstermektedir. Erken dönem tarihi faaliyetler açısından önemli bir yer olan Afganistan'ın, arkeolojik alanlarının tarihi değeri açısından Mısır'la kıyaslanabileceğine inanılmaktadır. ⓘ
.png)
Antik Çağ
Yirminci yüzyılda yapılan arkeolojik araştırmalar, Afganistan coğrafyasının doğu, batı ve kuzeydeki komşularıyla kültür ve ticaret yoluyla yakından bağlantılı olduğunu göstermektedir. Afganistan'da Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Bronz ve Demir Çağlarına özgü eserler bulunmuştur. Kentsel uygarlığın M.Ö. 3000 gibi erken bir tarihte başladığına inanılmaktadır ve erken Mundigak şehri (ülkenin güneyinde Kandahar yakınlarında) Helmand kültürünün bir merkeziydi. Daha yeni bulgular, İndus Vadisi uygarlığının günümüz Afganistan'ına kadar uzandığını ortaya koymuş ve antik uygarlığı bugün Pakistan, Afganistan ve Hindistan'ın bir parçası haline getirmiştir. Daha ayrıntılı olarak, bugünkü kuzeybatı Pakistan'dan kuzeybatı Hindistan'a ve kuzeydoğu Afganistan'a kadar uzanıyordu. Afganistan'ın kuzeyindeki Shortugai'de Oxus Nehri üzerinde bir İndus Vadisi yerleşimi bulunmuştur. Afganistan'da da birkaç küçük IVC kolonisi bulunmaktadır. Afganistan'ın kuzeyindeki Shortugai'de Oxus Nehri üzerinde bulunan bir İndus Vadisi yerleşimi, Afganistan'ın İndus Vadisi uygarlığının bir parçası olduğunu göstermektedir. ⓘ
M.Ö. 2000'den sonra Orta Asya'dan gelen yarı göçebe halk dalgaları güneye, Afganistan'a doğru ilerlemeye başladı; bunların arasında Hint-Avrupa dillerini konuşan birçok Hint-İranlı da vardı. Bu kabileler daha sonra Güney Asya'ya, Batı Asya'ya ve Hazar Denizi'nin kuzeyindeki bölge üzerinden Avrupa'ya doğru göç etti. O dönemde bu bölge Ariana olarak anılıyordu. ⓘ
M.Ö. 6. yüzyılın ortalarında Ahamenişler Medleri devirerek Arachosia, Aria ve Bactria'yı doğu sınırlarına dahil etmiştir. Pers Kralı I. Darius'un mezar taşındaki bir yazıtta, fethettiği 29 ülkenin listesinde Kabil Vadisi'nden de bahsedilmektedir. Günümüz güney Afganistan'ında Kandahar civarındaki Arachosia bölgesi, esasen Zerdüşt'tü ve Avesta'nın Pers'e aktarılmasında kilit bir rol oynadı ve bu nedenle bazıları tarafından "Zerdüştlüğün ikinci vatanı" olarak kabul edilir. ⓘ
Büyük İskender ve Makedon kuvvetleri, bir yıl önce Gaugamela Savaşı'nda Pers Darius III'ü mağlup ettikten sonra M.Ö. 330 yılında Afganistan'a ulaşmıştır. İskender'in kısa süreli işgalinin ardından Selevkos İmparatorluğu'nun halef devleti bölgeyi M.Ö. 305 yılına kadar kontrol etmiş ve bu tarihte bir ittifak anlaşması çerçevesinde bölgenin büyük bir kısmını Maurya İmparatorluğu'na bırakmıştır. Mauryalar M.Ö. 185 yılında devrilene kadar Hindukuş'un güneyindeki bölgeyi kontrol ettiler. Ashoka'nın yönetiminin sona ermesinden 60 yıl sonra başlayan gerileme, Greko-Baktrialılar tarafından Helenistik yeniden fethe yol açtı. Kısa süre sonra bölgenin büyük bir kısmı onlardan koparak Hint-Yunan Krallığı'nın bir parçası haline geldi. MÖ 2. yüzyılın sonlarında İndo-İskitler tarafından yenilgiye uğratıldılar ve kovuldular. ⓘ
.jpg)
İpek Yolu M.Ö. birinci yüzyılda ortaya çıktı ve Afganistan, Çin, Hindistan, İran ve kuzeyde bugünkü Özbekistan'daki Buhara, Semerkant ve Hiva şehirlerine giden yollarla ticaretle gelişti. Çin ipeği, İran gümüşü ve Roma altını gibi mallar ve fikirler bu merkez noktada değiş tokuş edilirken, bugünkü Afganistan bölgesi özellikle Badahşan bölgesinden lapis lazuli taşları çıkarıyor ve ticaretini yapıyordu. ⓘ
M.Ö. birinci yüzyılda Part İmparatorluğu bölgeyi egemenliği altına almış ancak Hint-Parthialı vasallarına kaptırmıştır. MS birinci yüzyılın ortalarından sonlarına doğru, merkezi Afganistan'da bulunan büyük Kuşan İmparatorluğu Budist kültürünün büyük hamileri olmuş ve Budizm'in bölgede gelişmesini sağlamıştır. Kuşanlar MS 3. yüzyılda Sasaniler tarafından devrilmiş olsa da, Hint-Sasaniler bölgenin en azından bir kısmını yönetmeye devam etmiştir. Onları Kidaritler takip etmiş, onların yerini de Heftalitler almıştır. Onların yerini de 7. yüzyılda Türk Şahi almıştır. Kabil'deki Budist Türk Şahi'nin yerini 870 yılında Saffariler bölgeyi fethetmeden önce bir Hindu hanedanı almış, bu Hindu hanedanı Hindu Şahi olarak adlandırılmıştır. Ülkenin kuzeydoğu ve güney bölgelerinin çoğunda Budist kültürü hakim olmaya devam etmiştir. ⓘ
Ortaçağ tarihi
İslami fetih
Arap Müslümanlar MS 642 yılında Herat ve Zaranj'a İslam'ı getirmiş ve doğuya doğru yayılmaya başlamıştır; karşılaştıkları yerli halkın bir kısmı İslam'ı kabul ederken bir kısmı da isyan etmiştir. İslam'ın gelişinden önce bölge çeşitli inanç ve kültlere ev sahipliği yapıyordu ve bu durum genellikle Zerdüştlük, Budizm veya Greko-Budizm, Eski İran dinleri, Hinduizm, Hristiyanlık ve Musevilik gibi baskın dinler arasında senkretizmle sonuçlanıyordu. Bölgedeki senkretizmin bir örneği, insanların Budizm'i benimsemelerine rağmen Ahura Mazda, Lady Nana, Anahita veya Mihr (Mithra) gibi yerel İran tanrılarına tapmaları ve Herakles veya Tyche gibi Yunan Tanrılarını Buda'nın koruyucuları olarak tasvir etmeleri olabilir. Zunbil ve Kabil Şahi ilk olarak MS 870 yılında Zaranjlı Saffarid Müslümanları tarafından fethedilmiştir. Daha sonra Samaniler İslami nüfuzlarını Hindikuş'un güneyine kadar genişletmişlerdir. Gazneliler 10. yüzyılda iktidara gelmeden önce Kabil'de Müslümanlar ve gayrimüslimlerin hala yan yana yaşadıkları bildirilmektedir. ⓘ
11. yüzyıla gelindiğinde Gazneli Mahmud kalan Hindu hükümdarları yenmiş ve Kafiristan hariç tüm bölgeyi etkin bir şekilde İslamlaştırmıştır. Mahmud Gazne'yi önemli bir şehir haline getirdi ve tarihçi El-Biruni ve şair Firdevsi gibi entelektüelleri himaye etti. Gazneli hanedanı, mimari başarıları arasında uzak Jam Minaresi de bulunan Gurlular tarafından devrildi. Gurlular, 1215 yılında Harezm hanedanı tarafından fethedilmeden önce Afganistan'ı bir yüzyıldan daha kısa bir süre kontrol ettiler. ⓘ
Lodi Hanedanlığı ile Moğollar ve Babür
MS 1219 yılında Cengiz Han ve Moğol ordusu bölgeyi ele geçirmiştir. Askerlerinin Herat ve Belh'in yanı sıra Bamyan'daki Harezmi şehirlerini de yok ettiği söylenmektedir. Moğolların yol açtığı yıkım birçok yerli halkı tarımsal kırsal topluma dönmeye zorladı. Moğol egemenliği kuzeybatıda İlhanlılar ile devam ederken, 1370 yılında Timur İmparatorluğu'nu kuran Timur'un (diğer adıyla Timurlenk) istilasına kadar Hindikuş'un güneyindeki Afgan aşiret bölgelerini Khalji hanedanı yönetti. Şah Rukh'un yönetimi altında şehir, kültürel bir yeniden doğuşun merkezi olarak görkemi İtalyan Rönesansı'nın Floransa'sı ile eşleşen Timurlu Rönesansı'nın odak noktası olarak hizmet vermiştir. ⓘ
16. yüzyılın başlarında Babür Fergana'dan geldi ve Kabil'i Arghun hanedanından aldı. Babür, Birinci Panipat Savaşı'nda Delhi Sultanlığı'nı yöneten Afgan Lodi hanedanını fethetmeye devam edecekti. 16. ve 18. yüzyıllar arasında Buhara Özbek Hanlığı, İran Safevileri ve Hint Babürleri bölgenin bazı kısımlarını yönetmiştir. Ortaçağ Dönemi boyunca Afganistan'ın kuzeybatı bölgesi Horasan bölgesel adıyla anılmıştır. Horasan'ın dört başkentinden ikisi (Herat ve Belh) günümüzde Afganistan'da bulunurken, Kandahar, Zabulistan, Gazne, Kabilistan ve Afganistan bölgeleri Horasan ile Hindistan arasındaki sınırı oluşturuyordu. Bununla birlikte, 19. yüzyıla kadar Horasan terimi yerliler arasında ülkelerini tanımlamak için yaygın olarak kullanılıyordu; Sir George Elphinstone, yabancılar tarafından "Afganistan" olarak bilinen ülkenin kendi sakinleri tarafından "Horasan" olarak adlandırıldığını ve sınırda tanıştığı ilk Afgan yetkilinin onu Horasan'a hoş geldiniz diye karşıladığını hayretle yazdı. ⓘ
Modern tarih
Hotak Hanedanlığı
1709 yılında yerel bir Ghilzai aşiret lideri olan Mirwais Hotak, Safevilere karşı başarılı bir şekilde isyan etti. Gurgin Han'ı mağlup etti ve kendi krallığını kurdu. Mirwais 1715'te doğal nedenlerle öldü ve yerine kardeşi Abdül Aziz geçti; kısa süre sonra Mirwais'in oğlu Mahmud tarafından muhtemelen Safevilere topraklarını geri vermeyi planladığı için öldürüldü. Mahmud 1722'de Afgan ordusunu İran'ın başkenti İsfahan'a götürdü, Gülnabad Savaşı'ndan sonra şehri ele geçirdi ve kendisini İran Kralı ilan etti. Afgan hanedanı 1729 Damghan Savaşı'ndan sonra Nadir Şah tarafından İran'dan çıkarıldı. ⓘ
Hotak Hanedanlığının Çöküşü
1738 yılında Nadir Şah ve kuvvetleri, Hotakların son kalesi olan Kandahar Kuşatması'nda Kandahar'ı Şah Hüseyin Hotak'ın elinden almıştır. Kısa bir süre sonra Pers ve Afgan kuvvetleri Hindistan'ı işgal etmiş, Nadir Şah da bu seferlerde kendisine yardımcı olan 16 yaşındaki komutanı Ahmed Şah Durrani ile birlikte Delhi'yi yağmalamıştır. Nadir Şah 1747 yılında bir suikast sonucu öldürüldü. ⓘ
Durrani İmparatorluğu'nun Yükselişi
Nadir Şah'ın 1747'de ölümünden sonra Ahmed Şah Durrani 4.000 Peştun'dan oluşan bir birlikle Kandahar'a dönmüştü. Abdaliler "oybirliğiyle" Ahmed Şah'ı yeni liderleri olarak kabul etmişlerdi. Ahmed Şah, 1747'de göreve gelmesiyle birlikte Babür İmparatorluğu, Maratha İmparatorluğu ve ardından gerileyen Afşar İmparatorluğu'na karşı birçok sefer düzenlemiştir. Ahmed Şah, Babürlülerin atadığı vali Nasır Han'dan Kabil ve Peşaver'i ele geçirmişti. Ahmed Şah daha sonra 1750 yılında Herat'ı fethetmiş ve 1752 yılında Keşmir'i de ele geçirmiştir. Ahmed Şah Horasan'a (1750-1751) ve (1754-1755) olmak üzere iki sefer düzenlemiştir. İlk seferinde Meşhed'i kuşatmış, ancak 4 ay sonra geri çekilmek zorunda kalmıştı. Kasım 1750'de Nişabur'u kuşatmak için harekete geçti, ancak şehri ele geçiremedi ve 1751'in başlarında geri çekilmek zorunda kaldı. Ahmed Şah 1754'te geri döndü, Tun'u ele geçirdi ve 23 Temmuz'da Meşhed'i bir kez daha kuşattı. Meşhed 2 Aralık'ta düştü, ancak Şah Rûh 1755'te yeniden atandı. Torshiz, Bakharz, Jam, Khaf ve Turbat-e Haidari'yi Afganlara bırakmak zorunda kaldı. Bunu takiben Ahmed Şah Nişabur'u bir kez daha kuşatmış ve ele geçirmiştir. ⓘ
Hindistan'ın Hedefleri ve İstilaları
Ahmed Şah hükümdarlığı boyunca Hindistan'ı 8 kez işgal etti. Peşaver'in ele geçirilmesiyle birlikte Ahmed Şah burayı Pencap ve Hindistan'a yönelik askeri seferleri için uygun bir vurucu nokta olarak kullanmıştır. ⓘ
Ahmed Şah işgalleri için birçok neden aramıştı; Ahmed Şah Afganistan'ı vahim bir durumda görüyordu ve zayıf ama zengin bir komşu ülkeyi genişletmesi ve sömürmesi gerekiyordu, Ahmed Şah Hindistan işgalleri sırasında birçok fırsattan yararlandı, savaş yağmasına dayalı bir fetih ekonomisinde hazinesini doldurmak için gereken nedenleri aradı. Ahmed Şah ilk istilasını 1748'de başlatmış, İndus nehrini geçen orduları Lahor'u yağmalamış ve Durrani Krallığı'na katmıştı. Ahmed Şah, Babür ordularıyla Manupur Savaşı'nda (1748) karşılaşmış, burada yenilmiş ve Afganistan'a geri çekilmek zorunda kalmıştır. Ahmed Şah ertesi yıl 1749'da geri dönerek Lahor ve Pencap çevresindeki bölgeyi ele geçirmiş ve bu seferi bir Afgan zaferi olarak sunmuştu. 1749'dan 1767'ye kadar Ahmed Şah 6 istilaya daha liderlik edecekti; bunlardan en önemlisi, kuzey Hindistan'da bir güç boşluğu yaratan ve Maratha yayılmasını durduran Üçüncü Panipat Savaşı ile altıncı istilasıydı. ⓘ
Ahmed Şah ve Haleflerinin Ölümü
Ahmed Şah Dürrani Ekim 1772'de ölmüştü ve bunu bir iç savaş takip edecek, kardeşi Süleyman Mirza'nın yenilgisinden sonra yerine Timur Şah Dürrani geçecekti. ⓘ
Timur Şah Durrani, Durrani İmparatorluğu'nun nüfuzlu başbakanı Şah Wali Han ve Hümayun Mirza liderliğindeki bir koalisyonu yenerek Kasım 1772'de tahta çıktı. Timur Şah saltanatına, kendisine ve kendisine sadık olanlara yönelik gücü pekiştirerek başladı ve kendisine destek sağlamak için Durrani Sardarları ile Kabil ve Kandahar'daki etkili aşiret liderlerini tasfiye etti. Timur Şah'ın reformları aynı zamanda Durrani İmparatorluğu'nun başkentinin Kandahar'dan Kabil'e kaydırılmasına da tanık oldu, çünkü burası esasen imparatorluğun kalbinin attığı yer olduğu için bir emirlik üssü olarak imparatorluğu daha iyi kapsayabiliyordu. Bu reform Kabil'in bugünkü Afganistan'ın modern başkenti olmasını sağladı. Gücü kendinde toplayan Timur Şah, imparatorluğu sağlamlaştırmak ve ayrı tutmak için birçok isyan dizisiyle savaşacak, Timur Şah aynı zamanda babasının yaptığı gibi Sihlere karşı Pencap'a seferler düzenleyecek, ancak daha başarılı olacaktı. Timur Şah'ın Zangi Han Durrani komutasındaki kuvvetlerine Afgan, Kızılbaş ve Moğol süvarilerinden oluşan toplam 18.000'den fazla adamla komuta ettiği bu sefer sırasında yaptığı savaşların en önemli örneği budur. 60.000'den fazla Sih adamına karşı. Sihler bu savaşta 30.000'den fazla kayıp verecek ve Pencap'ta Durranilerin yeniden dirilişine sahne olacaktı. Durraniler 1772'de Ahmed Şah'ın ölümünden sonra Multan'ı kaybettiler, Timur Şah'ın bu zaferinin ardından Timur Şah Multan'ı kuşatarak yeniden ele geçirdi ve Multan Kuşatması'na (1818) kadar bir vilayet olarak yeniden Durrani imparatorluğuna dahil etti. Timur Şah'ın 18 veya 20 Mayıs 1793'teki ölümünden sonra yerine oğlu Zaman Şah Durrani geçecektir. Timur Şah'ın hükümdarlığı imparatorluğun istikrara kavuşturulması ve sağlamlaştırılması girişimlerine sahne oldu. Ancak Timur Şah'ın 24'ten fazla oğlu vardı ve bu, imparatorluğu veraset krizleri yüzünden iç savaşa sürükleyecek bir hataydı. ⓘ
Zaman Şah Durrani, babası Timur Şah Durrani'nin ölümünün ardından Durrani Tahtına geçecekti. Bu durum, kardeşleri Mahmud Şah Durrani ve Hümayun Mirza'nın ona karşı ayaklanmasıyla iç savaşa yol açtı. Hümayun'un merkezi Kandahar'da, Mahmud Şah'ın merkezi ise Herat'taydı. Zaman Şah, Hümayun'u yenecek ve Mahmud Şah Durrani'nin sadakatini de zorlayacaktır. Tahttaki konumunu sağlamlaştıran Zaman Şah, Pencap'a 3 sefer düzenlemiş, ilk iki seferde Lahor'u ele geçirmiş ancak olası bir Kaçar istilası ya da kardeşi Mahmud Şah Durrani'nin isyanı gibi nedenlerle geri çekilmek zorunda kalmıştır. Zaman Şah, 1800 yılında isyancı Ranjit Singh ile başa çıkmak için üçüncü Pencap seferine çıktı. Ancak, kardeşi Mahmud Şah Durrani'nin isyan etmesiyle geri çekilmek zorunda kaldı, Zaman Şah saltanatından indirilecek ve yerine kardeşi Mahmud Şah Durrani geçecekti. Ancak Mahmud Şah Durrani saltanatının ikinci yılında, 13 Temmuz 1803 tarihinde kardeşi Şah Şüca Durrani tarafından tahttan indirilecektir. Şah Şüca, uzun süredir iç savaşla boğuşan Durrani Krallığı'nı sağlamlaştırmaya çalışacaktı. Şah Şüca daha sonra kardeşi tarafından Nimla Savaşı'nda (1809) tahttan indirilecek, Mahmud Şah Durrani Şah Şüca'yı yenerek kaçmaya zorlayacak ve Şah Mahmud 3 Mayıs 1809'da başlayan ikinci saltanatı için tahtı tekrar gasp edecektir. ⓘ
Barakzai hanedanı ve İngiliz savaşları
19. yüzyılın başlarında Afgan İmparatorluğu batıda Perslerin, doğuda ise Sih İmparatorluğu'nun tehdidi altındaydı. Afganistan, merkezi batıda bulunan Herat Emirliği de dahil olmak üzere bölünmüştü. Barakzai kabilesinin lideri Fateh Han, kardeşlerinin çoğunu imparatorluk genelinde iktidar pozisyonlarına yerleştirdi ve çoğunlukla büyük şehirlerin ve vilayetlerin valisi olarak yönetti. Durrani kralına ihanet ettiği gerekçesiyle öldürülmesinden sonra. Fateh Han, Mahmud Şah Durrani tarafından idam cezasına çarptırılır. Kardeşleri isyan etti ve imparatorluğun eyaletlerini kendi aralarında paylaştılar. Bu çalkantılı dönemde Afganistan birçok devlete bölünmüştü; bunlar arasında Kandahar Prensliği, Kunduz Hanlığı, Maimana Hanlığı ve daha birçok devlet vardı. En önde gelen devlet, 1826 yazında kendini emir ilan ettikten sonra Dost Muhammed Han tarafından yönetilen Kabil Emirliği'ydi. Durrani İmparatorluğu'nun çöküşü ve Sadozai Hanedanlığı'nın Afganistan'ın bu çalkantılı iç savaş döneminde sürgüne gönderilmesiyle Pencap ve Keşmir, Mart 1823'te Khyber Pakhtunkhwa'yı işgal eden ve Nowshera Savaşı'nda Peşaver şehrini Peşaver Sardarları'ndan (Durrani İmparatorluğu'nun çöküşünün ardından bölünen birçok ülkeden biri) ele geçiren Sih İmparatorluğu hükümdarı Ranjit Singh'e kaptırıldı. 1837'de Dost Muhammed Han Peşaver'i geri almaya çalıştı ve oğlu Vezir Ekber Han komutasında büyük bir kuvvet göndererek Hayber Geçidi yakınlarındaki Jamrud Savaşı'na yol açtı. Ekber Han ve Afgan ordusu Jamrud Kalesi'ni Sih Khalsa Ordusu'ndan almayı başaramadı, ancak Sih Komutan Hari Singh Nalwa'yı öldürdü ve böylece Afgan-Sikh Savaşları sona erdi. Bu sırada İngilizler doğudan ilerliyor, Ranjit Singh'in ölümünün ardından kendi çalkantılı dönemini geçiren Sih İmparatorluğu'nu fethediyor ve "Büyük Oyun" sırasındaki ilk büyük çatışmada doğrudan Kabil Emirliği'ni karşı karşıya getiriyordu. ⓘ
1838'de bir İngiliz keşif gücü Afganistan'a girerek Kandahar Prensliği'ni işgal etti ve Ağustos 1839'da Kabil'i ele geçirerek Dost Muhammed'i Afganistan'daki diğer hizipler ve isyancılarla birlikte sürgüne zorlarken, yerine Kabil'in yeni hükümdarı olarak eski Durrani hükümdarı Şah Shuja Durrani'yi ve onun haberi olmadan tahtta fiili bir kuklayı geçirdi. Şah Şüca'nın öldürüldüğü bir ayaklanmanın, 1842'de İngiliz-Hint kuvvetlerinin Kabil'den çekilmesinin ve Elphinstone'un ordusunun imha edilmesinin ve Kabil'in yağmalanmasına yol açan Kabil Savaşı'nın ardından İngilizler Afganistan'a boyun eğdirme girişimlerinden vazgeçerek Dost Muhammed Han'ın hükümdar olmasına izin verdiler ve askeri güçlerini Afganistan'dan çektiler. Dost Muhammed Han, saltanatının büyük bölümünü Afganistan'ın Durrani-Barakzai iç savaşlarında kaybedilen kısımlarını birleştirmekle geçirecektir. Dost Muhammed Han, 1842'de yönetime geri döndükten sonra çok sayıda sefer düzenleyecek, sadece Kabil, Gazne ve diğer şehirlerden yönetecek, Dost Muhammed hükümdarlığı sırasında Afgan topraklarını birleştirecek ve 1862-63 Herat Seferi'nde son eyalet olan Herat'ı güvence altına alacaktı. Dost Muhammed, Herat'ı ele geçirmek için düzenlediği seferden birkaç ay sonra 9 Haziran 1863'te öldü. Dost Muhammed'in halefleri Afganistan İç Savaşı'nda (1863-1869) Şer Ali Han, Muhammed Afzal Han ve Muhammed Azam Han arasında Afganistan tahtı için mücadele edeceklerdi. Şer Ali bu iç savaşı kazanacak ve 1878'de İngilizler, bölgedeki Rus etkisi nedeniyle yapılan İkinci Anglo-Afgan Savaşı'nda geri dönene kadar ülkeyi yönetmeye devam edecektir. 1879'da Şer Ali Han'ın ölümünden sonra yerine geçen Eyüp Han'ın yerine Abdurrahman Han geçmiştir. İngiltere, 1879 Gandamak Antlaşması'nın bir parçası olarak Afganistan'ın dış ilişkilerinin kontrolünü ele geçirecek ve Afganistan'ı resmi bir İngiliz Korumalı Devleti haline getirecekti. 1893 yılında Emir Abdur Rahman, etnik Peştun ve Beluç bölgelerinin Pakistan ve Afganistan arasındaki günümüz sınırını oluşturan Durand Hattı ile bölündüğü bir anlaşma imzaladı. Şii egemenliğindeki Hazaracat ve pagan Kafiristan, 1891-1896 yıllarında Abdur Rahman Han tarafından fethedilene kadar siyasi olarak bağımsız kaldı. Özellikleri ve kabilelere karşı acımasız yöntemleri nedeniyle "Demir Emir" olarak biliniyordu. Demir Emir, Rus ve İngilizlerden gelen demiryolu ve telgraf hatlarını "truva atı" olarak görüyordu ve bu nedenle Afganistan'da demiryolu gelişimini engelledi. 1901 yılında öldü ve yerine oğlu Habibullah Han geçti. ⓘ
Bu aslanlar [İngiltere ve Rusya] arasında bir keçi ya da öğütme değirmeninin iki güçlü taşı arasında bir buğday tanesi gibi olan Afganistan gibi küçük bir güç, taşların ortasında toz haline gelmeden nasıl durabilir?
- "Demir Emir" Abdur Rahman Han, 1900 yılında ⓘ
Afganistan'ın tarafsız olduğu Birinci Dünya Savaşı sırasında Habibullah Han, Hindu-Alman Komplosu'nun bir parçası olarak İngiltere'den tam bağımsızlık ilan etmek, onlara katılmak ve İngiliz Hindistan'ına saldırmak için Niedermayer-Hentig Seferi'ndeki Merkezi Güçlerin yetkilileri tarafından karşılandı. Afganistan'ı Merkezi Güçlere katma çabaları başarısız oldu, ancak İngilizlere karşı tarafsız kalmaları halk arasında hoşnutsuzluğa neden oldu. Habibullah Şubat 1919'da bir av gezisi sırasında suikasta uğradı ve Amanullah Han sonunda iktidarı devraldı. 1915-1916 seferlerinin sadık bir destekçisi olan Amanullah Han, Hayber Geçidi üzerinden İngiliz Hindistan'ına girerek Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nı kışkırttı. ⓘ
Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nın sona ermesinin ve 19 Ağustos 1919'da Rawalpindi Antlaşması'nın imzalanmasının ardından Emir Amanullah Han, Afganistan Emirliği'ni egemen ve tam bağımsız bir devlet olarak ilan etti. Başta Sovyetler Birliği ve Weimar Almanya Cumhuriyeti olmak üzere uluslararası toplumla diplomatik ilişkiler kurarak ülkesinin geleneksel izolasyonuna son vermek için harekete geçti. Afganistan Emirliği'nin Afganistan Krallığı'na dönüştüğü 9 Haziran 1926'da kendisini Afganistan Kralı ilan etti. 1927-28 yıllarında gerçekleştirdiği Avrupa ve Türkiye turunun ardından ülkesini modernleştirmeyi amaçlayan bir dizi reform gerçekleştirdi. Bu reformların arkasındaki kilit güç, kadınların eğitiminin ateşli bir destekçisi olan Mahmud Tarzi'ydi. Afganistan'ın 1923 anayasasının ilköğretimi zorunlu kılan 68. Maddesi için mücadele etti. Kölelik kurumu 1923 yılında Afganistan Emirliği'nde kaldırıldı. Kral Amanullah'ın eşi Kraliçe Süreyya, bu dönemde kadınların eğitimi ve baskıya karşı mücadelede önemli bir figürdü. ⓘ
Kadınlar için geleneksel burkanın kaldırılması ve birkaç karma okulun açılması gibi uygulamaya konulan bazı reformlar, birçok aşiret ve dini lideri hızla yabancılaştırdı ve bu durum Afgan İç Savaşı'na (1928-1929) yol açtı. Ezici bir silahlı muhalefetle karşı karşıya kalan Kral Amanullah Ocak 1929'da tahttan çekildi ve kısa bir süre sonra Kabil, Habibullah Kalakani liderliğindeki Sakavist güçlerin eline geçti. Amanullah'ın kuzeni Prens Muhammed Nadir Şah da Ekim 1929'da Kalakani'yi yenerek öldürdü ve Kral Nadir Şah ilan edildi. Kral Amanullah'ın reformlarını modernleşmeye daha kademeli bir yaklaşım lehine terk etti, ancak 1933'te Amanullah'a sadık olan on beş yaşındaki Hazara öğrencisi Abdul Khaliq tarafından öldürüldü. ⓘ
Nadir Şah'ın 19 yaşındaki oğlu Muhammed Zahir Şah tahta geçti ve 1933'ten 1973'e kadar Kral olarak hüküm sürdü. 1944-1947 yılları arasında yaşanan aşiret isyanlarında Kral Zahir'in saltanatına Mazrak Zadran, Salemai ve Mirzali Han liderliğindeki Zadran, Safi, Mangal ve Vezir aşiretlerinin yanı sıra birçoğu Amanullah yanlısı olan diğer aşiretler tarafından meydan okundu. Müslüman devletler Türkiye, Irak Haşimi Krallığı ve İran/Pers ile yakın ilişkiler sürdürülürken, 1934'te Milletler Cemiyeti'ne katılarak uluslararası ilişkiler geliştirilmeye çalışıldı. 1930'larda yollar ve altyapı geliştirildi, ulusal bir banka kuruldu ve eğitim arttı. Kuzeydeki karayolu bağlantıları, büyüyen pamuk ve tekstil endüstrisinde büyük rol oynadı. Ülke, Mihver güçleriyle yakın ilişkiler kurdu; Nazi Almanyası, İtalya Krallığı ve Japonya İmparatorluğu ile birlikte o dönemde Afganistan'ın kalkınmasında en büyük paya sahipti. ⓘ
18. yüzyılda Babür Devleti'nin zayıflaması üzerine, Afgan kabileleri de bağımsız hareket etmeye başlamıştır. Bu durumda Gılzay gibi bazı kabilelerin Babür, Abdaliler gibi bazılarının da İran tarafında yer almaları, ülkedeki karışıklığı artırmıştır. Bu esnada Nadir Kulu komutasındaki Türkmen ordusu Afganistan ve İran'ı yönetim altına almış; Hindistan'daki Babür Devleti de vergiye bağlanmıştır. Nadir Şah'ın ölümünden sonra yönetime geçen Ahmet Şah, Hindistan'daki Babür Devleti’ni hakimiyeti altına almıştır (1756-1757). ⓘ
Bu yıllarda İran’ın sergilediği yayılmacı politikanın tehlikesini gören Ahmet Şah, bu konuda Osmanlı Devleti ile ortak hareket etmeyi istemiş olsa da girişimlerinden bir netice alamamıştır. Ahmet Şah’tan sonra Afganistan yönetiminde bulunan Timur Şah ve Zaman Şah dönemlerinde ülke, önceki ihtişamlı ve güçlü durumunu koruyamamış, iç karışıklıklar baş göstermiştir. ⓘ
Bu karışıklıklar 19. yüzyılın ilk çeyreğine kadar sürdükten sonra, Dost Muhammed’in yönetime geçmesi ile ülkedeki birlik tekrar sağlanmıştır. Ancak bu dönemde ise Kuzey Hindistan, Afgan birliğini zayıflatma çabası içine girmiştir. Bu yıllarda İngilizlerin yavaş yavaş Hindistan’ı hakimiyetleri altına aldıkları gözlenmektedir. İlk Afgan-İngiliz ilişkisi, Kuzey Hindistan’da Peşaver probleminin çözümünde İngiliz hakemliği ile olmuştur. Arkasından 1839-1842 yılları arasında süren Birinci İngiliz-Afgan Savaşı patlak vermiştir. ⓘ
Dost Muhammed, ülkesi İngilizler tarafından işgal edilmesine rağmen 1863’te Kabil’e dönerek tekrar Afgan birliğini sağlamıştı. Dost Muhammed’in 9 Haziran 1863 tarihinde vefat etmesi ile Afganistan, tekrar iktidar mücadele kaosuna sürüklenmiştir. Oğlu Şir Ali’nin 1868’de iktidarı ele geçirmesiyle bu mücadele durulmuştur. Rusların Türkistan’ı işgali, Afganlar ile İngilizleri doğal müttefik yapmıştır. Ruslar, Türkistan’ı işgal etmelerine rağmen Afganistan önderliğinde Orta Asya Devletleri’ni de içine alan bir birlik oluşmasından hep çekinmişlerdir. ⓘ
İngiltere ise Afganistan bağımsızlığını kabul edip-etmemekte tereddüt etmiştir. Bu durum ilişkilerin gerginleşmesine ve 6 Mayıs - 8 Ağustos 1919 tarihleri arasında cereyan eden Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nın başlamasına sebep olmuştur. Bu savaşta başarı elde edemeyen İngilizler, 8 Ağustos 1919’da imzalanan Ravalpindi Antlaşması ile Afganistan'ın bağımsızlığını tanımıştır. Bu antlaşmanın ardından 19 Ağustos 1919 tarihinde Emanullah Han tarafından Afganistan'ın bağımsızlığı ilan edildi. ⓘ
Çağdaş tarih
Kral Zahir 1946 yılına kadar, Başbakanlık görevini yürüten ve Nadir Şah'ın politikalarını devam ettiren amcasının yardımıyla ülkeyi yönetti. Zahir Şah'ın amcalarından bir diğeri olan Şah Mahmud Han 1946'da Başbakan oldu ve daha fazla siyasi özgürlük sağlayan bir deney başlattı, ancak beklediğinden daha ileri gidince politikayı tersine çevirdi. Yerine 1953'te kralın kuzeni ve kayınbiraderi olan ve bir Peştunistan kurulmasını isteyen bir Peştun milliyetçisi olan Muhammed Davud Han geçti ve bu da Pakistan ile ilişkilerin oldukça gerginleşmesine yol açtı. Davud Han 1963'e kadar görevde kaldığı on yıl boyunca sosyal modernleşme reformları için baskı yaptı ve Sovyetler Birliği ile daha yakın bir ilişki kurmaya çalıştı. Daha sonra 1964 anayasası oluşturuldu ve kraliyetten olmayan ilk başbakan yemin etti. ⓘ
Kral Zahir Şah, babası Nadir Şah gibi, kademeli modernleşme, milliyetçi duygular yaratma ve Birleşik Krallık ile ilişkileri geliştirirken ulusal bağımsızlığı koruma politikasına sahipti. Ancak Afganistan tarafsız kalmış ve ne İkinci Dünya Savaşı'na katılmış ne de sonrasında Soğuk Savaş'ta herhangi bir güç bloğunun yanında yer almıştır. Bununla birlikte, hem Sovyetler Birliği hem de Amerika Birleşik Devletleri savaş sonrası dönemde Afganistan'ın ana otoyollarını, havaalanlarını ve diğer hayati altyapısını inşa ederek nüfuz mücadelesine girdiğinden bu rekabetten faydalandı. Kişi başı bazında Afganistan diğer tüm ülkelerden daha fazla Sovyet kalkınma yardımı aldı. Dolayısıyla Afganistan'ın her iki Soğuk Savaş düşmanıyla da iyi ilişkileri vardı. 1973 yılında Kral İtalya'dayken Davud Han kansız bir darbe yaparak Afganistan'ın ilk Cumhurbaşkanı oldu ve monarşiyi ortadan kaldırdı. ⓘ
Demokratik Cumhuriyet ve Sovyet Savaşı
Nisan 1978'de komünist Afganistan Demokratik Halk Partisi (PDPA), Saur Devrimi olarak adlandırılan süreçte dönemin Devlet Başkanı Muhammed Davud Han'a karşı kanlı bir darbeyle iktidarı ele geçirdi. PDPA, Afganistan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulduğunu ilan etti ve ilk lideri Halkın Demokratik Partisi genel sekreteri Nur Muhammed Taraki oldu. Bu, Afganistan'ı yoksul ve gözlerden uzak (barışçıl olsa da) bir ülkeden uluslararası terörizmin yuvası haline getirecek bir dizi olayı tetikleyecekti. PDPA, güçlü muhalefeti kışkırtan çeşitli sosyal, sembolik ve toprak dağıtım reformları başlatırken, siyasi muhaliflere de acımasızca baskı uyguladı. Bu durum huzursuzluğa neden oldu ve 1979 yılına gelindiğinde gerilla mücahitlerin (ve daha küçük çaplı Maoist gerillaların) ülke çapında rejim güçlerine karşı yürüttüğü bir iç savaşa dönüştü. Pakistan hükümetinin bu isyancılara gizli eğitim merkezleri sağlaması, ABD'nin Pakistan'ın Servisler Arası İstihbaratı (ISI) aracılığıyla onları desteklemesi ve Sovyetler Birliği'nin PDPA rejimini desteklemek için binlerce askeri danışman göndermesi nedeniyle hızla bir vekalet savaşına dönüştü. Bu arada, PDPA'nın rakip fraksiyonları - baskın Khalq ve daha ılımlı Parcham - arasında giderek artan düşmanca bir sürtüşme vardı. ⓘ
Eylül 1979'da PDPA Genel Sekreteri Taraki, Halkın Demokratik Partisi'nin yeni genel sekreterliğini üstlenen Khalq üyesi, dönemin başbakanı Hafizullah Amin tarafından düzenlenen bir iç darbeyle öldürüldü. Amin döneminde ülkedeki durum kötüleşti ve binlerce insan kayboldu. Amin hükümetinden hoşnut olmayan Sovyet Ordusu Aralık 1979'da ülkeyi işgal ederek Kabil'e yöneldi ve sadece üç gün sonra Amin'i öldürdü. Oluşan boşluğu Parcham'dan Babrak Karmal liderliğinde ama her iki fraksiyonu da (Parcham ve Khalq) kapsayan Sovyet tarafından organize edilmiş bir rejim doldurdu. Karmal yönetimindeki Afganistan'ı istikrara kavuşturmak için daha büyük sayılarda Sovyet birlikleri konuşlandırıldı ve bu da Sovyet-Afgan Savaşı'nın başlangıcı oldu. ABD ve Pakistan, Suudi Arabistan ve Çin gibi daha küçük aktörlerle birlikte isyancıları desteklemeye devam ederek milyarlarca dolar nakit para ve iki bin adet FIM-92 Stinger karadan havaya füze de dahil olmak üzere silah sağladı. Dokuz yıl süren savaş 562.000 ila 2 milyon Afgan'ın ölümüne ve yaklaşık 6 milyon insanın yerinden edilmesine neden oldu ve bu insanlar daha sonra Afganistan'dan, çoğunlukla Pakistan ve İran'a kaçtı. Ağır hava bombardımanı birçok kırsal köyü yok etti, milyonlarca kara mayını yerleştirildi ve Herat ve Kandahar gibi bazı şehirler de bombardımandan zarar gördü. Pakistan'ın Kuzey-Batı Sınır Eyaleti, Sovyet karşıtı Afgan direnişi için bir örgütlenme ve ağ oluşturma üssü olarak işlev gördü ve eyaletin etkili Deobandi uleması 'cihadın' desteklenmesinde önemli bir rol oynadı. Sovyetlerin çekilmesinden sonra, 1992 yılında Halk Demokratik Partisi lideri Muhammed Necibullah yönetimindeki komünist rejim çökene kadar iç savaş devam etti. ⓘ
Sovyet-Afgan Savaşı'nın Afganistan üzerinde ciddi sosyal etkileri oldu. Toplumun militarizasyonu, ağır silahlı polislerin, özel korumaların, açık silahlı sivil savunma gruplarının ve benzeri şeylerin Afganistan'da on yıllar boyunca norm haline gelmesine yol açtı. Geleneksel güç yapısı din adamlarından, cemaat büyüklerinden, aydınlardan ve ordudan güçlü savaş ağalarının lehine değişmişti. ⓘ
Soğuk Savaş sonrası çatışma
.png)
Çeşitli mücahit gruplarının liderleri arasında işlevsiz bir koalisyon hükümetinin kurulmasının ardından bir başka iç savaş patlak verdi. Anarşi ve hizip çatışmalarının ortasında, çeşitli mücahit grupları yaygın tecavüz, cinayet ve gasp eylemlerinde bulunurken, Kabil ağır bombardıman altında kaldı ve çatışmalar nedeniyle kısmen tahrip oldu. Farklı liderler arasında birkaç başarısız uzlaşma ve ittifak gerçekleşti. Taliban, Eylül 1994'te Pakistan'daki İslami medreselerden (okullardan) gelen ve kısa süre içinde Pakistan'dan askeri destek alan öğrencilerden (talib) oluşan bir hareket ve milis olarak ortaya çıktı. O yıl Kandahar şehrinin kontrolünü ele geçiren Taliban, 1996 yılında Rabbani hükümetini Kabil'den kovana kadar daha fazla bölgeyi fethetti ve burada 3 ülke tarafından uluslararası tanınırlık kazanan bir emirlik kurdu: Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri. Taliban, İslami şeriat hukuku yorumlarını sert bir şekilde uyguladığı için uluslararası alanda kınandı ve bu da başta kadınlar olmak üzere pek çok Afgan'a acımasızca davranılmasına neden oldu. İktidarları sırasında Taliban ve müttefikleri Afgan sivillere karşı katliamlar gerçekleştirmiş, açlıktan ölmek üzere olan sivillere BM gıda yardımını engellemiş ve geniş verimli arazileri yakıp on binlerce evi yok ederek yakıp yıkma politikası izlemiştir. ⓘ
Kabil'in Taliban'ın eline geçmesinin ardından Ahmed Şah Mesud ve Abdul Raşid Dostum, Taliban'a karşı direnmek için daha sonra başkalarının da katılacağı Kuzey İttifakı'nı kurdu. Dostum'un güçleri 1997 ve 1998'deki Mezar-ı Şerif Savaşları sırasında Taliban tarafından yenilgiye uğratıldı; Pakistan Genelkurmay Başkanı Pervez Müşerref, Taliban'ın Kuzey İttifakı'nı yenmesine yardım etmek üzere binlerce Pakistanlıyı göndermeye başladı. 2000 yılına gelindiğinde Kuzey İttifakı topraklarının sadece %10'unu kontrol ediyordu ve kuzeydoğuda köşeye sıkışmıştı. 9 Eylül 2001'de Mesud, Panjshir Vadisi'nde iki Arap intihar saldırganı tarafından öldürüldü. 1990-2001 yılları arasındaki iç çatışmalarda yaklaşık 400.000 Afgan öldü. ⓘ
21. yüzyıl
Ekim 2001'de ABD, Taliban'ın "misafiri" olan ve Afganistan'da El Kaide ağını yöneten 11 Eylül saldırılarının baş şüphelisi Usame Bin Ladin'i teslim etmeyi reddeden Taliban'ı iktidardan uzaklaştırmak için Afganistan'ı işgal etti. Afganların çoğunluğu Amerika'nın ülkelerini işgal etmesini destekledi. İlk işgal sırasında ABD ve İngiltere güçleri El Kaide eğitim kamplarını bombaladı ve daha sonra Kuzey İttifakı ile birlikte çalışarak Taliban rejimine son verdi. ⓘ
Aralık 2001'de Taliban hükümetinin devrilmesinin ardından Hamid Karzai başkanlığında Afgan Geçici Yönetimi kuruldu. Karzai yönetimine yardımcı olmak ve temel güvenliği sağlamak üzere BM Güvenlik Konseyi tarafından Uluslararası Güvenlik Yardım Gücü (ISAF) kuruldu. Bu zamana kadar, yirmi yıllık savaşın ve o dönemde yaşanan ciddi kıtlığın ardından, Afganistan dünyadaki en yüksek bebek ve çocuk ölüm oranlarından birine, en düşük ortalama yaşam süresine sahipti, nüfusun büyük bir kısmı açtı ve altyapı harap durumdaydı. Birçok yabancı bağışçı, savaşın yıktığı ülkeyi yeniden inşa etmek için yardım ve destek sağlamaya başladı. ⓘ
Bu arada Taliban güçleri Pakistan içinde yeniden gruplaşmaya başlarken, daha fazla koalisyon birliği de yeniden inşa sürecine yardımcı olmak için Afganistan'a girdi. Taliban Afganistan'ın kontrolünü yeniden ele geçirmek için bir isyan başlattı. Önümüzdeki on yıl boyunca ISAF ve Afgan birlikleri Taliban'a karşı birçok saldırı düzenledi ancak Taliban'ı tam olarak yenmeyi başaramadı. Afganistan, yabancı yatırım eksikliği, hükümetin yolsuzluğu ve Taliban isyanı nedeniyle dünyanın en fakir ülkelerinden biri olarak kaldı. Bu arada Karzai ülke halklarını birleştirmeye çalıştı ve Afgan hükümeti 2004 yılında Afganistan İslam Cumhuriyeti adıyla bir anayasa kabul ederek bazı demokratik yapılar inşa etmeyi başardı. Genellikle yabancı donör ülkelerin desteğiyle ülkenin ekonomisini, sağlık hizmetlerini, eğitimini, ulaşımını ve tarımını iyileştirmek için girişimlerde bulunuldu. ISAF güçleri de Afgan Ulusal Güvenlik Güçlerini eğitmeye başladı. 2002'den sonra yaklaşık beş milyon Afgan ülkelerine geri gönderildi. Afganistan'da bulunan NATO birliklerinin sayısı 2011'de 140,000'e ulaştı ve 2018'de yaklaşık 16,000'e düştü. ⓘ
Eylül 2014'te Eşref Gani, Afganistan tarihinde ilk kez iktidarın demokratik yollarla devredildiği 2014 cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ardından cumhurbaşkanı oldu. 28 Aralık 2014'te NATO, ISAF'ın Afganistan'daki muharebe operasyonlarını resmen sona erdirdi ve tüm güvenlik sorumluluğunu Afgan hükümetine devretti. NATO liderliğindeki Kararlı Destek Operasyonu aynı gün ISAF'ın halefi olarak kuruldu. Binlerce NATO askeri Afgan hükümet güçlerini eğitmek, onlara danışmanlık yapmak ve Taliban'a karşı mücadelelerini sürdürmek üzere ülkede kalmaya devam etti. 2015 yılında yapılan tahminlere göre "2001 yılından bu yana Afganistan savaşında yaklaşık 147,000 kişi öldürülmüştür. Öldürülenlerin 38.000'den fazlası sivildir". Body Count başlıklı bir rapor, Afganistan'daki çatışmaların sonucunda 106.000-170.000 sivilin çatışmanın tüm taraflarınca öldürüldüğü sonucuna varmıştır. ⓘ
14 Nisan 2021'de NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, ittifakın 1 Mayıs itibariyle Afganistan'dan askerlerini çekmeye başlama konusunda anlaştığını söyledi. NATO birliklerinin çekilmeye başlamasından kısa bir süre sonra Taliban, Afgan hükümetine karşı bir saldırı başlattı ve çökmekte olan Afgan hükümet güçlerinin önünde hızla ilerledi. 15 Ağustos 2021'de Taliban bir kez daha Afgan topraklarının büyük çoğunluğunu kontrol ederken, başkent Kabil'i yeniden ele geçirdi ve çok sayıda sivil, hükümet yetkilisi ve yabancı diplomat tahliye edildi. Başkan Gani o gün Afganistan'dan kaçtı. 16 Ağustos 2021 itibariyle, üst düzey devlet adamları tarafından yönetilen gayri resmi bir Koordinasyon Konseyi, Afganistan İslam Cumhuriyeti devlet kurumlarının Taliban'a devrini koordine etme sürecindeydi. 17 Ağustos'ta Afganistan İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı Amrullah Salih kendisini Afganistan'ın geçici Cumhurbaşkanı ilan etti ve Ahmed Mesud ile birlikte Panjshir Vadisi'nde 6.000'den fazla askerle Taliban karşıtı bir cephe kurduğunu duyurdu. Ancak 6 Eylül'de Taliban Panjshir vilayetinin büyük bölümünün kontrolünü ele geçirdi ve direnişçiler vilayet içinde savaşmaya devam etmek üzere dağlara çekildi. Vadideki çatışmalar Eylül ortasında sona ererken, direniş liderleri Amrullah Salih ve Ahmet Mesud komşu Tacikistan'a kaçtı. ⓘ
.png)
Afganistan İslam Emirliği, muhaliflerinin yenilmesi ya da ülkeyi terk etmesiyle hızla yeniden kuruldu. Görünüşe göre Emirlik, 7 Eylül 2021'de göreve gelen yüce lider Hibatullah Akhundzada ve Başbakan Vekili Hasan Akhund tarafından yönetiliyor. Akhund, Taliban'ın dört kurucusundan biri ve önceki Emirliklerinde Başbakan yardımcısıydı; atanması ılımlılar ve sertlik yanlıları arasında bir uzlaşma olarak görüldü. Adalet Bakanı olarak Abdul Hakim Ishaqzai'nin de yer aldığı tamamı erkeklerden oluşan yeni bir kabine kuruldu. 20 Eylül 2021'de Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres, Dışişleri Bakanı vekili Amir Khan Muttaqi'den Doha'daki resmi sözcüsü Suhail Shaheen'e Afganistan'ın üye devlet statüsünü resmen talep eden bir mektup aldı ve Genel Kurul'a hitap etmesini istedi. Birleşmiş Milletler, 1996'dan 2001'e kadar süren önceki Taliban yönetimi sırasında temsilcilerini hiçbir zaman tanımamış ve bunun yerine sürgündeki hükümetle çalışmayı tercih etmişti. ⓘ
Batılı ülkeler, Taliban'ın Ağustos 2021'de ülkeyi ele geçirmesinin ardından Afganistan'a yapılan insani yardımların çoğunu askıya aldı ve Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu da ödemeleri durdurdu. Ekim 2021'de Afganistan'ın 39 milyonluk nüfusunun yarısından fazlası akut gıda sıkıntısıyla karşı karşıya kaldı. 11 Kasım 2021'de İnsan Hakları İzleme Örgütü, Afganistan'ın ekonomik ve bankacılık krizi nedeniyle yaygın bir kıtlıkla karşı karşıya olduğunu bildirdi. ⓘ
Coğrafya
Kandahar
Afganistan Güney-Orta Asya'da yer almaktadır. Afganistan merkezli bölge "Asya'nın kavşağı" olarak kabul edilir ve ülke Asya'nın Kalbi lakabını almıştır. Ünlü Urdu şairi Allama İkbal bir keresinde ülke hakkında şöyle yazmıştır:
Asya, Afgan ulusunun kalbi olduğu bir su ve toprak kütlesidir. Uyumsuzluğundan Asya'nın uyumsuzluğu; ve uyumundan Asya'nın uyumu doğar. ⓘ
Afganistan 652,864 km2 (252,072 sq mi) yüzölçümüyle dünyanın en büyük 41. ülkesidir; Fransa'dan biraz daha büyük, Myanmar'dan daha küçüktür ve yaklaşık olarak Amerika Birleşik Devletleri'nin Teksas eyaleti büyüklüğündedir. Afganistan karayla çevrili olduğu için kıyı şeridi yoktur. Afganistan en uzun kara sınırını (Durand Hattı) doğuda ve güneyde Pakistan ile paylaşmakta, bunu kuzeydoğuda Tacikistan, batıda İran, kuzeybatıda Türkmenistan, kuzeyde Özbekistan ve kuzeydoğuda Çin ile olan sınırlar takip etmektedir; Hindistan, Pakistan yönetimindeki Keşmir üzerinden Afganistan ile bir sınır tanımaktadır. Güneybatıdan saat yönünde Afganistan, İran'ın Sistan ve Beluçistan Eyaleti, Güney Horasan Eyaleti ve Razavi Horasan Eyaleti; Türkmenistan'ın Ahal Bölgesi, Mary Bölgesi ve Lebap Bölgesi ile sınır paylaşmaktadır; Özbekistan'ın Surxondaryo Bölgesi; Tacikistan'ın Khatlon Bölgesi ve Gorno-Badakhshan Özerk Bölgesi; Çin'in Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi; ve Pakistan'ın Gilgit-Baltistan bölgesi, Khyber Pakhtunkhwa eyaleti ve Balochistan eyaleti. ⓘ
Afganistan'ın coğrafyası çeşitlilik göstermekle birlikte çoğunlukla dağlık ve engebelidir; bazı sıra dışı dağ sırtlarına platolar ve nehir havzaları eşlik eder. Afganistan'ın kuzey doğusunda Pamir Dağları ve Karakoram Dağları üzerinden doğu Tibet'e uzanan Himalayalar'ın batı uzantısı olan Hindukuş silsilesi hakimdir. En yüksek noktaların çoğu, genellikle "Dünyanın Çatısı "nın bir parçası olarak kabul edilen verimli dağ vadilerinden oluşan doğudadır. Hindukuş batı-orta dağlık bölgelerde sona erer ve kuzey ve güneybatıda Türkistan Ovaları ve Sistan Havzası olarak adlandırılan düzlükler oluşturur; bu iki bölge sırasıyla inişli çıkışlı otlaklar ve yarı çöller ile sıcak rüzgarlı çöllerden oluşur. Nuristan ve Paktika vilayetleri arasındaki koridorda ormanlar (bkz. Doğu Afgan dağ kozalaklı ormanları) ve kuzeydoğuda tundra bulunmaktadır. Ülkenin en yüksek noktası deniz seviyesinden 7,492 m (24,580 ft) yükseklikteki Noshaq'tır. En alçak nokta ise Jowzjan Vilayeti'nde Amu Nehri kıyısında, deniz seviyesinden 258 m (846 ft) yüksekliktedir. ⓘ
Çok sayıda nehir ve rezervuara sahip olmasına rağmen ülkenin büyük bir kısmı kuraktır. Endoreik Sistan Havzası dünyanın en kurak bölgelerinden biridir. Amu Derya Hindukuş'un kuzeyinde doğarken, yakındaki Hari Rud batıya Herat'a doğru akar ve Arghandab Nehri orta bölgeden güneye doğru akar. Hindukuş'un güneyinde ve batısında Helmand Nehri gibi İndus Nehri'nin kolları olan bir dizi akarsu akmaktadır. Bunun bir istisnası doğu yönünde akarak İndus'a ulaşan ve Hint Okyanusu'nda son bulan Kabil Nehri'dir. Afganistan, Hindikuş ve Pamir Dağları'nda kış boyunca yoğun kar alır ve bahar mevsiminde eriyen karlar nehirlere, göllere ve akarsulara karışır. Ancak ülkedeki suyun üçte ikisi komşu ülkeler İran, Pakistan ve Türkmenistan'a akmaktadır. 2010 yılında bildirildiği üzere, suyun düzgün bir şekilde yönetilebilmesi için devletin sulama sistemlerini rehabilite etmek üzere 2 milyar ABD dolarından daha fazlasına ihtiyacı vardır. ⓘ
Afganistan'ın Badahşan Vilayeti ve çevresindeki kuzeydoğu Hindukuş sıradağları, neredeyse her yıl depremlerin meydana gelebileceği jeolojik olarak aktif bir bölgededir. Bu depremler ölümcül ve yıkıcı olabilmekte, bazı bölgelerde toprak kaymalarına ya da kış aylarında çığ düşmesine neden olabilmektedir. En son 1998 yılında Tacikistan yakınlarındaki Badakhshan'da yaklaşık 6.000 kişinin ölümüne neden olan şiddetli depremler yaşanmıştır. Bunu 150'den fazla kişinin öldüğü ve 1.000'den fazla kişinin yaralandığı 2002 Hindukuş depremleri izlemiştir. 2010 yılında meydana gelen depremde 11 Afgan ölmüş, 70'ten fazla kişi yaralanmış ve 2.000'den fazla ev yıkılmıştır. Haziran 2022'de Pakistan sınırı yakınlarında meydana gelen 5.9 şiddetindeki yıkıcı deprem en az 1,150 kişinin ölümüne yol açmış ve büyük bir insani kriz korkusu yaratmıştır. ⓘ
.jpg)
Ülkenin başlıca doğal kaynakları şunlardır: kömür, bakır, demir cevheri, lityum, uranyum, nadir toprak, kromit, altın, çinko, talk, barit, kükürt, kurşun, mermer, kıymetli ve yarı kıymetli taşlar, doğalgaz, petrol, arasında diğer şeyler. 2010 yılında, Amerika Birleşik Devletleri ve Afganistan'dan yetkililer, Amerika Birleşik Devletleri Jeolojik Araştırmaları tarafından 2007 yılında bulunan keşfedilmemiş maden yataklarının 900 milyar dolar ile 3 trilyon dolar arasında olduğunu tahmin ediyor ⓘ
İklim Değişikliği
Afganistan, orta dağlık bölgelerde, buzullarla kaplı kuzeydoğuda (Nuristan çevresinde) ve Ocak ayında ortalama sıcaklığın -15 °C'nin (5 °F) altında olduğu ve -26 °C'ye (-15 °F) ulaşabildiği Wakhan Koridoru'nda sert kışların yaşandığı karasal bir iklime sahiptir, Güneybatıda Sistan Havzası'nın alçak kesimlerinde, doğuda Celalabad havzasında ve kuzeyde Amu Nehri boyunca uzanan Türkistan ovalarında Temmuz ayında ortalama 35 °C'nin (95 °F) üzerinde seyreden sıcaklıkların 43 °C'nin (109 °F) üzerine çıkabildiği sıcak yazlar yaşanmaktadır. Ülke genellikle yazları kuraktır ve yağışların çoğu Aralık ve Nisan ayları arasında düşer. Kuzey ve batı Afganistan'ın alçak kesimleri en kurak bölgelerdir ve yağışlar doğuda daha yaygındır. Hindistan'a yakın olmasına rağmen Afganistan, zaman zaman yaz muson yağmurları alan Nuristan Vilayeti dışında çoğunlukla muson bölgesinin dışındadır. ⓘ
Biyolojik Çeşitlilik
Afganistan genelinde çeşitli memeli türleri bulunmaktadır. Kar leoparları, Sibirya kaplanları ve boz ayılar yüksek rakımlı alpin tundra bölgelerinde yaşamaktadır. Marco Polo koyunları sadece Afganistan'ın kuzeydoğusundaki Wakhan Koridoru bölgesinde yaşamaktadır. Tilkiler, kurtlar, su samurları, geyikler, yaban koyunları, vaşak ve diğer büyük kediler doğudaki dağ ormanları bölgesinde yaşamaktadır. Yarı çöl olan kuzey düzlüklerinde yaban hayatı çeşitli kuşları, kirpileri, sincapları ve çakal ve sırtlan gibi büyük etoburları içerir. ⓘ
Ceylanlar, yaban domuzları ve çakallar güney ve batıdaki bozkır düzlüklerinde yaşarken, firavun faresi ve çitalar yarı çöl olan güneyde bulunmaktadır. Dağ sıçanları ve dağ keçileri de Afganistan'ın yüksek dağlarında yaşar ve ülkenin bazı bölgelerinde sülünler bulunur. Afgan tazısı hızlı olması ve uzun tüyleriyle bilinen yerli bir köpek türüdür; batıda nispeten tanınmaktadır. ⓘ
Afganistan'ın endemik faunası arasında Afgan uçan sincabı, Afgan sakası, Afganodon (veya "Paghman dağ semenderi"), Stigmella kasyi, Vulcaniella kabulensis, Afgan leopar kertenkelesi, Wheeleria parviflorellus ve diğerleri bulunmaktadır. Endemik bitki örtüsü Iris afghanica'yı içerir. Afganistan, nispeten kurak iklimine rağmen çok çeşitli kuş türlerine sahiptir - tahminen 460 türden 235'i bu ülkede üremektedir. ⓘ
Afganistan'ın ormanlık bölgesi çam ağaçları, ladin ağaçları, köknar ağaçları ve karaçam gibi bitki örtüsüne sahipken, bozkır otlak bölgeleri geniş yapraklı ağaçlar, kısa otlar, çok yıllık bitkiler ve çalılıklardan oluşur. Daha soğuk olan yüksek rakımlı bölgeler ise dayanıklı otlar ve küçük çiçekli bitkilerden oluşmaktadır. Birçok bölge koruma alanı olarak belirlenmiştir; üç milli park bulunmaktadır: Band-e Amir, Wakhan ve Nuristan. Afganistan'ın 2018 Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi ortalama puanı 8,85/10 olup 172 ülke arasında 15. sırada yer almaktadır. ⓘ
Demografi
Afganistan'ın nüfusu 2019 yılı itibariyle Afganistan İstatistik ve Bilgi Kurumu tarafından 32,9 milyon olarak tahmin edilirken, BM 38,0 milyonun üzerinde olduğunu tahmin etmektedir. 1979 yılında toplam nüfusun yaklaşık 15,5 milyon olduğu bildirilmiştir. Bunların yaklaşık %23,9'u kentli, %71,4'ü kırsal kesimde yaşamakta ve geri kalan %4,7'si göçebedir. Çoğu bu iki ülkede doğup büyümüş olan 3 milyon kadar Afgan da geçici olarak komşu Pakistan ve İran'da yaşamaktadır. 2013 yılı itibariyle Afganistan, 32 yıldır elinde tuttuğu bu unvanla dünyanın en çok mülteci üreten ülkesi konumundadır. ⓘ
Mevcut nüfus artış oranı %2,37 ile Afrika dışında dünyadaki en yüksek oranlardan biridir. Mevcut nüfus eğilimlerinin devam etmesi halinde bu nüfusun 2050 yılına kadar 82 milyona ulaşması beklenmektedir. Afganistan'ın nüfusu, iç savaşın milyonlarca kişinin Pakistan gibi diğer ülkelere kaçmasına neden olduğu 1980'lere kadar istikrarlı bir şekilde artmıştır. O zamandan beri milyonlarca kişi geri döndü ve savaş koşulları ülkenin Afrika dışındaki en yüksek doğurganlık oranına sahip olmasına katkıda bulundu. Afganistan'ın sağlık hizmetleri yüzyılın başından bu yana iyileşerek bebek ölümlerinde düşüşe ve ortalama yaşam süresinde artışa neden olmuştur, ancak ülke Afrika dışındaki ülkeler arasında en düşük ortalama yaşam süresine sahiptir. Bu durum (geri dönen mülteciler gibi diğer faktörlerle birlikte) 2000'li yıllarda hızlı nüfus artışına neden olmuş ve bu artış ancak son zamanlarda yavaşlamaya başlamıştır. Gini katsayısı 2008 yılında 27.8 idi. ⓘ
Etnik köken ve diller
Afganlar çeşitli etnolinguistik gruplara ayrılmaktadır. Peştunlar %39'luk oranla (Asya Vakfı'nın 2019 sosyolojik araştırma verileri) en büyük etnik gruptur ve onları ülke nüfusunun %37'sini oluşturan Tacikler (ya da Farslar) takip etmektedir. Genel olarak diğer üç büyük etnik grup Tacikler, Hazaralar ve Özbeklerdir. Diğer 10 etnik grup daha tanınmakta ve her biri Afgan Ulusal Marşı'nda temsil edilmektedir. ⓘ
Dari ve Peştuca Afganistan'ın resmi dilleridir; iki dillilik çok yaygındır. Farsçanın bir çeşidi olan ve Farsça ile karşılıklı anlaşılabilir olan (ve İran'da olduğu gibi bazı Afganlar tarafından sıklıkla 'Farsça' olarak adlandırılan) Dari, Kabil'de ve ülkenin kuzey ve kuzeybatı bölgelerinin çoğunda ortak dil olarak işlev görür. Herhangi bir etnik kökenden gelen ve anadili Dari olanlara bazen Farsiwans denir. Peştuca, Peştunların ana dilidir, ancak birçoğu Dari'yi de akıcı bir şekilde konuşurken, Peştun olmayan bazı kişiler de Peştuca'yı akıcı bir şekilde konuşabilmektedir. Peştunlar yüzyıllardır Afgan siyasetinde baskın olmalarına rağmen, Dari hükümet ve bürokrasi için tercih edilen dil olmaya devam etmiştir. CIA World Factbook'a göre, Dari Farsçası %78 (L1 + L2) tarafından konuşulmakta ve ortak dil olarak işlev görürken, Peştuca %50, Özbekçe %10, İngilizce %5, Türkmence %2, Urduca %2, Paşayi %1, Nuristani %1, Arapça %1 ve Beluci %1 (2021 tahmini) tarafından konuşulmaktadır. Veriler en yaygın konuşulan dilleri temsil etmektedir; ülkede çok fazla iki dillilik olduğu ve katılımcıların birden fazla dil seçmesine izin verildiği için paylar %100'den fazladır. Özbekçe, Türkmence, Belucice, Paşayi ve Nuristani dahil olmak üzere bir dizi küçük bölgesel dil vardır. ⓘ
Halk arasında yabancı diller söz konusu olduğunda, kısmen Pakistan'dan dönen Afgan mülteciler ve Bollywood filmlerinin popülaritesi nedeniyle birçok kişi Hindustani (Urdu-Hintçe) konuşabilmekte veya anlayabilmektedir. İngilizce de nüfusun bir kısmı tarafından anlaşılmaktadır ve 2000'li yıllardan itibaren popülerlik kazanmaya başlamıştır. Bazı Afganlar 1980'lerde devlet okullarında öğretilen Rusçayı da konuşabilmektedir. ⓘ
Din
CIA 2009 yılında Afgan nüfusunun %99,7'sinin Müslüman olduğunu ve çoğunun Sünni Hanefi mezhebine bağlı olduğunu tahmin etmiştir. Pew Araştırma Merkezi'ne göre nüfusun %90'ı Sünni mezhebinden, %7'si Şii mezhebinden ve %3'ü de mezhepsizdir. CIA Factbook çeşitli tahminlere göre %89,7'ye kadar Sünni ya da %15'e kadar Şii olduğunu belirtmektedir. Michael Izady nüfusun %70'inin Sünni İslam, %25'inin İmami Şii İslam, %4,5'inin İsmaili Şii İslam ve %0,5'inin diğer dinlere mensup olduğunu tahmin etmektedir. ⓘ
Afgan Sihleri ve Hinduları da bazı büyük şehirlerde (Kabil, Celalabad, Gazni, Kandahar) gurdwaralar ve mandirlerle birlikte bulunmaktadır. Deutsche Welle'nin Eylül 2021 tarihli haberine göre, 67 kişinin Hindistan'a tahliye edilmesinin ardından ülkede 250 kişi kalmıştır. ⓘ
Afganistan'da çoğunlukla Herat ve Kabil'de yaşayan küçük bir Yahudi cemaati vardı. Yıllar içinde bu küçük topluluk, onlarca yıl süren savaş ve dini zulüm nedeniyle ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Yirminci yüzyılın sonuna gelindiğinde, Herat doğumlu Zablon Simintov dışında tüm cemaat İsrail ve Amerika Birleşik Devletleri'ne göç etmişti. Yıllarca kalan tek Afgan sinagogunun bekçiliğini yaptı. Taliban'ın ikinci kez yönetimi ele geçirmesinden sonra Afganistan'ı terk ederek Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti. ⓘ
Sayıları 500-8.000 arasında değişen Afgan Hıristiyanlar, yoğun toplumsal muhalefet nedeniyle inançlarını gizlice yerine getiriyor ve halka açık kilise bulunmuyor. ⓘ
Şehirleşme
CIA World Factbook tarafından tahmin edildiği üzere, 2020 itibariyle nüfusun %26'sı kentleşmiştir. Bu, dünyadaki en düşük rakamlardan biridir; Asya'da sadece Kamboçya, Nepal ve Sri Lanka'dan daha yüksektir. Kentleşme, 2001'den sonra Pakistan ve İran'dan dönen mülteciler, ülke içinde yerinden edilmiş insanlar ve kırsal göçmenler nedeniyle özellikle başkent Kabil'de hızla artmıştır. Afganistan'daki kentleşme, tipik kentleşmeden farklı olarak sadece birkaç şehirde yoğunlaşmıştır. ⓘ
Bir milyondan fazla nüfusa sahip tek şehir ülkenin doğusunda yer alan başkent Kabil'dir. Diğer büyük şehirler genellikle Orta Dağlık Bölgenin etrafındaki "halkada", yani güneyde Kandahar, batıda Herat, kuzeyde Mezar-ı Şerif ve Kunduz ve doğuda Celalabad'da yer almaktadır.
| Rütbe | İl | Nüfus. | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Kabil  Kandahar |
1 | Kabil | Kabil Vilayeti | 4,273,200 |  Herat  Mezar-ı Şerif | ||||
| 2 | Kandahar | Kandahar Eyaleti | 614,300 | ||||||
| 3 | Herat | Herat Eyaleti | 556,200 | ||||||
| 4 | Mezar-ı Şerif | Belh Vilayeti | 469,200 | ||||||
| 5 | Celalabad | Nangarhar Eyaleti | 356,500 | ||||||
| 6 | Kunduz | Kunduz Vilayeti | 263,200 | ||||||
| 7 | Taloqan | Takhar Eyaleti | 253,700 | ||||||
| 8 | Puli Khumri | Baghlan Eyaleti | 237,900 | ||||||
| 9 | Ghazni | Gazni Vilayeti | 183,000 | ||||||
| 10 | Khost | Khost Eyaleti | 153,300 | ||||||
Eğitim
Afganistan'da eğitim, Eğitim Bakanlığı ve Yükseköğretim Bakanlığı tarafından denetlenen K-12 ve yükseköğretimi kapsamaktadır. Ülkede 16.000'in üzerinde okul ve yaklaşık 9 milyon öğrenci bulunmaktadır. Bu öğrencilerin yaklaşık %60'ı erkek, %40'ı ise kadındır. Ancak yeni rejim şu ana kadar kızların ve kadın öğretmenlerin ortaokullara dönmesini yasaklamıştır. Ülke çapında farklı üniversitelere kayıtlı 174.000'den fazla öğrenci bulunmaktadır. Bunların yaklaşık %21'i kadındır. Eski Eğitim Bakanı Ghulam Farooq Wardak, örgün eğitimden mahrum kalan çocuklar için 8.000 okul inşa edilmesi gerektiğini belirtmişti. 2018 yılı itibariyle 15 yaş ve üzeri nüfusun okuryazarlık oranı %43,02'dir (erkekler %55,48 ve kadınlar %29,81). ⓘ
Afganistan'daki en iyi üniversiteler Afganistan Amerikan Üniversitesi (AUAF) ve ardından her ikisi de Kabil'de bulunan Kabil Üniversitesi'dir (KU). West Point'teki Birleşik Devletler Askeri Akademisi'ni örnek alan Afganistan Ulusal Askeri Akademisi, Afgan Silahlı Kuvvetleri için subay mezun etmeye adanmış dört yıllık bir askeri gelişim kurumuydu. Afgan Savunma Üniversitesi Kabil'de Qargha yakınlarında inşa edilmiştir. Kabil dışındaki başlıca üniversiteler arasında güneyde Kandahar Üniversitesi, kuzeybatıda Herat Üniversitesi, kuzeyde Belh Üniversitesi ve Kunduz Üniversitesi, doğuda Nangarhar Üniversitesi ve Khost Üniversitesi bulunmaktadır. Kabil Üniversitesi 1932 yılında kurulmuş ve ülkenin eğitiminde önemli bir rol oynamış saygın bir enstitüdür. 1960'lardan itibaren Kabil Üniversitesi aynı zamanda Marksizm ve İslamcılık gibi radikal siyasi ideolojilerin yuvası olmuş ve bu ideolojiler toplumda, siyasette ve 1978'de başlayan savaşta önemli rol oynamıştır. ⓘ
Taliban'ın 2021'de iktidarı yeniden ele geçirmesinin ardından ülkede kadın eğitiminin ne ölçüde devam edeceği belirsizleşti. Mart 2022'de, bir süre kapalı kaldıktan sonra, 6. sınıftan sonraki kız okullarının kısa süre içinde yeniden açılacağı duyuruldu. Ancak, yeniden açılmadan kısa bir süre önce emir iptal edildi ve daha büyük kızlar için okullar kapalı kaldı. ⓘ
Afganistan eğitim sistemi 6+3+3 şeklinde bir kademelendirme üzerinde şekillenmiştir. Buna ilişkin olarak okul öncesi eğitim ile başlayan süreç (0-3 yaş ve 4-6 yaş iki aşamalıdır), 6 yıllık bir genel öğretim sistemi ile devam etmektedir. Bu aynı zamanda genel okur yazarlık kursları ile de desteklenmektedir. 6. sınıf sonrasında ise ikili bir ayrım ile din eğitimi ağırlıklı ortaokullar ve genel eğitim müfredatını benimsemiş ortaokullarda eğitim verilmektedir. Son aşama olan liseler ise 3 farklı bölümden oluşmaktadır. Bu noktada bir anlamda branş eğitimi almakta olan öğrenciler, öğretmenlik, teknik meslek liseleri ve sosyal bilimler-fen bilimleri ağırlıklı liselerde öğrenim görebilmektedirler. Bundan sonra ise branşlarına ilişkin yükseköğrenim kurumlarına devam etmektedirler. ⓘ
Afganistan'da eğitim alanında kadın ve erkek arasında herhangi bir ayrım yapılmamıştır. Her Afgan vatandaşı eğitim hakkından yararlanmada eşit haklara sahiptir. Her 7 yaşına gelen her çocuk devlet okullarından parasız yararlanma hakkına sahiptir. Afganistan Anayasası 43. maddesine göre, devlet okulları parasızdır ve ilköğretim zorunludur. Ancak Afganistan'ın uzun yıllar süren işgallere maruz kalması ve ülkenin içinde bulunduğu siyasi, ekonomik açmazlar eğitim sistemini de olumsuz etkilemiştir. Ülkede 2005 yılı verilerine göre 5 milyona yakın çocuk okullarda eğitim görmüştür. Ancak okullaşma oranındaki düşüklük, öğretmen ve kırtasiye yetersizliği gibi nedenlerden ötürü istenilen verim alınamamaktadır. Buna rağmen 2003 yılında 8.500 çadırda 25.000 civarında öğrenci, bu çadırlarda verilen eğitim hizmetinden yararlanmıştır. ⓘ
Sağlık
İnsani Gelişme Endeksi'ne göre Afganistan dünyanın en az gelişmiş 15. ülkesidir. Ortalama yaşam süresinin 60 yıl civarında olduğu tahmin edilmektedir. Ülkede anne ölüm oranı 396 ölüm/100.000 canlı doğum, bebek ölüm oranı ise her 1.000 canlı doğumda 66 ila 112,8 ölümdür. Halk Sağlığı Bakanlığı 2020'den önce bebek ölüm oranını her 100.000 canlı doğumda 400'e düşürmeyi planlamaktadır. Ülkede 3.000'den fazla ebe bulunmaktadır ve her yıl 300 ila 400 ebe daha eğitilmektedir. ⓘ
Afganistan'da 100'den fazla hastane bulunmakta olup en gelişmiş tedaviler Kabil'de uygulanmaktadır. Kabil'deki Fransız Çocuk Tıp Enstitüsü ve Indira Gandhi Çocuk Hastanesi ülkenin önde gelen çocuk hastaneleridir. Kabil'deki diğer önde gelen hastaneler arasında Jamhuriat Hastanesi ve Jinnah Hastanesi de bulunmaktadır. Tüm bunlara rağmen birçok Afgan ileri tedavi için Pakistan ve Hindistan'a gitmektedir. ⓘ
2006'da Afgan nüfusunun yaklaşık %60'ının en yakın sağlık tesisine iki saatlik yürüme mesafesinde yaşadığı bildirilmiştir. On yıllardır süren savaş nedeniyle Afganistan'da engellilik oranı da yüksektir. Yakın zamanda yaklaşık 80,000 kişinin uzuvlarının eksik olduğu bildirilmiştir. Save the Children ve Mahboba's Promise gibi sivil toplum kuruluşları, hükümet yapılarıyla işbirliği içinde yetimlere yardım etmektedir. Demographic and Health Surveys, Afganistan'da anne ölümlerine odaklanan bir araştırma yapmak üzere Hindistan Sağlık Yönetimi Araştırma Enstitüsü ve diğer kuruluşlarla birlikte çalışmaktadır. ⓘ
Yönetişim
.jpg)
Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin 2021 Taliban saldırısı sırasında fiilen çökmesinin ardından Taliban ülkeyi bir İslam Emirliği olarak ilan etti. Yeni bir bakıcı hükümet 7 Eylül'de ilan edildi. 8 Eylül 2021 itibariyle başka hiçbir ülke Afganistan İslam Emirliği'ni Afganistan'ın de jure hükümeti olarak resmen tanımamıştı. ⓘ
Afganistan'da geleneksel bir yönetim aracı olan loya jirga (büyük meclis), esas olarak yeni bir devlet başkanı seçmek, yeni bir anayasa kabul etmek veya savaş gibi ulusal veya bölgesel meseleleri çözmek için düzenlenen bir Peştun danışma toplantısıdır. Loya jirgalar en az 1747'den beri düzenlenmektedir ve en sonuncusu Ağustos 2020'de gerçekleşmiştir. ⓘ
Taliban hükümetinin gelişimi
Başbakan Vekili
.png)
Birinci Genel Başkan Yardımcısı ve İçişleri Bakan Vekili
İkinci Genel Başkan Yardımcısı ve Savunma Bakan Vekili
Üçüncü Genel Başkan Yardımcısı ve Başbakan Birinci Yardımcısı Vekili
17 Ağustos 2021 tarihinde Taliban'a bağlı Hezb-e-İslami Gulbuddin partisinin lideri Gulbuddin Hekmatyar, ulusal birlik hükümeti kurmak amacıyla Katar'ın başkenti Doha'da Afganistan'ın eski Cumhurbaşkanı Hamid Karzai ve Ulusal Uzlaşma Yüksek Konseyi'nin eski başkanı ve eski İcra Kurulu Başkanı Abdullah Abdullah ile bir araya geldi. Taliban'ın ilerleyişi sırasında ülkeden kaçarak Tacikistan ya da Özbekistan'a giden Devlet Başkanı Eşref Gani, Birleşik Arap Emirlikleri'nde ortaya çıkarak bu tür müzakereleri desteklediğini ve Afganistan'a dönmek için görüşmelerde bulunduğunu söyledi. Taliban içindeki pek çok isim, eski hükümete itirazlarının dini değil siyasi olması nedeniyle, 2004 Afganistan Anayasası'nın devamının, doğru uygulandığı takdirde, yeni dini devletin temeli olarak işe yarayabileceği konusunda hemfikirdi. ⓘ
Amerikan birliklerinin son uçuşunun 30 Ağustos'ta Kabil'den ayrılmasından saatler sonra görüşülen bir Taliban yetkilisi, yeni hükümetin muhtemelen 3 Eylül Cuma günü Cuma namazından sonra ilan edileceğini söyledi. Hibatullah Akhundzada'nın resmi olarak Emir ilan edileceği ve kabine bakanlarının da Arg'de resmi bir törenle açıklanacağı belirtildi. Abdul Ghani Baradar Başbakan olarak hükümetin başına getirilirken, diğer önemli görevler Sirajuddin Haqqani ve Mullah Yaqoob'a verilecek. Dini liderin altında, günlük yönetim kabineye emanet edilecek. ⓘ
.jpg)
.png){kind=link}
CNN'e göre, yeni hükümetin üniter bir Deobandist İslam cumhuriyeti olması muhtemel. CNN-News18'in haberine göre kaynaklar yeni hükümetin İran'a benzer şekilde yönetileceğini, Haybetullah Ahundzada'nın Seyyid Ali Hamaney'in rolüne benzer şekilde dini lider olacağını ve Kandahar merkezli olacağını söyledi. Baradar ya da Yaqoob Başbakan olarak hükümetin başı olacaktır. Hükümetin bakanlıkları ve kurumları Başbakan başkanlığındaki bir kabineye bağlı olacaktır. Dini Lider, Yüksek Konsey olarak bilinen ve 11 ila 72 üyeden oluşan bir yürütme organına başkanlık edecektir. Abdul Hakim Ishaqzai'nin Başyargıçlığa terfi etmesi muhtemeldir. Habere göre yeni hükümet değiştirilmiş 1964 Afganistan Anayasası çerçevesinde kurulacak. ⓘ
Ancak daha sonra News18'e yapılan açıklamalarda müzakerelerin henüz tamamlanmadığı, temsilcilerin hala Kandahar'da olduğu ve yeni hükümetin açıklanmasının 4 Eylül ya da daha sonrasına kalacağı belirtildi. Uluslararası toplum tarafından kabul edilebilir geniş tabanlı bir hükümet kurulmasına ilişkin kaygılar nedeniyle hükümetin kurulması daha da gecikmiş ve açıklama 6 Eylül haftasına ertelenmiştir. Ancak daha sonra Taliban'ın liderlik konseyi olan Rahbari Şura'nın "kapsayıcı" bir hükümet kurulması için gereken atamalar konusunda sertlik yanlısı Hakkani Ağı ile ılımlı Abdul Gani Baradar arasında bölündüğü belirtildi. Bu durum Baradar'ın yaralanmasına ve Pakistan'da tedavi görmesine neden olan bir çatışmayla sonuçlandı. Hükümetin 11 Eylül saldırılarının 20. yıldönümü olan 11 Eylül 2021'de açıklanacağı ve muhtemelen Türkiye, Çin, İran, Pakistan ve Katar hükümetlerine de davetiye gönderileceği tahmin ediliyordu. ⓘ
Eylül ayı başlarında Taliban, kabinenin sadece erkeklerden oluşmasını planlıyor, kadınların hükümette "üst düzey görevlerde çalışmasına" izin verilmeyeceğini ve kadınların kabineden "dışlandığını" belirtiyordu. Gazeteciler ve çoğu kadın olan diğer insan hakları aktivistleri Herat ve Kabil'de protesto gösterileri düzenleyerek kadınların da kabineye dahil edilmesini talep etti. Ancak 7 Eylül'de açıklanan geçici Bakanlar Kurulu sadece erkeklerden oluşuyordu ve Kadın İşleri Bakanlığı lağvedilmiş gibi görünüyordu. 23 Mart 2022'de, Taliban İslami Hareketi'nin iktidara gelmesinden bu yana ikinci kez Kandahar'da Liderlik Konseyi toplantısı düzenlenirken, uluslararası tanınırlık elde etmenin bir yolu olarak bir kabine değişikliğine gidildiği haberleri geldi. Liderlik Konseyi'nin son toplantısı 28 Ağustos 2021 ile 30 Ağustos 2021 tarihleri arasında yapılmıştı. ⓘ
Ağustos 2021 itibarıyla, İslam Emirliği, Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin devlet kurumlarının Taliban'a devrini koordine etme sürecinde üst düzey devlet adamlarının liderliğindeki resmî olmayan bir Koordinasyon Konseyi ile siyasi bir geçiş döneminden geçiyor. Bu arada Taliban güçleri ülkede etkili bir polis otoritesi kullanıyor. Afgan Ulusal Meclisi'nin eski üyesi Fawzia Koofi'ye göre, hükûmet kurma konusundaki Kabil toplantıları sadece erkeklerin katıldığı toplantılardır. Sadece erkeklerden oluşan bir hükûmetin "olacağını" belirtti. Taliban içindeki pek çok kişi, eski hükûmete itirazlarının doğası gereği dini olduğu ve siyasi olmadığı için, Afganistan Anayasası'nın devamının potansiyel olarak yeni devletin temeli olarak işe yarayabileceği konusunda hemfikirdir. 20 Ağustos'ta Abdul Ghani Baradar, yeni hükûmetin bileşimi ve yapısı hakkında Koordinasyon Konseyi ile resmî müzakerelere başlamak için Kandahar'dan Kabil'e geldi. ⓘ
İdari bölümler
Afganistan idari olarak 34 vilayete (wilayat) bölünmüştür. Her vilayetin bir valisi ve bir başkenti vardır. Ülke ayrıca, her biri normalde bir şehri veya birkaç köyü kapsayan yaklaşık 400 il ilçesine bölünmüştür. Her ilçe bir kaymakam tarafından temsil edilmektedir. ⓘ
İl valileri artık Afganistan Başbakanı tarafından atanmakta ve kaymakamlar da il valileri tarafından seçilmektedir. İl valileri Kabil'deki merkezi hükümetin temsilcileridir ve kendi illerindeki tüm idari ve resmi konulardan sorumludurlar. Ayrıca dört yıllığına doğrudan ve genel seçimler yoluyla seçilen il konseyleri de bulunmaktadır. İl konseylerinin görevleri il kalkınma planlamasında yer almak ve diğer il yönetişim kurumlarının izleme ve değerlendirmesine katılmaktır. ⓘ
Anayasanın 140. maddesi ve seçim kanununa ilişkin Cumhurbaşkanlığı kararnamesine göre, şehirlerin belediye başkanları dört yıllık bir dönem için serbest ve doğrudan seçimler yoluyla seçilmelidir. Ancak uygulamada belediye başkanları hükümet tarafından atanmaktadır. ⓘ
Aşağıda 34 vilayetin alfabetik sıraya göre bir listesi yer almaktadır:
- Badakhshan
- Badghis
- Baghlan
- Balkh
- Bamyan
- Daykundi
- Farah
- Faryab
- Ghazni
- Ghor
- Helmand
- Herat
- Jowzjan
- Kabil
- Kandahar
- Kapisa
- Khost
- Kunar
- Kunduz
- Laghman
- Logar
- Nangarhar
- Nimruz
- Nuristan
- Oruzgan
- Paktia
- Paktika
- Panjshir
- Parwan
- Samangan
- Sar-e Pol
- Takhar
- Wardak
- Zabul ⓘ
Dış ilişkiler
Afganistan 1946 yılında Birleşmiş Milletler'e üye olmuştur. Tarihsel olarak Afganistan'ın, 1919'da Afganistan'ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden biri olan Almanya; Afganistan kuvvetlerine çok sayıda yardım ve askeri eğitim sağlayan ve 1921 ve 1978'de Dostluk Antlaşması imzalanmasını içeren Sovyetler Birliği; ve 1950'de bir dostluk antlaşması imzalanan Hindistan ile güçlü ilişkileri vardı. Pakistan ile ilişkiler Durand Hattı sınır sorunu ve Pakistan'ın Afgan isyancı gruplara karıştığı iddiaları gibi çeşitli nedenlerle sık sık gergin olmuştur. ⓘ
Mevcut Afganistan İslam Emirliği şu anda uluslararası alanda tanınmamaktadır, ancak Çin, Pakistan ve Katar ile kayda değer gayri resmi bağları vardır. Önceki Afganistan İslam Cumhuriyeti döneminde, başta ABD, Kanada, Birleşik Krallık, Almanya, Avustralya ve Türkiye olmak üzere bir dizi NATO ve müttefik ülke ile samimi ilişkilere sahipti. 2012 yılında Amerika Birleşik Devletleri ve Afganistan'daki o zamanki cumhuriyet, Afganistan'ın NATO üyesi olmayan önemli bir müttefik haline geldiği Stratejik Ortaklık Anlaşmasını imzaladı. ⓘ
Askeri
Afganistan İslam Emirliği Silahlı Kuvvetleri, 2021 Taliban saldırısı ve Kabil'in düşmesinin ardından Afgan Silahlı Kuvvetlerinden büyük miktarda silah, donanım, araç, uçak ve teçhizat ele geçirdi. Ele geçirilen teçhizatın toplam değerinin 83 milyar ABD doları olduğu tahmin edilmektedir. ⓘ
İnsan hakları
Eşcinsellik Afgan toplumunda tabudur; Ceza Kanunu'na göre eşcinsel yakınlaşma bir yıla kadar hapisle cezalandırılmaktadır. Şeriat yasalarının uygulanmasıyla suçlular ölümle cezalandırılabilir. Ancak bacha bazi adı verilen ve gençlerle yaşlı erkekler (genellikle varlıklı ya da elit kişiler) arasındaki erkek eşcinsel ilişkilerini içeren eski bir gelenek devam etmektedir. ⓘ
Sihler, Hindular ve Hristiyanlar gibi dini azınlıkların ülkede zulme maruz kaldığı bildirilmektedir. ⓘ
Mayıs 2022'den bu yana Afganistan'daki tüm kadınların kamusal alanda tüm vücutlarını örtmeleri (burka ya da abaya ile sadece gözleri açıkta bırakan niqāb) kanunen zorunlu kılınmıştır. Mayıs ayında Christiane Amanpour'a verdiği bir röportajda Birinci Lider Yardımcısı Sirajuddin Haqqani, kararnamenin sadece tavsiye niteliğinde olduğunu ve Afganistan'da hiçbir şekilde tesettürün zorunlu olmadığını iddia etse de bu gerçekle çelişmektedir. Lider Hibatullah Akhundzada'nın da aralarında bulunduğu sertlik yanlıları ile pragmatistler arasında kadın hakları konusunda gerçek bir iç politika bölünmesi olduğu tahmin edilmektedir. İlk kararnameden kısa bir süre sonra kadın TV sunucularının yayınlar sırasında yüzlerini kapatmalarını gerektiren bir başka kararname daha yayınlandı. ⓘ
Mayıs 2022'de Taliban, ülkenin bütçe açığını gerekçe göstererek Afganistan İnsan Hakları Komisyonu'nu diğer dört devlet dairesiyle birlikte feshetti. ⓘ
Ekonomi
Afganistan'ın nominal GSYH'si 2018 yılında 21,7 milyar dolar veya satın alma gücü paritesine (SAGP) göre 72,9 milyar dolardı. Kişi başına düşen GSYH ise 2.024 dolardır (SAGP). 1 trilyon dolar veya daha fazla maden yatağına sahip olmasına rağmen, dünyanın en az gelişmiş ülkelerinden biri olmaya devam etmektedir. Afganistan'ın engebeli fiziki coğrafyası ve denize kıyısı olmayan statüsü, ülkenin modern çağda her zaman en az gelişmiş ülkeler arasında yer almasının nedenleri olarak gösterilmektedir - bu faktör, ilerlemenin çağdaş çatışma ve siyasi istikrarsızlık tarafından da yavaşlatıldığı bir faktördür. Ülke 7 milyar doların üzerinde mal ithal ederken, başta meyve ve fındık olmak üzere sadece 784 milyon dolarlık ihracat yapıyor. Dış borcu 2,8 milyar dolardır. Hizmet sektörü GSYH'ye en fazla katkıda bulunan sektördür (%55,9), bunu tarım (%23) ve sanayi (%21,1) izlemektedir. ⓘ
Ülkenin cari açığı büyük ölçüde bağışçı parasıyla finanse edilirken, sadece küçük bir kısmı doğrudan hükümet bütçesine sağlanmaktadır. Geri kalanı ise Birleşmiş Milletler sistemi ve sivil toplum kuruluşları aracılığıyla bütçe dışı harcamalara ve bağışçıların belirlediği projelere aktarılmaktadır. ⓘ
Da Afghanistan Bank ülkenin merkez bankası olarak hizmet vermektedir ve Afgani (AFN) ulusal para birimidir ve 1 ABD dolarına yaklaşık 75 Afgani'lik bir döviz kuru vardır. Afganistan Uluslararası Bankası, Yeni Kabil Bankası, Azizi Bankası, Pashtany Bankası, Standard Chartered Bankası ve İlk Mikro Finans Bankası dahil olmak üzere bir dizi yerli ve yabancı banka ülkede faaliyet göstermektedir. ⓘ
Mevcut ekonomik toparlanmanın ana itici güçlerinden biri, girişimcilik ve servet yaratma becerilerinin yanı sıra iş kurmak için çok ihtiyaç duyulan fonları da beraberinde getiren 5 milyondan fazla gurbetçinin geri dönmesidir. Birçok Afgan şu anda ülkedeki en büyük sektörlerden biri olan inşaat sektöründe yer almaktadır. Başlıca ulusal inşaat projeleri arasında başkentin yanındaki 35 milyar dolarlık Yeni Kabil Şehri, Kandahar'daki Aino Mena projesi ve Celalabad yakınlarındaki Gazi Amanullah Han Kasabası yer alıyor. Benzer kalkınma projeleri Herat, Mezar-ı Şerif ve diğer şehirlerde de başlamıştır. Her yıl tahminen 400,000 kişi işgücü piyasasına girmektedir. ⓘ
Ülkenin farklı bölgelerinde faaliyet göstermeye başlayan çok sayıda küçük şirket ve fabrika hem devlete gelir sağlamakta hem de yeni iş imkanları yaratmaktadır. İş ortamındaki iyileştirmeler 2003 yılından bu yana 1,5 milyar dolardan fazla telekom yatırımı yapılmasını ve 100.000'den fazla istihdam yaratılmasını sağladı. Afgan halılarının yeniden popüler hale gelmesi, ülke genelindeki pek çok halı satıcısının daha fazla işçi istihdam etmesini sağladı; 2016-17'de en çok ihraç edilen dördüncü ürün grubu oldu. ⓘ
Afganistan DTÖ, SAARC, ECO ve İİT üyesidir. ŞİÖ'de gözlemci statüsüne sahiptir. 2018 yılında ithalatın büyük bir kısmı İran, Çin, Pakistan ve Kazakistan'dan gelirken, ihracatın %84'ü Pakistan ve Hindistan'a yapılmaktadır. ⓘ
Taliban'ın Ağustos 2021'de ülkeyi ele geçirmesinden bu yana ABD, Afgan merkez bankasına ait yaklaşık 9 milyar dolarlık varlığı dondurarak Taliban'ın ABD banka hesaplarında tutulan milyarlarca dolara erişimini engelledi. ⓘ
Afganistan son derece fakir bir ülkedir, tarıma (esas olarak haşhaş-afyon hammaddesi) ve sığır yetiştiriciliğine çok bağımlıdır Ekonomi, son zamanlardaki siyasi ve askeri huzursuzluklardan büyük ölçüde zarar gördü ve 1998 ile 2001 yılları arasında ülkenin yaşadığı zorluklara şiddetli bir kuraklık eklendi. Nüfusun çoğu yetersiz gıda, giyecek, barınma ve sağlık hizmetlerine sahip değil ve bu sorunlar askeriye tarafından daha da ağırlaşıyor. Operasyonlar ve siyasi belirsizlik Enflasyonu ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir. ⓘ
Kasım 2001'de Taliban'ın yenilmesine yol açan ABD öncülüğündeki koalisyonun saldırısı ve Aralık 2001 Bonn Anlaşması sonucunda Afgan Geçici Yönetimi'nin (IAA) kurulmasından sonra, Afganistan'ı yeniden inşa etmeye yönelik uluslararası çabalar, Afganistan'ın yeniden inşasına yönelik uluslararası çabalara konu oldu. Ocak 2002'de Afganistan'ın Yeniden İnşası için Tokyo Bağışçılar Konferansı'nda Dünya Bankası tarafından yönetilecek bir fona 4,5 milyar dolar tahsis edildi. Yeniden yapılanma için öncelikli alanlar şunlardır: eğitim, sağlık ve sanitasyon tesisleri inşa etmek, idari kapasiteleri artırmak, tarım sektörlerini geliştirmek ve yol, enerji ve telekomünikasyon bağlantılarını yeniden inşa etmek. Nüfusun üçte ikisi günde iki doların altında yaşıyor. Bebek ölüm hızı bin doğumda 160,23'tür. ⓘ
Tarım
Tarımsal üretim Afganistan ekonomisinin bel kemiğidir ve 2018 itibariyle işgücünün yaklaşık %40'ını istihdam ederek geleneksel olarak ekonomiye hakim olmuştur. Ülke nar, üzüm, kayısı, kavun ve diğer birçok taze ve kuru meyve üretimiyle tanınıyor. Aynı zamanda dünyanın en büyük afyon üreticisi olarak biliniyor - ülke ekonomisinin %16'sı ya da daha fazlası afyon ekimi ve satışından elde ediliyor. Aynı zamanda dünyanın en büyük kenevir üreticilerinden biridir. ⓘ
En pahalı baharat olan safran Afganistan'da, özellikle de Herat Vilayetinde yetişmektedir. Son yıllarda, yetkililerin ve çiftçilerin haşhaş ekiminin yerini almaya çalıştığı safran üretiminde bir artış oldu. 2012 ve 2019 yılları arasında Afganistan'da yetiştirilen ve üretilen safran, Uluslararası Tat ve Kalite Enstitüsü tarafından art arda dünyanın en iyisi seçildi. Üretim 2019 yılında rekor seviyeye ulaştı (19.469 kg safran) ve bir kilogramı yurt içinde 634 ila 1147 dolar arasında satıldı. ⓘ
Çin ve Pakistan'dan ithal edilen ucuz dizel motorlu su pompalarının ve 2010'larda su pompalamak için ucuz güneş enerjisinin bulunması, 2010'larda Afganistan'ın güneybatı çöllerinde Kandahar Vilayeti, Helmand Vilayeti ve Nimruz Vilayeti'nde tarımın ve nüfusun artmasına neden oldu. Kuyular kademeli olarak derinleştirilmiştir, ancak su kaynakları sınırlıdır. Afyon başlıca üründür, ancak 2022 itibariyle, afyon üretimini bastırmak için su pompalamayı sistematik olarak bastıran yeni Taliban hükümetinin saldırısı altındadır. ⓘ
Madencilik
Ülkenin doğal kaynakları arasında kömür, bakır, demir cevheri, lityum, uranyum, nadir toprak elementleri, kromit, altın, çinko, talk, barit, sülfür, kurşun, mermer, değerli ve yarı değerli taşlar, doğal gaz ve petrol bulunmaktadır. 2010 yılında ABD ve Afgan hükümet yetkilileri, 2007 yılında ABD Jeolojik Araştırmaları tarafından tespit edilen kullanılmayan maden yataklarının en az 1 trilyon dolar değerinde olduğunu tahmin etmektedir. ⓘ
Brookings Enstitüsü'nden Michael E. O'Hanlon, Afganistan'ın maden yataklarından yılda yaklaşık 10 milyar dolar gelir elde etmesi halinde gayri safi milli hasılasının iki katına çıkacağını ve Afgan güvenlik güçleri ile diğer kritik ihtiyaçlar için uzun vadeli finansman sağlayacağını tahmin etmektedir. Amerika Birleşik Devletleri Jeolojik Araştırmalar Kurumu (USGS) 2006 yılında kuzey Afganistan'da ortalama 460 milyon m3 (2,9 milyar varil) ham petrol, 440 milyar m3 (15,7 trilyon cu ft) doğal gaz ve 67 milyar L (562 milyon US bbl) doğal gaz sıvısı bulunduğunu tahmin etmiştir. Afganistan 2011 yılında Çin Ulusal Petrol Şirketi (CNPC) ile kuzeydeki Amu Derya nehri boyunca üç petrol sahasının geliştirilmesi için bir petrol arama sözleşmesi imzalamıştır. ⓘ
Ülkede önemli miktarda lityum, bakır, altın, kömür, demir cevheri ve diğer madenler bulunmaktadır. Helmand Eyaletindeki Khanashin karbonatiti 1.000.000 ton (980.000 uzun ton; 1.100.000 kısa ton) nadir toprak elementi içermektedir. 2007 yılında Aynak bakır madeni için China Metallurgical Group'a 3 milyar dolar karşılığında 30 yıllık bir kira kontratı verildi ve bu Afganistan tarihindeki en büyük yabancı yatırım ve özel iş girişimi oldu. Devlet tarafından işletilen Hindistan Çelik Kurumu, Afganistan'ın merkezindeki devasa Hajigak demir cevheri yatağını geliştirmek için madencilik haklarını kazandı. Hükümet yetkilileri, ülkenin kullanılmayan maden yataklarının %30'unun en az 1 trilyon dolar değerinde olduğunu tahmin ediyor. Bir yetkili "bunun Afgan ekonomisinin bel kemiği haline geleceğini" iddia ederken, Pentagon'un bir notunda Afganistan'ın "lityumun Suudi Arabistan'ı" olabileceği belirtiliyor. Afganistan'ın 21 milyon tonluk lityum rezervi, şu anda en büyük lityum rezervlerine sahip ülke olarak görülen Bolivya'nın rezervlerine denk olabilir. Diğer büyük yataklar ise Boksit ve Kobalt yataklarıdır. 2011 tarihli bir haberde CSM, "Afgan savaşının maliyetinin büyük kısmını üstlenen Amerika Birleşik Devletleri ve diğer Batılı ülkeler, Afganistan'ın maden yataklarına ilişkin ihale sürecinde göze çarpan bir şekilde yer almayarak, bu işi çoğunlukla bölgesel güçlere bıraktılar" diyordu. ⓘ
Afganistan'da biyokapasiteye erişim dünya ortalamasının altındadır. 2016 yılında Afganistan'da kişi başına 0,43 küresel hektar biyokapasite düşerken, bu rakam kişi başına 1,6 küresel hektar olan dünya ortalamasının çok altındadır. 2016 yılında Afganistan kişi başına 0,73 küresel hektar biyokapasite kullanmıştır - tüketimin ekolojik ayak izi. Bu da Afganistan'ın sahip olduğu biyokapasitenin iki katından biraz daha azını kullandıkları anlamına geliyor. Sonuç olarak Afganistan biyokapasite açığı vermektedir. ⓘ
Altyapı
Enerji
Dünya Bankası'na göre, 2008 yılında %28 olan kırsal nüfusun %98'inin 2018 yılında elektriğe erişimi bulunmaktadır. Genel rakam ise %98,7'dir. 2016 yılı itibariyle Afganistan 1.400 megawatt elektrik üretiyor, ancak elektriğin büyük bir kısmını İran ve Orta Asya ülkelerinden gelen iletim hatları aracılığıyla ithal ediyor. Elektrik üretiminin büyük bir kısmı, dağlardan akan nehir ve akarsuların da yardımıyla hidroelektrikten elde ediliyor. Ancak elektrik her zaman güvenilir değildir ve Kabil de dahil olmak üzere elektrik kesintileri yaşanmaktadır. Son yıllarda giderek artan sayıda güneş, biyokütle ve rüzgar enerjisi santrali inşa edilmiştir. Kırgızistan ve Tacikistan'dan elektrik iletecek olan CASA-1000 projesi ve Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan (TAPI) gaz boru hattı şu anda geliştirilme aşamasındadır. Elektrik, Da Afghanistan Breshna Sherkat (DABS, Afganistan Elektrik Şirketi) tarafından yönetilmektedir. ⓘ
Önemli barajlar arasında Kajaki Barajı, Dahla Barajı ve Sardeh Band Barajı bulunmaktadır. ⓘ
Elektrik üretimi 905 milyon kWh olarak gerçekleşmektedir. Buna istinaden tüketim 1.042 milyar kWh olmuştur. Hiç elektrik ihracatı yapamayan Afganistan, 200 milyon kWh elektrik ithalâtı yapmaktadır. ⓘ
Turizm
Güvenlik sorunları nedeniyle Afganistan'da turizm küçük bir sektördür. Bununla birlikte 2016 yılı itibariyle yılda yaklaşık 20.000 yabancı turist ülkeyi ziyaret etmektedir. Özellikle iç ve dış turizm için önemli bir bölge olan Bamyan Vadisi'nde göller, kanyonlar ve tarihi yerler bulunmakta olup, isyancıların faaliyetlerinden uzak ve güvenli bir bölgede yer alması da buna yardımcı olmaktadır. Daha az sayıda kişi de dünyanın en uzak topluluklarından biri olan Wakhan Vadisi gibi bölgeleri ziyaret etmekte ve buralarda yürüyüş yapmaktadır. 1960'ların sonlarından itibaren Afganistan, birçok Avrupalı ve Amerikalının ilgisini çeken ünlü hippi yolunun popüler bir durağıydı. İran'dan gelen yol, kuzey Pakistan, kuzey Hindistan ve Nepal'e geçmeden önce Herat, Kandahar ve Kabil dahil olmak üzere çeşitli Afgan eyaletleri ve şehirlerinden geçiyordu. Turizm, siyasi istikrarsızlık ve silahlı çatışmaların başlamasından bir yıl önce, 1977'de zirveye ulaşmıştır. ⓘ
Gazni şehri önemli tarihi ve tarihi alanlara sahiptir ve Bamyan şehri ile birlikte son yıllarda sırasıyla İslam Kültür Başkenti ve Güney Asya Kültür Başkenti seçilmiştir. Herat, Kandahar, Belh ve Zaranj şehirleri de oldukça tarihidir. Hari Nehri vadisindeki Jam Minaresi UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde yer almaktadır. İslam peygamberi Muhammed tarafından giyildiği söylenen bir pelerin, Büyük İskender tarafından kurulan ve Afganistan'ın ilk başkenti olan Kandahar'daki Pelerin Tapınağı'nda muhafaza edilmektedir. Batıdaki Herat kentinde bulunan İskender Kalesi son yıllarda yenilenmiştir ve popüler bir cazibe merkezidir. Ülkenin kuzeyinde, birçok kişi tarafından Ali'nin gömüldüğü yer olduğuna inanılan Ali Türbesi bulunmaktadır. Afganistan Ulusal Müzesi Kabil'de bulunmaktadır ve çok sayıda Budist, Baktriya Yunan ve erken dönem İslam antikalarına ev sahipliği yapmaktadır; müze iç savaştan büyük zarar görmüştür ancak 2000'li yılların başından beri yavaş yavaş restore edilmektedir. ⓘ
İletişim
Afganistan'da telekomünikasyon hizmetleri Afghan Telecom, Afghan Wireless, Etisalat, MTN Group ve Roshan tarafından sağlanmaktadır. Ülke, milyonlarca telefon, internet ve televizyon abonesine hizmet sağlayan Afghansat 1 adlı kendi uzay uydusunu kullanmaktadır. Yıllarca süren iç savaşın ardından 2001 yılına gelindiğinde telekomünikasyon neredeyse hiç olmayan bir sektördü, ancak 2016 yılına gelindiğinde 22 milyon cep telefonu abonesi ve 5 milyon internet kullanıcısı ile 2 milyar dolarlık bir sektöre dönüştü. Sektör ülke çapında en az 120.000 kişiye istihdam sağlamaktadır. ⓘ
Ulaştırma
Afganistan'ın coğrafyası nedeniyle, ülkenin çeşitli bölgeleri arasında ulaşım tarihsel olarak zor olmuştur. Afganistan'ın karayolu ağının belkemiği, genellikle "Çevre Yolu" olarak adlandırılan ve 2.210 kilometre (1.370 mil) boyunca uzanan ve beş büyük şehri birbirine bağlayan Otoyol 1'dir: Kabil, Gazni, Kandahar, Herat ve Mezar-ı Şerif, Kunduz ve Celalabad'a ve çeşitli sınır geçişlerine giden ve Hindikuş dağlarının etrafından dolanan bu yol beş büyük şehri birbirine bağlamaktadır. ⓘ
Çevre Yolu, iç ve dış ticaret ve ekonomi için son derece önemlidir. Çevre Yolu'nun önemli bir bölümü 1964 yılında tamamlanan ve Hindikuş sıradağları boyunca seyahati kolaylaştıran ve kuzey ile güney Afganistan'ı birbirine bağlayan Salang Tüneli'dir. Bu yol, Orta Asya'yı Hint alt kıtasına bağlayan tek kara yoludur. Birkaç dağ geçidi Hindikuş dağları ile diğer bölgeler arasında seyahat imkanı sağlamaktadır. Afgan yollarında ve otoyollarında, özellikle de Kabil-Kandahar ve Kabil-Jalalabad yollarında ciddi trafik kazaları yaygındır. Afganistan'da otobüsle seyahat etmek militan faaliyetleri nedeniyle tehlikeli olmaya devam etmektedir. ⓘ
Afganistan'da hava taşımacılığı ulusal havayolu şirketi Ariana Afghan Airlines ve özel şirket Kam Air tarafından sağlanmaktadır. Bazı ülkelerin havayolları da ülke içinde ve dışında uçuşlar sağlamaktadır. Bunlar arasında Air India, Emirates, Gulf Air, Iran Aseman Airlines, Pakistan International Airlines ve Türk Hava Yolları bulunmaktadır. Ülkede dört uluslararası havalimanı bulunmaktadır: Hamid Karzai Uluslararası Havalimanı (eski adıyla Kabil Uluslararası Havalimanı), Kandahar Uluslararası Havalimanı, Herat Uluslararası Havalimanı ve Mezar-ı Şerif Uluslararası Havalimanı. Yurtiçi havaalanları da dahil olmak üzere 43 havaalanı bulunmaktadır. Bagram Hava Üssü önemli bir askeri hava alanıdır. ⓘ
Ülkenin üç demiryolu bağlantısı vardır: biri Mezar-ı Şerif'ten Özbekistan sınırına uzanan 75 kilometrelik (47 mil) bir hat; Toraghundi'den Türkmenistan sınırına uzanan 10 kilometrelik (6,2 mil) uzun bir hat (Türkmen Demiryollarının bir parçası olarak devam ettiği yer); ve Aqina'dan Türkmen sınırını geçerek Kerki'ye uzanan ve Afganistan boyunca daha da uzatılması planlanan kısa bir bağlantı. Bu hatlar sadece yük taşımacılığı için kullanılmakta olup yolcu servisi bulunmamaktadır. İran'ın Khaf kenti ile Afganistan'ın batısındaki Herat kenti arasında hem yük hem de yolcu taşımacılığına yönelik bir demiryolu hattı 2019 yılı itibarıyla yapım aşamasındadır. Hattın yaklaşık 125 kilometrelik (78 mil) kısmı Afganistan tarafında yer alacaktır. Ülkede ilave demiryolu hatlarının inşası için çeşitli öneriler bulunmaktadır. ⓘ
Özel araç sahipliği 2000'li yılların başından bu yana önemli ölçüde artmıştır. Taksiler sarı renklidir ve hem arabalardan hem de otomatik çekçeklerden oluşur. Afganistan'ın kırsal kesimlerinde köylüler mal taşımak için genellikle eşek, katır ya da at kullanmaktadır. Develer öncelikle Koçi göçebeleri tarafından kullanılmaktadır. Bisikletler Afganistan genelinde popülerdir. ⓘ
Ulaşım ve taşımacılık
Demiryollarının toplam uzunluğu 24.6 km, karayolları 42150 km (bunun 12,350 km si asfalt, geri kalanı yani 29,800 km si stabilize yoldur), su yolları 1,200 km dir. Ülkede boru hatlarının toplam uzunluğu 466 km dir. 51 adet havaalanı bulunan Afganistan'ın en büyük havalalanı Kabil Uluslararası Havaalanı'dır. 11 adet helikopter alanı mevcuttur. ⓘ
Kültür
-_Menschen_-_Annemarie_Schwarzenbach_-_SLA-Schwarzenbach-A-5-21-110.jpg)
Afganlar hem ortak kültürel özelliklere hem de ülkeyi bölen coğrafi engellerin bir sonucu olarak her biri farklı kültürlere sahip olan Afganistan bölgeleri arasında farklılık gösteren kültürel özelliklere sahiptir. Aile, Afgan toplumunun temel dayanağıdır ve aileler genellikle bir aile reisi tarafından yönetilir. Güney ve doğu bölgelerinde halk Peştunwali'yi (Peştun yolu) takip ederek Peştun kültürüne göre yaşamaktadır. Peştunwali'nin temel ilkeleri arasında misafirperverlik, sığınmak isteyenlere sığınak sağlanması ve kan dökülmesinin intikamının alınması yer almaktadır. Peştunlar büyük ölçüde Orta Asya ve İran Platosu kültürüyle bağlantılıdır. Geri kalan Afganlar ise kültürel olarak Fars ve Türk kökenlidir. Peştunlarla iç içe yaşayan bazı Peştun olmayanlar Peştunlaştırma adı verilen bir süreçle Peştunvali'yi benimserken, bazı Peştunlar da Farslaştırılmıştır. Son 30 yılda Pakistan ve İran'da yaşayanlar, bu komşu ülkelerin kültürlerinden daha fazla etkilenmişlerdir. Afgan halkının son derece dindar olduğu bilinmektedir. ⓘ
Afganlar, özellikle de Peştunlar, kabile dayanışmaları ve kişisel onura gösterdikleri yüksek saygı ile tanınırlar. Bir yazar, aşiret sisteminin coğrafi açıdan zor bir ülkede ve materyalist bir bakış açısıyla karmaşık olmayan bir yaşam tarzına sahip bir toplumda büyük insan gruplarını organize etmenin en iyi yolu olduğunu düşünmektedir. Çeşitli Afgan kabileleri ve tahminen 2-3 milyon göçebe vardır. Afgan kültürü derinlemesine İslamidir, ancak İslam öncesi uygulamalar devam etmektedir. Bunun bir örneği, yaşlı erkekler ile genç ergen erkekler veya oğlanlar arasındaki cinsel ilişkileri içeren faaliyetler için kullanılan bir terim olan bacha bazi'dir. Afganistan'da çocuk evliliği yaygındır; yasal evlilik yaşı 16'dır. Afgan toplumunda en çok tercih edilen evlilik kişinin paralel kuzeniyle yaptığı evliliktir ve damattan genellikle başlık parası ödemesi beklenir. ⓘ
Köylerde aileler tipik olarak kerpiç evlerde ya da kerpiç veya taş duvarlı evlerden oluşan yerleşkelerde yaşamaktadır. Köylerde tipik olarak bir muhtar (malik), su dağıtımı için bir usta (mirab) ve bir din öğretmeni (molla) bulunur. Erkekler genellikle tarlalarda çalışır, hasat sırasında kadınlar da onlara katılır. Nüfusun yaklaşık %15'i göçebedir ve yerel olarak koçi olarak adlandırılırlar. Göçebeler köylerden geçerken genellikle köylülerden çay, buğday ve gazyağı gibi malzemeler satın alırlar; köylüler de göçebelerden yün ve süt alırlar. ⓘ
Hem erkekler hem de kadınlar için Afgan kıyafetleri tipik olarak şalvar kameezin çeşitli biçimlerinden, özellikle de perahan tunban ve khet partug'dan oluşur. Kadınlar normalde başlarını örtmek için çarşaf giyerler; tipik olarak oldukça muhafazakâr topluluklardan bazı kadınlar ise tüm vücutlarını örten burka giyerler. Bu giysiler Peştun toplumunun bazı kadınları tarafından İslam bölgeye gelmeden çok önce de giyilmekteydi ancak Taliban iktidardayken kadınlara bu giysiyi zorla giydirmiştir. Bir diğer popüler kıyafet ise palto görevi gören chapan'dır. Karakul, bölgeye özgü bir koyun cinsinin kürkünden yapılan bir şapkadır. Afganistan'ın eski kralları tarafından tercih edilirdi ve 21. yüzyılda Devlet Başkanı Hamid Karzai tarafından sürekli giyildiğinde dünyanın büyük bir kısmı tarafından tanındı. Pakol, ülkenin uzak doğusundan gelen bir başka geleneksel şapkadır; gerilla lideri Ahmad Shah Massoud tarafından popüler olarak giyilmiştir. Mazari şapkası ise kuzey Afganistan kökenlidir. ⓘ
Mimari
Ulus, ya mevcut kültürlerinde ya da çeşitli diller ve anıtlar şeklinde hayatta kalan karmaşık bir tarihe sahiptir. Afganistan, Yunan ve Budist stupaları, manastırlar, anıtlar, tapınaklar ve İslam minareleri de dahil olmak üzere her çağdan birçok kalıntı içermektedir. En bilinenleri arasında Herat Ulu Camii, Sultanahmet Camii, Jam Minaresi, Chil Zena, Lashkargah'taki Qala-i Bost, antik Yunan şehri Ai-Khanoum yer almaktadır. Ancak tarihi eserlerinin birçoğu modern zamanlarda iç savaşlar nedeniyle zarar görmüştür. Bamiyan'ın iki ünlü Budası, onları putperest olarak gören Taliban tarafından yok edilmiştir. Buna rağmen arkeologlar ülkenin farklı yerlerinde, bazıları 2. yüzyıla kadar uzanan Budist kalıntıları bulmaya devam ediyor. Afganistan'da modern dönemde sömürgecilik olmadığından, Avrupa tarzı mimari nadir olmakla birlikte mevcuttur: Paghman'daki Zafer Takı ve Kabil'deki Darul Aman Sarayı 1920'lerde Afganlar tarafından bu tarzda inşa edilmiştir. ⓘ
Sanat ve seramik
Halı dokumacılığı Afganistan'da eski bir uygulamadır ve bunların birçoğu bugün hala kabile ve göçebe insanlar tarafından el yapımı olarak üretilmektedir. Halılar bölgede binlerce yıldır üretiliyor ve geleneksel olarak kadınlar tarafından yapılıyor. Bazı zanaatkârlar duygularını kilim tasarımlarıyla ifade eder; örneğin Sovyet-Afgan Savaşı'nın patlak vermesinden sonra, çatışmanın neden olduğu acı ve sefaleti temsil eden tasarımlarla Afgan kilimlerinin bir çeşidi olan "savaş kilimleri" yaratılmıştır. Her ilin kilim yapımında kendine özgü özellikleri vardır. Kuzeybatıdaki bazı Türk nüfuslu bölgelerde gelin ve düğün töreni fiyatları gelinin dokuma becerilerine göre belirlenmektedir. ⓘ
Afganistan'da binlerce yıldır çömlekçilik yapılmaktadır. Özellikle Kabil'in kuzeyindeki İstalif köyü, eşsiz turkuaz ve yeşil çömlekleriyle bilinen önemli bir merkezdir ve çömlek yapım yöntemleri yüzyıllardır aynı kalmıştır. Çin porselenlerinde kobalt mavisi olarak kullanılan ve daha sonra antik Mezopotamya ve Türkiye'de kullanılan lapis lazuli taşlarının çoğu günümüz Afganistan'ında topraktan çıkarılmıştır. ⓘ
Afganistan toprakları uzun bir sanat geçmişine sahiptir ve dünyanın bilinen en eski yağlı boya kullanımı ülkedeki mağara duvar resimlerinde bulunmuştur. Afganistan ve Doğu Pakistan'da gelişen kayda değer bir sanat tarzı, MS 1. ve 7. yüzyıllar arasında Greko-Romen sanatı ve Budist sanatının birleşimiyle ortaya çıkan Gandhara Sanatı'dır. Daha sonraki dönemlerde İran minyatür tarzının kullanımı artmış, Heratlı Kamaleddin Behzad Timurlu ve erken Safevi dönemlerinin en önemli minyatür sanatçılarından biri olmuştur. 1900'lü yıllardan itibaren ulus, sanatta Batı tekniklerini kullanmaya başlamıştır. Abdul Ghafoor Breshna, 20. yüzyılda Kabil'den önde gelen bir Afgan ressam ve eskiz sanatçısıydı. ⓘ
Medya ve eğlence
Afganistan'da yaklaşık 350 radyo istasyonu ve 200'ün üzerinde televizyon istasyonu bulunmaktadır. Kökeni 1925 yılına dayanan Afganistan Radyo Televizyonu devletin kamu yayıncısıdır. Televizyon programları 1970'lerde yayınlanmaya başlamıştır ve bugün TOLO ve Shamshad TV gibi birçok özel televizyon kanalı bulunmaktadır. İlk Afgan gazetesi 1873 yılında yayınlanmıştır ve bugün yüzlerce basılı yayın organı bulunmaktadır. 1920'lerde Kabil Radyosu yerel radyo hizmetleri yayınlıyordu. Voice of America, BBC ve Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL) Afganistan'ın her iki resmi dilinde de radyo yayını yapmaktadır. Yirmi yıldan fazla süren sıkı kontrollerin ardından 2002 yılından bu yana basın kısıtlamaları kademeli olarak gevşetilmiş ve özel medya çeşitlendirilmiştir. ⓘ
Afganlar uzun zamandır Hint Bollywood filmlerini izlemeye ve film şarkılarını dinlemeye alışkın. Afganistan'ın Hint film endüstrisi için en büyük pazarlar arasında olduğu iddia edilmektedir. Hindistan'daki Afganların stereotipleri (Kabuliwala veya Pathani) bazı Bollywood filmlerinde oyuncular tarafından da temsil edilmiştir. Salman Khan, Saif Ali Khan, Aamir Khan, Feroz Khan, Kader Khan, Naseeruddin Shah, Zarine Khan, Celina Jaitly ve diğerleri de dahil olmak üzere birçok Bollywood film yıldızının kökleri Afganistan'a dayanmaktadır. Dharmatma, Khuda Gawah, Escape from Taliban ve Kabul Express gibi birçok Bollywood filmi Afganistan'da çekilmiştir. ⓘ
Müzik
Afgan klasik müziğinin Hint klasik müziği ile yakın tarihsel bağları vardır ve raga gibi aynı Hindustani terminolojisini ve teorilerini kullanır. Bu müzik tarzının türleri arasında gazel (şiirsel müzik) ve Hint tablası, sitar ve harmonium gibi enstrümanlar ile zerbaghali gibi yerel enstrümanların yanı sıra Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Doğu'da da bilinen dayereh ve tanbur yer alır. Rubab ülkenin ulusal enstrümanıdır ve Hint sarod enstrümanının öncüsüdür. Klasik müziğin ünlü sanatçılarından bazıları Üstad Sarahang ve Sarban'dır. ⓘ
Pop müzik 1950'lerde Kabil Radyosu aracılığıyla gelişti ve sosyal değişimde etkili oldu. Bu dönemde başta Mermon Parwin olmak üzere kadın sanatçılar da ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu türün belki de en ünlü sanatçısı, birçok türü sentezleyen ve 1979'daki ölümünden çok sonra bile sesi ve zengin şarkı sözleriyle tanınmaya devam eden Ahmad Zahir'dir. Geleneksel ya da popüler Afgan müziğinin diğer önemli ustaları arasında Nashenas, Ubaidullah Jan, Mahwash, Ahmad Wali, Farhad Darya ve Naghma sayılabilir. ⓘ
Attan, Afganistan'ın ulusal dansıdır ve her kökenden Afgan tarafından popüler olarak icra edilen bir grup dansıdır. Dans Afgan kimliğinin bir parçası olarak kabul edilir. ⓘ
Mutfak
Afgan mutfağı büyük ölçüde buğday, mısır, arpa ve pirinç gibi ülkenin başlıca mahsullerine dayanır. Bu temel gıdalara yerel meyve ve sebzelerin yanı sıra süt, yoğurt ve peynir altı suyu gibi süt ürünleri de eşlik eder. Kabuli palaw Afganistan'ın ulusal yemeğidir. Ülkenin mutfak spesiyaliteleri etnik ve coğrafi çeşitliliğini yansıtmaktadır. Afganistan yüksek kaliteli narları, üzümleri ve tatlı kavunlarıyla tanınır. Çay Afganlar arasında favori bir içecektir ve tipik bir diyet naan, yoğurt, pirinç ve etten oluşur. ⓘ
Afgan mutfağının en temel unsurları arasında tarım ürünlerinden elde edilmiş buğday, mısır, arpa gibi tarım ürünleri ön plana çıkmaktadır. Tarım ve hayvancılığın yaygın olmasıyla da beraber yerel mutfak içerisinde hayvansal ürünler sıklıkla tercih edilmektedir. Hayvansal ürünlerin sıklıkla tercih edildiği Afgan mutfağında sıklıkla süt ve süt ürünleri tercih edilmektedir. Kabil Pilavı (Kabuli palaw) Afgan mutfağının vazgeçilmez ulusal yemeğidir. ⓘ
Edebiyat
Klasik Farsça ve Peştuca şiir, Afgan kültürünün aziz bir parçasıdır. Şiir, kendisini kültüre entegre edecek düzeyde, her zaman bölgedeki en önemli eğitim dayanaklarından biri olmuştur. Şiir tarzlarından biri landay olarak adlandırılır. Afgan folkloru ve mitolojisinde popüler bir tema da Divler, yani korkunç yaratıklardır. Herat kentinde perşembe günleri geleneksel olarak "şiir gecesi" düzenlenir ve erkekler, kadınlar ve çocuklar bir araya gelerek hem eski hem de modern şiirler okurlar. ⓘ
Afgan bölgesi Ortaçağ'dan günümüze kadar Farsça konuşan sayısız şair ve yazar yetiştirmiştir; bunlar arasında üç mistik yazar gerçek ulusal zaferler olarak kabul edilir (İran tarafından eşit derecede hararetle talep edilmesine rağmen): Herat'lı Khwaja Abdullah Ansari, 11. yüzyılda büyük bir mistik ve Sufi aziz, Gazneli Sanai, 12. yüzyılda mistik şiirlerin yazarı ve son olarak 13. yüzyılda Belh'li Rumi, tüm dünyada tüm Müslüman dünyasının en büyük mistik şairi olarak kabul edilen persofonist. Afgan Peştuca edebiyatı, niceliksel olarak dikkate değer olmasına ve son yüzyılda büyük bir büyüme göstermesine rağmen, hem Fars edebiyatının hem de Hindistan'ın bitişik edebiyatlarının etkisini hissederek her zaman esasen yerel bir anlam ve öneme sahip olmuştur. Her iki ana edebiyat da, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Avrupa'dan ithal edilen türlere (roman, tiyatro), akımlara ve üslup özelliklerine karşı duyarlı olduklarını göstermişlerdir. ⓘ
XVII. yüzyılda yaşamış olan Khushal Khan Khattak ulusal şair olarak kabul edilir. Diğer önemli şairler arasında Rabi'a Balkhi, Jami, Rahman Baba, Khalilullah Khalili ve Parween Pazhwak sayılabilir. ⓘ
Bayramlar ve festivaller
Afganistan'ın resmi Yeni Yılı, bugünkü İran'da bir Zerdüşt kutlaması olarak başlayan ve diğer birkaç ülkeyle birlikte yıllık kutlamayı paylaştığı eski bir gelenek olan Nevruz ile başlar. Her yıl ilkbahar ekinoksunda gerçekleşir. Afganistan'da Nevruz tipik olarak müzik ve dansın yanı sıra buzkashi turnuvaları düzenlenerek kutlanır. ⓘ
Ulusal olarak kutlanan bir başka eski gelenek olan Yaldā, antik tanrıça Mithra'yı anar ve kış gündönümünün arifesinde yılın en uzun gecesine işaret eder (čelle ye zemestān; genellikle 20 veya 21 Aralık'a denk gelir), bu sırada aileler şiir okumak ve meyveler - özellikle kırmızı meyveler karpuz ve narın yanı sıra karışık kuruyemişler - yemek için bir araya gelir. ⓘ
Dini festivaller de kutlanmaktadır; ağırlıklı olarak Müslüman bir ülke olan Afganistan'da Ramazan, Ramazan Bayramı ve Aşure gibi İslami etkinlikler ve festivaller her yıl yaygın olarak kutlanmaktadır. Sih festivali Vaisakhi Sih toplumu tarafından, Hindu festivali Diwali ise Hindu toplumu tarafından kutlanmaktadır. ⓘ
Ulusal Bağımsızlık Günü, Kral Amanullah Han döneminde 1919 yılında imzalanan Anglo-Afgan Antlaşması ve ülkenin tam bağımsızlığını kazanması münasebetiyle 19 Ağustos'ta kutlanmaktadır. Uluslararası İşçi Günü ve Uluslararası Kadınlar Günü gibi çeşitli uluslararası kutlamalar da Afganistan'da resmi olarak düzenlenmektedir. Bazı bölgesel festivaller arasında Wakhi ve Kırgız halklarının kültürünü kutlayan Pamir Festivali, Mezar-ı Şerif'teki Kırmızı Çiçek Festivali (Nevruz sırasında) ve Bamyan Eyaletindeki Damboora Festivali yer almaktadır. ⓘ
Spor
Afganistan'da spor Afgan Spor Federasyonu tarafından yönetilmektedir. Kriket ve Dernek futbolu ülkedeki en popüler iki spor dalıdır. Afgan Spor Federasyonu kriket, futbol, basketbol, voleybol, golf, hentbol, boks, tekvando, halter, vücut geliştirme, atletizm, paten, bowling, snooker, satranç ve diğer spor dallarını teşvik etmektedir. ⓘ
Afganistan'ın spor takımları uluslararası etkinliklerde giderek daha fazla şampiyonluk kazanıyor. 2010 Güney Asya Oyunları'nda basketbol takımı ilk takım sporları şampiyonluğunu kazandı. Aynı yıl ülkenin kriket takımı da 2009-10 ICC Kıtalararası Kupasını kazanarak bunu takip etti. 2012 yılında ülkenin 3x3 basketbol takımı 2012 Asya Plaj Oyunları'nda altın madalya kazandı. 2013 yılında Afganistan futbol takımı SAFF Şampiyonluğunu kazanarak bunu takip etti. ⓘ
2001'de kurulan Afgan milli kriket takımı, 2009 ICC Dünya Kupası Elemeleri, 2010 ICC Dünya Kriket Ligi Birinci Bölümü ve 2010 ICC Dünya Twenty20'ye katıldı. ACC Twenty20 Kupasını 2007, 2009, 2011 ve 2013 yıllarında kazanmıştır. Takım sonunda bunu başardı ve 2015 Kriket Dünya Kupası'nda oynadı. Afganistan Kriket Kurulu (ACB) sporun resmi yönetim organıdır ve merkezi Kabil'dedir. Alokozay Kabil Uluslararası Kriket Sahası ülkenin ana kriket stadyumu olarak hizmet vermektedir. Celalabad yakınlarındaki Gazi Amanullah Han Uluslararası Kriket Stadyumu da dahil olmak üzere ülke genelinde başka stadyumlar da bulunmaktadır. Ülke içinde kriket farklı illerden gelen takımlar arasında oynanmaktadır. ⓘ
Afganistan milli futbol takımı 1941'den beri uluslararası futbolda mücadele etmektedir. Milli takım iç saha maçlarını Kabil'deki Ghazi Stadyumu'nda oynarken, Afganistan'da futbol Afganistan Futbol Federasyonu tarafından yönetilmektedir. Milli takım hiçbir zaman FIFA Dünya Kupası'na katılmamış ya da katılmaya hak kazanmamıştır ancak yakın zamanda 2013 yılında uluslararası bir futbol kupası kazanmıştır. Ülkenin ayrıca futbolun 5'e 5 oynanan bir varyasyonu olan futsal sporunda da bir milli takımı bulunmaktadır. ⓘ
Afganistan'ın geleneksel ve ulusal sporu olan buzkashi, çoğunlukla kuzeyde popüler olmakla birlikte ülkenin diğer bölgelerinde de takip edilmektedir. Poloya benzer, iki takım halinde atlılar tarafından oynanır ve her biri bir keçi karkasını yakalayıp tutmaya çalışır. Afgan Tazısı (bir tür koşu köpeği) Afganistan kökenlidir ve eskiden kurt avında kullanılırdı. Gezgin Rory Stewart, 2002 yılında uzak bölgelerde kurt avı için hala köpeklerin kullanıldığını bildirmiştir. ⓘ
Tarihçe
Orta Çağ
Arap ordularının önce 636 yılında Kadisiye’de, ardından 642 yılında Nihavend Muharebesi’nde Sasanileri yenmeleri ile İslamiyet'in yayılması doğuya doğru ivme kazanmıştır. Basra Valisi Abdullah Bin Amir 650 yılında bir ordusunu Horasan’a, diğer bir ordusunu da Sasani Kralı III. Yezdigirt’in peşinden Sistan’a doğru göndermiştir. Sasani Kralı’nın ele geçirilip öldürüldüğü bu sefer sonunda Arap orduları ilk defa Batı ve Kuzey Afganistan’ı, Baktria ve Herat’ı işgal etmişlerse de bölgede tamamen hakimiyet kuramamışlardır. Ancak Muaviye döneminde, 698 ve 700 yılında İslam orduları Kabil’i almak için saldırılarda bulunmuştur. ⓘ
861 yılında Sistan’daki askeri güce komuta etmeye başlayan Yakub bin Leys komutasındaki Saffariler, 867 yılında Kirman, Şiraz ve Herat’ı ele geçirdi. 871 yılında ise Belh, Toharistan ve Kabil bölgesinin yönetimi halife tarafından Yakub bin Leys’e verilmiştir. İran Platosu, Orta Asya ve Hindistan altkıtası arasında bu üç istikamete bağlantı sağlayan stratejik özelliği ile Kabil Vadisi, İslam'a karşı uzun yıllar direniş merkezi olmuştur. Bu dönemde Orta Asya kökenli kavimlerin Afganistan’daki hakimiyetlerinin öne çıktığı görülmektedir. ⓘ
.PNG)
Afganistan toprakları bu zaman diliminde Türk soylu kavimler ile İrani kavimler arasında bir mücadele ve hakimiyet sahası olmuştur. Saffarilerin 900 yılında Samanîlere mağlup olmasıyla Afganistan'ın bir bölümü Samani egemenliğine geçti. Gazneliler Hanedanı’nın asıl kurucusu Sebük Tigin, Samanilerin otoritesini tanımakla birlikte kendi adına para bastırmış, Zamin-Davar, Gor ve Zabilistan, bölgesinde güçlü bir otorite tesis etmiştir. Afganistan’da böylelikle egemenlik kuran Sebük Tigin, Gazne’yi işgal eden ve Kabil bölgesinde hakimiyet kurmaya çalışan Pencab Racası Jaipal’a karşı başlattığı mücadele sonunda 988 yılında Kabil ve civarını kendi hakimiyet alanına alarak Gazne Devleti topraklarına katmıştır. ⓘ
Taciklerin bir kolu olan Gurlular ile Behramşah’ın uzun süren mücadelesi Gaznelilerin aleyhine sonuçlanmış ve Gazne, Gurlu beyi Alaaddin tarafından ele geçirilmiştir. Gurlular 1187 yılında Gazne Devleti’ni tamamen ortadan kaldırmıştır. Ancak Gurluların Afganistan Platosu’nda kurmuş oldukları hakimiyet de uzun sürmemiştir. Gurlu ordusu 1204 yılında Harzemşahlar ve Karahitayların müşterek ordusuna karşı yapmış olduğu savaşta yenilmesinden sonra Gazne bir süre Gurlu ordusunda görevli Türk komutanların denetimine geçmiştir. Gazne, 1215 yılında Harzemşahlar tarafından ele geçirilmiş ve Gurlular dönemi Afganistan’da tamamen kapanmıştır. ⓘ
Harzemşahların egemenliği de uzun sürmemiş, Cengiz Han önderliğindeki Moğollar tarafından Gazne, Kabil ve 1222 yılında Herat ele geçirildi. Ögeday’in ölümü ve Moğol İmparatorluğunun bölünmesi üzerine Afganistan, İlhanlıların yönetimine girmiştir. Bölgedeki Moğol egemenliği, 14. yüzyıl sonlarında Timur ordularınca sona erdirilmiştir. Timur'un kurduğu devlet, ölümünden sonra dağılmışsa da torunlarından Muhammed Babür’ün bölgede kurduğu devlet uzun süre yaşamıştır. ⓘ
Babür Devleti, Afganistan'ı hakimiyet altında tutmakla birlikte Hindistan ve Afganistan arası dengeyi sağlayamamış ve ağırlığı Hindistan'a kaydırmıştır. Bu durum; kuzeyden Özbekler ve kuzeybatıdan da Safevilerin Afganistan’a inmesine sebep olmuştur. Böylece 17. yüzyılın ortalarına doğru Abdali ve Galzay adını almış olan Halaçlar, dağlık bölgelerden Kandehar ve Zemindaver’in daha verimli bölgesi olan Tarnak Argandap vadilerine göçmüşlerdir. ⓘ
Sovyet-Afgan Savaşı
Sovyetler Birliği, 1979'da Afganistan'daki Marksist hükûmetin isteğiyle işgal etmiş ve kendi denetiminde bir sosyalist Afgan yönetimi kurdurmuştur. Buna tepki gösteren yerel güçler, Batı ülkelerinin de desteğiyle SSCB'ye karşı bir silahlı mücadele başlatmışlar ve pek çok bölgede egemenlik sağlayacak düzeyde başarı göstermişlerdir. Tüm bu yıpratıcı mücadele SSCB'nin içinde bulunduğu zor ekonomik durumu daha da ağırlaştırmış ve SSCB'nin dağılmasıyla sonuçlanacak olaylara büyük bir etki yapmıştı. ⓘ
Etnik gruplar ve dilller
ABD Dışişleri Bakanlığı 2010 yılı verilerine göre Afganistan'daki en büyük grubu toplumun %42'sini oluşturan Peştunlar oluşturmaktadır. Tacikler toplumun %27'sini, Özbekler %9'unu, Hazaralar %9'unu, Aymaklar %4'ünü, Türkmenler %3'ünü, Beluçlar ise %2'sini oluşturmuştur. Geriye kalan toplumun %4'ünü oluşturan kesim başka etnik gruplara mensuptur. ⓘ
İran halkları Afganistan'daki salt çoğunluğu oluşturmakta olup, Peştular, Tacikler, Hazaralar, Aymaklar ve Beluçlar İran dilleri konuşmaktadır. Afganistan'daki Türk halkları en büyük azınlıklar olup, Afganistan Özbekleri ve Afganistan Türkmenlerinden ibarettir. Bunun dışında az da olsa Pamir bölgesinde Kırgızlar da vardır. Rus savaşı esnasında Pamir bölgesindeki Kırgızların büyük kısmı Türkiye'nin Van İline yerleştirilmiş ve yaşadıkları köye Ulupamir ismi verilmiştir. Bölgede hayvancılık ve koruculuk yapmaktadırlar. ⓘ
Din
Afgan nüfusunun %99'dan fazlasının Müslüman olduğu iddia edilmektedir. Müslüman halkın yaklaşık %80 ila %85'i Sünni şubenin takipçileri ve %15 ila %20'si ise Hazaralar arasında baskın bir İslam kolu olan Şii şubesinin takipçileridir. Hıristiyanlar, Budistler, Parsiler, Sihler ve Hindulardan oluşan küçük azınlıklar vardır. 1890'lara kadar, günümüzde Nuristan bölgesine tekabül eden Kafiristan'da Müslüman olmayan ve Veda dinine paralel bir animist dine inanmış Nuristaniler yaşamaktaydı, ancak bu halk Afgan emri Abdurrahman Han'ın bölgeyi ele geçirmesiyle zorla İslam'a geçti. ⓘ
Afganistan, dinden dönme veya dine hakaret gibi şeyler için ölüm cezası uygulayan birkaç İslam ülkesinden biridir. ⓘ
Kadın hakları
kadınlar için başörtüsü zorunlu olmakla beraber burka (yöresel Afgan kıyafeti) şart değil. Kadınlar karma olmayacak şekilde eğitimlerine devam edebiliyorlar. ⓘ
İdari yapı
Başkent Kabil ülkenin en büyük kentidir; diğer önemli kentler batıda Herat, güneyde Kandahar ve kuzeyde Mezar-ı Şerif'tir. Yerel ve ulusal düzeyde bütünleşme zayıftır. Ülke 34 ile ayrılmıştır. Bu iller de kendi içinde volasvaleyi (Peştuca: ولسوالۍ) adı verilen 398 ilçeye ayrılmıştır. Afganistan'ın illeri aşağıdaki haritada numaralandırılmış olarak gösterilmiştir. ⓘ
|
|
|
ⓘ |