Ani
Անի | |
 Ermeni tarafından görüldüğü şekliyle Ani harabeleri. Kubbesi eksik olan katedral solda, yarısı yıkılmış olan Kutsal Kurtarıcı Kilisesi ise sağda görülüyor. | |
| Konum | Ocaklı (en yakın yerleşim yeri), Kars İli, Türkiye |
|---|---|
| Bölge | Ermeni Yaylaları |
| Koordinatlar | 40°30′27″N 43°34′22″E / 40.50750°N 43.57278°EKoordinatlar: 40°30′27″N 43°34′22″E / 40.50750°N 43.57278°E |
| Tip | Yerleşim |
| Tarih | |
| Kuruldu | 5. yüzyıl (ilk bahsedilen) |
| Terkedilmiş | 17. yüzyıl |
| Dönemler | Orta Çağ |
| Kültürler | Ermenice (ağırlıklı olarak) |
| Site notları | |
| Sahiplik | Ermenistan Krallığı (Orta Çağ) |
UNESCO Dünya Mirası Alanı | |
| Resmi adı | Ani Arkeolojik Alanı |
| Tip | Kültürel |
| Kriterler | ii, iii, iv |
| Belirlenmiş | 2016 (40. oturum) |
| Referans no. | 1518 |
| Taraf Devlet | Türkiye |
| Bölge | Avrupa ve Kuzey Amerika |
| tarihsel nüfusu 100.000'in üzerinde | |
Ani (Ermenice: Անի; Yunanca: Ἄνιον, Ánion; Latince: Abnicum; Türkçe: Ani), günümüzde Türkiye'nin Kars ilinde, Ermenistan ile kapalı sınırın yanında bulunan harap bir Orta Çağ Ermeni şehridir. ⓘ
961 ve 1045 yılları arasında, günümüz Ermenistan'ının büyük bir kısmını ve Türkiye'nin doğusunu kapsayan Bagratlı Ermeni krallığının başkentiydi. İkonik şehir genellikle "1.001 Kiliseli Şehir" olarak anılırdı, ancak bu sayı çok daha azdı. Bugüne kadar arkeologlar ve tarihçiler tarafından 50 kilise, 33 mağara şapeli ve 20 şapel kazılmıştır. Ani çeşitli ticaret yolları üzerindeydi ve çok sayıda dini binası, sarayı ve sofistike surları onu Ermeni krallığındaki diğer çağdaş şehir merkezlerinden ayırıyordu. En önemli yapıları arasında, Gotik mimarinin ilk örnekleriyle ilişkilendirilen ve akademisyenlerin erken gotik ve Romanesk tarzda Avrupa'nın büyük katedrallerini etkilediğini iddia ettikleri Ani Katedrali vardı; kaburgalı tonozu en az iki yüzyıl sonrasına kadar Avrupa katedrallerinde görülmeyecekti. Ani, en parlak döneminde 100.000'i aşan nüfusuyla dünyanın en büyük şehirlerinden biriydi. ⓘ
İhtişamıyla tanınan Ani, 1236 yılında Moğollar tarafından yağmalandı. Ani, 1319'daki yıkıcı depremden ve daha da önemlisi bölgesel ticaret yollarının değişmesinden sonra bir daha toparlanamadı ve 17. yüzyılda terk edildi. Ani, Ermeniler için yaygın olarak tanınan kültürel, dini ve ulusal bir miras sembolüdür. Razmik Panossian'a göre Ani, geçmişteki Ermeni büyüklüğünün en görünür ve 'elle tutulur' sembollerinden biridir ve bu nedenle bir gurur kaynağıdır. Ani, 2016 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne eklenmiştir. ⓘ
961-1045 yılları arasında Pakraduni Hanedanlığı'ndan Ermeni hükümdarlarının başkenti olmuştur. 11. ila 12. yüzyıla ait bazı İslam mimarisi eserlerini de barındırır. 2012'de UNESCO tarafından Dünya Mirası Geçici Listesi'ne dahil edilen Ani, 2016'da ise Dünya Mirası olarak tescil edildi. ⓘ
Toponim
Şehir adını Yukarı Ermenistan'ın Daranaghi bölgesinde bulunan Ermeni kale-şehir ve pagan merkezi Ani-Kamakh'tan almıştır. Ani daha önce khnamk (Խնամք) olarak da biliniyordu, ancak tarihçiler neden böyle adlandırıldığı konusunda emin değiller. Ermeni dilini inceleyen Alman filolog ve dilbilimci Heinrich Hübschmann, kelimenin Ermenice khnamel (wikt:խնամել) kelimesinden gelmiş olabileceğini öne sürmüştür, bu kelime "bakmak" anlamına gelen bir mastardır. Ani aynı zamanda Ermenistan'ın ana koruyucusu olarak görülen antik tanrıça Anahit'in küçültülmüş haliydi. Bir efsaneye göre Ermeni mitolojisinin yüce tanrısı Aramazd'ın kızının adı "altın saçlı" ya da "altın elli" anlamına gelen Anahit'tir. Ama nedense ona bakan herkes Ermenicede "o" ya da "en güzel" anlamına gelen "Ani!" diye haykırırmış, böylece bu isim onun için en yaygın isim haline gelmiş. ⓘ
Encyclopedia of Islam'ın ikinci baskısına göre: "Şehrin adını İran tanrıçası Anāhita'nın (Yunanca Anaďtis) bir tapınağına borçlu olabileceği öne sürülmüştür". ⓘ
Konum
Şehir, doğu tarafı Akhurian Nehri vadisi ve batı tarafı Bostanlar veya Tzaghkotzadzor vadisi tarafından korunan, görsel olarak dramatik ve doğal olarak savunmaya yönelik üçgen bir alanda yer almaktadır. Akhuryan, Araks Nehri'nin bir koludur ve şu anda Türkiye ile Ermenistan arasındaki kapalı sınırın bir parçasını oluşturmaktadır. Saha yaklaşık 1.340 metre (4.400 ft) yüksekliktedir. ⓘ
Saha, Türkiye-Ermenistan sınırına yaklaşık 400 metre mesafede yer almaktadır. Sınırın karşısında Şirak Vilayeti'nin bir parçası olan Ermeni köyü Kharkov bulunmaktadır. ⓘ
Tarih
Kamsarakan hanedanı MS 5. yüzyıl
Bagratlı Ermenistanı 961-1045
Bizans İmparatorluğu 1045-1064
Selçuklu İmparatorluğu 1064-1072
Şeddadiler 1072-1199
Gürcistan Krallığı 1124-1236
Zakarid Ermenistanı 1201-1360
Kara Koyunlu 1360-1380'ler
Timur İmparatorluğu 1380'ler-1430'lar
Akkoyunlular 1430'lar-1500'ler
Safevi İranı 1500'ler-1579
Osmanlı İmparatorluğu 1579-1878
Rus İmparatorluğu 1878-1918
Transkafkasya DFR 1918
Ermenistan Cumhuriyeti 1918-1920
Ankara Hükümeti 1920-1923
Erken tarihçe
Yeğişe ve Ğazar Parpetsi gibi Ermeni tarihçiler Ani'den ilk kez 5. yüzyılda bahsetmişlerdir. Burayı bir tepenin üzerine inşa edilmiş güçlü bir kale ve Ermeni Kamsarakan hanedanının mülkü olarak tanımlamışlardır. Kale 17 Eylül 1955'te arkeolog Mark Gioloany tarafından keşfedilmiştir. ⓘ
Bagratuni'nin başkenti
9. yüzyılın başlarında, Kamsarakanların Arşarunik ve Şirak'taki (Ani dahil) eski toprakları Ermeni Bagratuni hanedanının topraklarına dahil edilmişti. Liderleri Aşot Msaker'e (Meatater Aşot) (806-827) 804 yılında Halifelik tarafından Ermenistan'ın işhanı (prensi) unvanı verildi. Bagratuniler ilk başkentlerini Ani'nin yaklaşık 40 km güneyindeki Bagaran'da kurmuş, daha sonra Ani'nin yaklaşık 25 km kuzeydoğusundaki Şirakavan'a taşımış ve 929 yılında Kars'a nakletmişlerdir. Kral Aşot III (953-77) 961 yılında başkenti Kars'tan Ani'ye nakletmiştir. Ani, Kral Smbat II (977-89) döneminde hızla genişlemiştir. 992 yılında Ermeni Katolikosluğu merkezini Ani'ye taşıdı. Onuncu yüzyılda nüfus belki de 50.000-100.000 arasındaydı. On birinci yüzyılın başlarında Ani'nin nüfusu 100.000'in çok üzerindeydi ve "kırk kapılı şehir" ve "bin bir kiliseli şehir" olarak bilinecek kadar ünlüydü. Ani aynı zamanda Bagratuni krallarının kraliyet türbesinin de bulunduğu yer olmuştur. ⓘ
Ani, Kral I. Gagik'in (989-1020) uzun hükümdarlığı sırasında gücünün zirvesine ulaşmıştır. Ölümünden sonra iki oğlu taht kavgasına tutuşmuştur. Büyük oğlu Hovhannes-Smbat (1020-41) Ani'nin kontrolünü ele geçirirken, küçük kardeşi Aşot IV (1020-40) Bagratuni krallığının diğer bölgelerini kontrol etti. Hovhannes-Smbat, Bizans İmparatorluğu'nun artık zayıflamış olan krallığına saldıracağından korkarak Bizans İmparatoru Basil II'yi varisi yaptı. Hovhannes-Smbat 1041 yılında öldüğünde, Paflagonya İmparatoru Michael IV, Ani üzerinde egemenlik iddia etti. Ani'nin yeni kralı Gagik II (1042-45) buna karşı çıktı ve Ani'yi ele geçirmek için gönderilen birkaç Bizans ordusu geri püskürtüldü. Ancak 1046'da Ani, Gagik'in Konstantinopolis'e davet edilip orada alıkonulmasının ardından ve halk arasındaki Bizans yanlısı unsurların kışkırtmasıyla Bizanslılara teslim oldu. Şehre bir Bizans valisi yerleştirilmiştir. ⓘ
Kültürel ve ekonomik merkez
Ani daha önce önemli ticaret yolları üzerinde yer almıyordu, ancak büyüklüğü, gücü ve zenginliği nedeniyle önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Başlıca ticaret ortakları Bizans İmparatorluğu, Pers İmparatorluğu ve Arapların yanı sıra Güney Rusya ve Orta Asya'daki küçük uluslardı. ⓘ
Kademeli gerileme ve terk edilme
1064 yılında Alp Arslan komutasındaki büyük bir Selçuklu ordusu Ani'ye saldırdı; 25 günlük bir kuşatmadan sonra şehri ele geçirdiler ve halkını katlettiler. Ani'deki yağma ve katliamların bir anlatımı Türk tarihçi Sibt ibn al-Jawzi tarafından verilir ve bir görgü tanığının şu sözlerini aktarır:
Pers kılıcını işe koşarak hiç kimseyi esirgemediler... Orada insan türünün her çağının keder ve felaketini görmek mümkündü. Çocuklar annelerinin kucaklarından koparılıp acımasızca kayalara fırlatılırken, anneleri onları gözyaşları ve kanla ıslatıyordu... Şehir bir uçtan diğer uca öldürülenlerin cesetleriyle doldu ve [öldürülenlerin cesetleri] bir yol haline geldi. [Ordu şehre girdi, sakinlerini katletti, yağmaladı ve yaktı, şehri harabeye çevirdi ve hayatta kalan herkesi esir aldı... Ölü bedenler o kadar çoktu ki sokakları kapatmışlardı; kimse üzerlerine basmadan bir yere gidemiyordu. Esirlerin sayısı da 50.000 kişiden az değildi. Şehre girmeye ve yıkımı kendi gözlerimle görmeye kararlıydım. Cesetlerin üzerinden yürümek zorunda kalmayacağım bir sokak bulmaya çalıştım; ama bu imkansızdı. ⓘ
1072 yılında Selçuklular Ani'yi Müslüman bir Kürt hanedanı olan Şeddâdîlere sattılar. Şeddadiler, şehrin ezici çoğunluğu Ermeni ve Hıristiyan olan nüfusuna karşı genellikle uzlaşmacı bir politika izlediler ve hatta Bagratlı soylularının bazı üyeleriyle evlendiler. Ancak Şeddadî yönetimi ne zaman hoşgörüsüz bir hal alsa, halk yardım için Hıristiyan Gürcistan Krallığı'na başvuruyordu. Gürcüler Ani'yi 1124 ile 1209 yılları arasında beş kez ele geçirdi: 1124, 1161, 1174, 1199 ve 1209'da. İlk üç seferde Şeddâdîler tarafından geri alındı. 1199 yılında Gürcistan Kraliçesi Tamar Ani'yi ele geçirdi ve 1201 yılında şehrin valiliğini generaller Zakare ve Ivane'ye verdi. Zakare'nin yerine oğlu Shanshe (Şahnşah) geçti. Zakare'nin yeni hanedanı Zekeridler kendilerini Bagratlıların halefleri olarak görüyorlardı. Ani'ye refah hızla geri döndü; savunması güçlendirildi ve birçok yeni kilise inşa edildi. Moğollar 1226'da Ani'yi başarısız bir şekilde kuşattılar, ancak 1236'da şehri ele geçirip yağmaladılar ve nüfusun büyük bir kısmını katlettiler. Moğollar döneminde Zakaridler, Gürcü hükümdarının vasalları olarak Ani'yi yönetmeye devam ettiler. ⓘ
14. yüzyıla gelindiğinde şehir, aralarında Celayiroğulları ve Ani'yi başkent yapan Kara Koyunluların da bulunduğu yerel Türk hanedanları tarafından yönetilmiştir. Şehir 1319 yılında bir depremle harap olmuştur. Timur 1380'lerde Ani'yi ele geçirmiştir. Onun ölümü üzerine Kara Koyunlular kontrolü yeniden ele geçirdiler ancak başkentlerini Erivan'a taşıdılar. 1441'de Ermeni Katolikosluğu da aynı şeyi yaptı. Daha sonra İran Safevileri, 1579'da Türk Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası olana kadar Ani'yi yönetti. En azından on yedinci yüzyılın ortalarına kadar duvarları içinde küçük bir kasaba kaldı, ancak son keşişlerin Bakire Kalesi veya Kızkale'deki manastırı terk ettiği 1735 yılına kadar bölge tamamen terk edildi. ⓘ
Modern zamanlar
"Gerçek Ermeni mimarisinin en güzel ve en karakteristik örnekleri yıkık Ani şehrinde bulunmaktadır..."
-James Bryce, 1876 ⓘ
19'uncu yüzyılın ilk yarısında Avrupalı seyyahlar Ani'yi dış dünya için keşfetmiş, tasvirlerini akademik dergilerde ve seyahatnamelerde yayınlamışlardır. Özel binalar taş yığınından biraz daha fazlasıydı, ancak büyük kamu binaları ve şehrin çifte duvarı korunmuştu ve "büyük mimari güzelliğe sahip birçok nokta" sunduğu düşünülüyordu. Ohannes Kurkdjian 19. yüzyılın ikinci yarısında Ani'nin stereoskopik bir görüntüsünü üretmiştir. ⓘ
1878'de Osmanlı İmparatorluğu'nun Ani'yi de içeren Kars bölgesi, Rus İmparatorluğu'nun Transkafkasya bölgesine dahil edildi. Petersburg Bilimler Akademisi tarafından desteklenen ve Gürcü arkeolog ve oryantalist Nicholas Marr (1864-1934) tarafından denetlenen ilk arkeolojik kazılar 1892 yılında Ani'de gerçekleştirilmiştir. Marr'ın Ani'deki kazıları 1904 yılında yeniden başladı ve 1917 yılına kadar her yıl devam etti. Şehrin büyük bir bölümü profesyonelce kazıldı, çok sayıda bina ortaya çıkarıldı ve ölçüldü, buluntular incelendi ve akademik dergilerde yayınlandı, anıtlar ve müze için rehber kitaplar yazıldı ve tüm alan ilk kez araştırıldı. Yıkılma riski en yüksek olan binalarda da acil onarımlar yapıldı. Kazılar sırasında bulunan on binlerce eşyayı barındırmak üzere bir müze kuruldu. Bu müze iki binada yer alıyordu: Minuçihr camisi ve özel olarak inşa edilmiş bir taş bina. Komşu köy ve kasabalardan Ermeniler de düzenli olarak şehri ziyaret etmeye başladı ve hatta Marr'ın ekibi tarafından yerel Ermeni çocukların eğitimi için bir okul inşa edilmesi, parklar yapılması ve bölgeyi güzelleştirmek için ağaçlar dikilmesi konuşuldu. ⓘ
1918 yılında, I. Dünya Savaşı'nın son dönemlerinde, Osmanlı İmparatorluğu orduları yeni ilan edilen Ermenistan Cumhuriyeti topraklarında savaşıyordu ve Nisan 1918'de Kars'ı ele geçirdiler. Ani'de, Türk askerleri bölgeye yaklaşırken müzede bulunan eserlerin tahliyesi için girişimlerde bulunuldu. En taşınabilir yaklaşık 6000 parça, Marr'ın kazı çalışmalarına katılan arkeolog Ashkharbek Kalantar tarafından çıkarıldı. Joseph Orbeli'nin emriyle, kurtarılan eserler bir müze koleksiyonu haline getirildi; şu anda Erivan'daki Ermeni Tarihi Devlet Müzesi koleksiyonunun bir parçasıdırlar. Geride kalan her şey daha sonra yağmalandı ya da yok edildi. Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda Türkiye'nin teslim olması Ani'nin yeniden Ermenilerin kontrolüne geçmesine yol açtı, ancak 1920'de Ermenistan Cumhuriyeti'ne karşı yeniden başlayan saldırılar Türkiye'nin Ani'yi yeniden ele geçirmesiyle sonuçlandı. 1921 yılında imzalanan Kars Antlaşması, Ani'nin de içinde bulunduğu bölgenin Türkiye Cumhuriyeti'ne katılmasını resmileştirdi. ⓘ
Mayıs 1921'de hükümet bakanı Rıza Nur, Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir'e Ani'deki anıtların "yeryüzünden silinmesi" emrini verdi. Karabekir anılarında bu emri şiddetle reddettiğini ve hiçbir zaman yerine getirmediğini kaydeder. Marr'ın kazılarının ve bina onarımlarının çoğu da dahil olmak üzere bazı yıkımlar gerçekleşmiştir. Aynı yılın Ekim ayında Türkiye ile RSFSC arasında, Türkiye ile Sovyet Ermenistan Cumhuriyeti arasındaki sınırı bugünkü haliyle teyit eden ayrı bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşmanın Rus müzakerecisi Ganeckij, Ani'yi Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti'ne dahil etmeye çalıştı, ancak Karabekir bunu kabul etmedi. ⓘ
Soğuk Savaş sırasında Ani, Demir Perde'nin bir parçası olan Türk-Sovyet sınırında yer alıyordu. 1950'lerde Ani, SSCB'nin Türkiye üzerindeki toprak iddialarının bir parçasıydı. 1968 yılında Sovyetler Birliği ve Türkiye arasında, iki Kürt köyünün Türkiye'ye devredilmesi karşılığında Ani'nin Sovyet Ermenistan'ına devredilmesini öngören müzakereler yapıldı, ancak görüşmelerden bir sonuç çıkmadı. ⓘ
1878-1918 döneminde Çarlık Rusyası'nın yönetiminde kalan Ani'de ilk kazılar 1892 yılında Rus Dil Bilimler Akademisi’nde görevli Nicholas Marr tarafından yapılmıştır ve bir müze kurulmuştur. Daha sonra sırasıyla Prof. Dr. Kılıç Kökten, Kemal Balkan ve Hacettepe Üniversitesi'nden Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı Ani kazı ve restorasyonlarını yönetmişlerdir. Karamağaralı daha çok Ani'deki Selçuklu eserleri üzerinde çalışmıştır. 2006 yılından itibaren çalışmalar, Kars Müzesi Müdürlüğü başkanlığında, Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu’nun bilimsel danışmanlığında sürdürülmektedir. ⓘ
Mevcut durum
Bugün, Lonely Planet ve Frommer's Türkiye seyahat rehberlerine göre:
Ani'yi ziyaret etmek için artık resmi izne gerek yok. Sadece Ani'ye gidin ve bir bilet alın. Kendi arabanız yoksa, Kars'ta bir taksi veya minibüs şoförüyle Ani'ye gidiş-dönüş için pazarlık yapın, belki de maliyeti diğer gezginlerle paylaşın. Eğer sorun yaşarsanız, Turizm Ofisi size yardımcı olabilir. Ani'de en az yarım gün geçirmeyi planlayın. Piknik öğle yemeği ve bir şişe su getirmek kötü bir fikir değildir. ⓘ
Soğuk Savaş döneminde ve 2004 yılına kadar Türk Kültür Bakanlığı'ndan izin alınması gerekiyordu. 1980'lerde bir noktada, alan o zamanki Türk-Sovyet sınırında yer aldığı için fotoğraf çekmek yasaklanmıştı. ⓘ
Sınırın Ermenistan tarafında, Şirak Vilayeti'nde, Haykadzor köyü yakınlarında bir bilgi panosuyla birlikte bir gözlem noktası kurulmuştur, ancak manzara çok zayıftır. Kharkov karakolu mükemmel bir manzara sunmaktadır, ancak erişim sınır birlikleri ve Rus askeri personeli tarafından kısıtlanmıştır. Ziyaret izni Erivan'daki Dışişleri Bakanlığı'nda ücretsiz olarak veriliyor ve bir hafta sürüyor. ⓘ
The Economist'e göre Ermeniler "Türkleri şovenizm ruhuyla burayı ihmal etmekle suçluyor. Türkler ise Ani'nin kalıntılarının sınırın Ermenistan tarafındaki bir taş ocağından gelen patlamalarla sarsıldığını söylüyorlar." ⓘ
Bir başka yorumcu ise şöyle diyor: Ani artık bir hayalet şehir, üç yüzyıldan fazla bir süredir yerleşim yok ve Türkiye'nin modern Ermenistan Cumhuriyeti ile çürüyen kapalı sınırında bir Türk askeri bölgesi içinde mahsur kalmış durumda. Ani'nin yakın tarihi sürekli ve giderek artan bir yıkımla geçti. İhmal, depremler, kültürel temizlik, vandalizm, taş ocakları, amatörce yapılan restorasyonlar ve kazılar - tüm bunlar ve daha fazlası Ani'nin anıtlarına ağır bir darbe vurmuştur. ⓘ
Landmarks Foundation'ın (kutsal alanların korunması için kurulmuş kar amacı gütmeyen bir kuruluş) tahminine göre bu antik kent "kimin yetki alanına girdiğine bakılmaksızın korunmalıdır. 1319, 1832 ve 1988'de meydana gelen depremler, Ordu Hedef uygulaması ve genel bakımsızlık kentin mimarisi üzerinde yıkıcı etkiler yaratmıştır. Ani şehri sürekli korunması gereken kutsal bir yerdir." ⓘ
Türk yetkililer şimdi Ani'yi korumak ve geliştirmek için ellerinden geleni yapacaklarını söylüyorlar ve Kültür Bakanlığı da Ani'yi korumaya en hevesli olduğu yerler arasında sayıyor. Yerel vali Mehmet Ufuk Erden'in sözleriyle: "Ani'yi restore ederek insanlığa bir katkıda bulunacağız... Bir kilise ve bir camiyle başlayacağız ve zamanla tüm anıtları dahil edeceğiz." ⓘ
Küresel Miras Fonu, Ekim 2010 tarihli Kaybolan Mirasımızı Kurtarmak başlıklı raporunda Ani'yi dünya çapında onarılamaz kayıp ve yıkımın eşiğinde olan 12 alandan biri olarak tanımlamış ve bunun başlıca nedenleri olarak yetersiz yönetim ve yağmayı göstermiştir. ⓘ
Dünya Anıtlar Fonu (WMF) Ani'yi 1996, 1998 ve 2000 yıllarında En Tehlike Altındaki 100 Sit Alanı İzleme Listelerine almıştır. Mayıs 2011'de WMF, Türkiye Kültür Bakanlığı ile ortaklaşa olarak katedral ve Kutsal Kurtarıcı Kilisesi'nde koruma çalışmalarına başladığını duyurdu. ⓘ
Mart 2015'te Türkiye'nin Ani'yi 2016 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne aday göstereceği bildirildi. Ani arkeolojik alanı 15 Temmuz 2016 tarihinde UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne kaydedilmiştir. Sanat tarihçisi Heghnar Zeitlian Watenpaugh'a göre bu ekleme "koruma, araştırma uzmanlığı ve finansman konularında önemli faydalar sağlayacaktır." ⓘ
Ani'deki Anıtlar
Ani'deki tüm yapılar, bir tür tüf taşı olan yerel volkanik bazalt kullanılarak inşa edilmiştir. Kolayca oyulabilen bu taş, kremsi sarıdan gül kırmızısına ve simsiyah renge kadar çeşitli canlı renklere sahiptir. Günümüze ulaşan en önemli anıtlar aşağıdaki gibidir. ⓘ
Katedral
Surp Asdvadzadzin (Kutsal Meryem Ana Kilisesi) olarak da bilinen kilisenin yapımına 989 yılında Kral Smbat II döneminde başlanmıştır. Smbat'ın ölümünden sonra çalışmalar durdurulmuş ve ancak 1001 yılında (ya da inşa yazıtının başka bir okumasına göre 1010 yılında) bitirilmiştir. Katedralin tasarımı, Ortaçağ Ermenistan'ının en ünlü mimarı Trdat'ın eseridir. Katedral kubbeli bir bazilikadır (kubbe 1319'da çökmüştür). İç mekan, Gotik mimari (Ani katedralinin birkaç yüzyıl öncesine dayanan bir tarz) görünümü veren çeşitli ilerici özellikler (sivri kemerlerin ve kümelenmiş ayakların kullanımı gibi) içerir. ⓘ
Surp Stephanos Kilisesi
Yapım tarihini veren bir yazıt yoktur, ancak Gürcüce bir ferman 1218 tarihlidir. Kiliseden "Gürcü" olarak bahsedilmektedir. Bu dönemde "Gürcü" sadece etnik bir Gürcü anlamına gelmiyordu, mezhepsel bir anlamı vardı ve Ani'de Kalkedon inancını benimseyen herkesi, çoğunlukla da Ermenileri tanımlıyordu. Gürcü Kilisesi bu kiliseyi kontrol ediyor olsa da, cemaati çoğunlukla Ermenilerden oluşuyordu. ⓘ
Tigran Honents Aziz Gregory Kilisesi
Yapımı 1215 yılında tamamlanan bu kilise, Ani'deki en iyi korunmuş anıttır. Zakaridler döneminde inşa edilmiş ve zengin Ermeni tüccar Tigran Honents tarafından yaptırılmıştır. Planı kubbeli salon olarak adlandırılan bir tiptedir. Girişinin önünde, biraz daha geç bir döneme ait bir narteks ve küçük bir şapelin kalıntıları bulunmaktadır. Kilisenin dış cephesi muhteşem bir şekilde dekore edilmiştir. Gerçek ve hayali hayvanların süslü taş oymaları, kilisenin dört bir yanını çevreleyen kör kemerler arasındaki pervazları doldurmaktadır. İç mekanda iki ana temayı betimleyen önemli ve eşsiz bir dizi fresk döngüsü bulunmaktadır. Kilisenin doğu üçte birlik kısmında Aydınlatıcı Aziz Gregory'nin Hayatı, orta üçte birlik kısmında ise İsa'nın Hayatı tasvir edilmiştir. Ermeni mimarisinde böylesine kapsamlı freskler nadirdir - bu fresklerin Gürcü sanatçılar tarafından yapıldığı düşünülmektedir ve fresklerde Gürcüleri Hıristiyanlığa döndüren Aziz Nino'nun hayatından sahneler de yer almaktadır. Narteks ve şapelinde ise Bizans tarzında freskler bulunmaktadır. ⓘ
Kutsal Kurtarıcı Kilisesi
Bu kilise 1035 yılından kısa bir süre sonra tamamlanmıştır. Benzersiz bir tasarıma sahiptir: dıştan 19 kenarlı, içten 8 kenarlı, uzun bir kasnak üzerine yerleştirilmiş büyük bir merkezi kubbe. Prens Ablgharib Pahlavid tarafından Gerçek Haç'ın bir parçasına ev sahipliği yapmak üzere inşa edilmiştir. Kilise, bir fırtına sırasında doğu yarısının tamamının çöktüğü 1955 yılına kadar büyük ölçüde sağlam kalmıştır. ⓘ
Abughamrents Aziz Gregory Kilisesi
Bu küçük bina muhtemelen 10. yüzyılın sonlarından kalmadır. Pahlavuni ailesi için özel bir şapel olarak inşa edilmiştir. Ailenin 1040 yılında inşa edilen ve şimdi temellerine indirgenmiş olan türbesi, kilisenin kuzey tarafına karşı inşa edilmiştir. Kilise merkezi bir plana sahiptir, kasnağın üzerinde bir kubbe vardır ve iç kısımda altı eksedera bulunmaktadır. ⓘ
Kral Gagik'in Aziz Gregory Kilisesi
Gagikashen olarak da bilinen bu kilise 1001 ile 1005 yılları arasında inşa edilmiş ve Vagharshapat'taki ünlü Zvartnots katedralinin bir benzeri olarak tasarlanmıştır. Nikolai Marr bu olağanüstü yapının temellerini 1905 ve 1906 yıllarında ortaya çıkarmıştır. Bundan önce, alanda görülebilen tek şey büyük bir toprak höyüktü. Kilisenin tasarımcısı mimar Trdat'tır. Kilisenin inşasından kısa bir süre sonra yıkıldığı ve kalıntılarının üzerine daha sonra evler inşa edildiği bilinmektedir. Trdat'ın tasarımı, büyüklüğü ve planıyla (dairesel bir ambulatuvarla çevrili dörtgen bir çekirdek) Zvartnotz'un tasarımını yakından takip etmektedir. ⓘ
Kutsal Havariler Kilisesi
Yapılış tarihi bilinmemektedir, ancak duvarlarındaki en eski tarihli yazıt 1031 yılına aittir. Pahlavuni ailesi tarafından kurulmuş ve Ani başpiskoposları (çoğu bu hanedana mensup) tarafından kullanılmıştır. Köşe odacıklı, yazıtlı dörtgen olarak adlandırılan türde bir plana sahiptir. Kiliseden geriye sadece parçalar kalmıştır, ancak kilisenin güney tarafına inşa edilmiş muhteşem taş işçiliğine sahip bir narteks hala kısmen sağlamdır. Bu yapı 13. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. Bir zamanlar bu kiliseyi çevreleyen bir dizi başka salon, şapel ve tapınak vardı: Nicholas Marr 1909 yılında bunların temellerini kazmıştır, ancak şimdi büyük ölçüde tahrip olmuşlardır. ⓘ
Manuchihr Camisi
Cami adını, 1072'den sonra Ani'yi yöneten Şeddadi hanedanının ilk üyesi olan ve kurucusu olduğu varsayılan Manuçihr'den almaktadır. Caminin günümüze ulaşan en eski parçası hala sağlam olan minaresidir. Minarenin kuzey yüzünde Kufi harflerle Arapça Bismillah ("Allah'ın adıyla") yazısı bulunmaktadır. Yarısı ayakta kalan ibadet salonu daha geç bir döneme (12. veya 13. yüzyıl) aittir. 1906 yılında cami, Nicholas Marr'ın kazıları sırasında bulunan objeleri içeren bir halk müzesine ev sahipliği yapması için kısmen onarılmıştır. Caminin restorasyonuna Haziran 2020'de başlanmıştır. ⓘ
Kale
Ani'nin güney ucunda bir zamanlar Midjnaberd (İç Kale) olarak bilinen düz tepeli bir tepe bulunmaktadır. Kamsarakan hanedanının Ani'yi yönettiği döneme (MS 7. yüzyıl) kadar uzanan kendi savunma duvarlarına sahiptir. Nicholas Marr 1908 ve 1909 yıllarında kale tepesinde kazılar yapmıştır. Tepenin en yüksek kısmını işgal eden Ani'nin Bagratlı krallarının sarayının geniş kalıntılarını ortaya çıkarmıştır. Ayrıca kalenin içinde üç kilisenin ve tanımlanamayan birkaç binanın görünür kalıntıları bulunmaktadır. Kiliselerden biri olan "saray kilisesi" Ani'de ayakta kalan en eski kilisedir ve 6. ya da 7. yüzyıldan kalmadır. Marr bu kilisede acil onarımlar gerçekleştirmiştir, ancak kilisenin büyük bir kısmı -muhtemelen 1966'daki bir deprem sırasında- yıkılmıştır. ⓘ
Şehir surları
Tüm şehri çevreleyen bir duvar hattı Ani'yi savunuyordu. En güçlü savunmalar, nehirler ya da vadiler tarafından korunmayan tek kısım olan şehrin kuzey tarafı boyunca uzanıyordu. Burada şehir çift sıra surla korunuyordu; çok daha uzun olan iç sur çok sayıda büyük ve yakın aralıklı yarım daire şeklindeki kulelerle süslenmişti. Çağdaş tarihçiler bu surları Kral Smbat'ın (977-989) inşa ettirdiğini yazmıştır. Daha sonraki hükümdarlar, Smbat'ın duvarlarını önemli ölçüde daha yüksek ve kalın hale getirerek ve daha fazla kule ekleyerek güçlendirmişlerdir. Ermenice 12. ve 13. yüzyıl yazıtları, bu yeni kulelerin bazılarının parasının özel şahıslar tarafından ödendiğini göstermektedir. Kuzey surlarının Aslanlı Kapı, Kars Kapısı ve Dvin Kapısı (girişinin üzerindeki kırmızı ve siyah taş karelerden oluşan bir panel nedeniyle Kareli Tahta Kapısı olarak da bilinir) olarak bilinen üç kapısı vardı. ⓘ
Diğer anıtlar
Ani'de daha birçok küçük anıt bulunmaktadır. Bunlar arasında Bakireler Şapeli olarak bilinen bir manastır; Kalkedon Ermenileri tarafından kullanılan bir kilise; Arpa nehri üzerinde tek kemerli bir köprünün kalıntıları; çok sayıda yağhane ve birkaç hamamın kalıntıları; yıkık bir minaresi olan ikinci bir caminin kalıntıları; muhtemelen 13. yüzyıldan kalma bir saray; birkaç başka sarayın ve daha küçük konutların temelleri; dükkanlarla kaplı birkaç sokağın yakın zamanda kazılmış kalıntıları vb. bulunmaktadır. ⓘ
Mağara Köyü
Ani'nin hemen dışında, kayalıklara oyulmuş bir yerleşim bölgesi vardı. Ani şehir surlarına sığmayacak kadar büyüdüğünde burası "kentsel yayılma" işlevi görmüş olabilir. Günümüzde keçi ve koyunlar mağaraların serin iç kısımlarından faydalanmaktadır. Ani'nin bu bölümünün en önemli özelliklerinden biri, ayakta kalan duvarlarında ve tavanında freskler bulunan bir mağara kilisesidir. ⓘ
Galeri
Ani Şehri
Ani'nin Duvarları
Ani'nin kuzey girişi
Ani, Stadtmauer
Batıdan köprü kalıntıları, Akhurian
Hripsimian Bakireler Manastırı'ndaki Şapel
Ani'nin Duvarları
Ani Surları.
1885 tarihli Ani surlarını gösteren gravür.
Abughamrents Aziz Gregory Kilisesi; arka planda kale görülüyor.
Tigran Honents Aziz Gregory Kilisesi ⓘ
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Panorama
Ani'nin kuzey surları, Nisan 2011
Kültürde
Ani, Ermenistan'da verilen en popüler kadın isimlerinden biridir. ⓘ
Ani ve onun geçmişteki ihtişamı hakkında şarkılar ve şiirler yazılmıştır. "Tesnem Anin u nor mernem" (Տեսնեմ Անին ու նոր մեռնեմ, Ölmeden önce Ani'yi göreyim) Hovhannes Şiraz'ın ünlü bir şiiridir. Türk-Ermeni besteci Cenk Taşkan tarafından şarkıya dönüştürülmüştür. Ara Gevorgyan'ın 1999 tarihli enstrümantal halk şarkıları albümünün adı Ani'dir. ⓘ
Türk niş parfüm markası Nishane ve parfümör Cecile Zarokian, 2019 yılında şehre ithafen Ani isimli bir ekstrait de parfüm yarattı ve koku camiasında olumlu eleştiriler topladı. Parfüme eşlik eden sanat eserinde Ani kiliselerinden biri yer alıyor. ⓘ