Akkoyunlular

Akkoyunlu آق قویونلو ⓘ
1378–1503
Uzun Hasan'ın hükümdarlığı döneminden bir bayrak (sancak) (orijinali burada) Bayandur'lu Tamga Akkoyunlular tarafından kullanılan
Akkoyunlu konfederasyonu Uzun Hasan döneminde en geniş halini aldı
Durum	Konfederasyon Sultanlığı
Sermaye	Bayburt (yaylalar) Palu, Ergani (kışlaklar) Diyarbakır (1402-1468) Tebriz (1468-6 Ocak 1478)
Ortak diller	Farsça (resmi saray dili, şiir) Azerice (hanedan, şiir)
Din	Sünni İslam
Hükümet	Monarşi
Cetvel
• 1378–1435	Qara Yuluk Uthman Beg
• 1497–1503	Sultan Murad
Yasama Organı	Kengač (yasama) Erkek ḵānları (askeri)
Tarihsel dönem	Ortaçağ
- Tur Ali Bey tarafından Trapezuntine İmparatorluğu'na yapılan ilk baskın	1340
- Trebizond Kuşatması	1348
- Kuruldu	1378
- Uzun Hasan'ın Darbesi	Sonbahar 1452
- Yeniden Birleşme	1457
- Ahmed Bey'in ölümü, Akkoyunlu tümeni	Aralık, 1497
- İran'da Akkoyunlu yönetiminin çöküşü	Yaz 1503
- Mezopotamya'da Akkoyunlu egemenliğinin sonu	Sonbahar 1508
Para Birimi	Akçe Ashrafi Dinar Tanka Hasanbegî (2 akçeye eşit)
Öncesinde Tarafından başarıldı Qara Qoyunlu Safevi İmparatorluğu Osmanlı İmparatorluğu

Akkoyunlular (Farsça: آق قویونلو, Azerice: Ağqoyunlular آغقویونلولار), 1378'den 1503'e kadar günümüz doğu Türkiye'sinin bazı bölgelerini yöneten ve son on yıllarında Ermenistan, Azerbaycan, İran'ın çoğu ve Irak'ı da yöneten bir Fars Sünni Türkmen aşiret konfederasyonuydu. Akkoyunlu İmparatorluğu Uzun Hasan döneminde zirveye ulaşmıştır. ⓘ

آق‌قویونلو (Farsça) Akkoyunlular ⓘ
1378-1508
Bayrak Arma
Uzun hasan yönetiminde en geniş sınırları (1478)
Başkent	Diyarbakır, Tebriz
Yaygın diller	Farsça, Azerice
Hükûmet	Monarşi
Han
• 1378-1435	Kara Yülük Osman Bey
• 1502-1508	Akkoyunlu Sultan Murat
Tarihçe
• Kuruluşu	1378
• Dağılışı	1508
Öncüller Ardıllar Karakoyunlu Devleti 20px|border|link=|alt= Büyük Timur İmparatorluğu Safevi Devleti

Akkoyunlular veya Bayındırlılar (Farsça: آغ قویونلو veya آق قوینلو, Osmanlıca: آق قوينلى, Azerice: Ağqoyunlu, ) ,14. yüzyılda Oğuz Türklerinin kurmuş olduğu bir devlet. Horasan'dan Fırat Irmağı'na ve Kafkas Dağları'ndan Umman Denizi'ne kadar uzanan topraklarda egemen olmuşlardır.Akkoyunlular, Azerbaycan halkının oluşumunda önemli bir rol oynamasının yanı sıra Azerbaycan devletçilik tarihinde de önemli yere sahibdir. ⓘ

Tarih

Etimoloji

Akkoyunlu "Beyaz Koyun" adı ilk kez 14. yüzyıl sonlarında kaynaklarda geçmektedir. Bu ismin eski totemik sembollere atıfta bulunduğu öne sürülmüştür, ancak Reşidüddin Hemedani'ye göre Türklerin totem hayvanlarının etini yemeleri yasaktı ve bu nedenle koyun etinin pastoral göçebelerin beslenmesindeki önemi göz önüne alındığında bu pek olası değildir. Bir başka hipotez de bu ismin sürülerinin baskın rengine atıfta bulunduğu yönündedir. ⓘ

Kökenleri

Bizans İmparatorluğu kroniklerine göre, Akkoyunlular ilk olarak en azından 1340'lı yıllardan itibaren Pontus dağlarının güneyindeki Bayburt bölgesinde görülmektedir. Bu kroniklerde Tur Ali Bey'den, İlhan Gazan'ın emrinde emir rütbesine ulaşmış olan "Amid Türkleri "nin beyi olarak bahsedilmektedir. Onun liderliğinde Trebizond'u kuşattılar, ancak şehri almayı başaramadılar. Aralarında hanedanın kurucusu Kara Yuluk Osman Bey'in de bulunduğu bazı liderleri Bizanslı prenseslerle evlendi. ⓘ

İlhanlı döneminin sonunda, 14. yüzyılın ortalarında, Akkoyunlu konfederasyonunu oluşturan Oğuz boyları Ermenistan'daki yaylaklarda, özellikle de Dicle nehrinin yukarı kesimlerinde ve Diyarbakır ile Sivas arasındaki kışlaklarda dolaşıyorlardı. Akkoyunlular 14. yüzyılın sonlarından itibaren Oğuz boylarının bir başka aşiret konfederasyonu olan Kara Koyunlular ile sürekli savaş halindeydiler. Akkoyunluların önde gelen aşireti Bayandur aşiretiydi. ⓘ

Uzun Hasan, "Oğuz Han'ın ve torunu Bayandur Han'ın şerefli bir soyundan geldiği" iddiasını ileri sürerdi. Uzun Hasan, dönemin Amasya valisi Şehzade Bayezid'e gönderdiği 1470 yılına ait bir mektupta, Bayandur ve Bayat boylarının yanı sıra "Oğuz iline" mensup olan ve eskiden Mangışlak, Harezm ve Türkistan'da yaşayan diğer boylardan gelenlerin gelip sarayında hizmet ettiklerini yazmıştır. Ayrıca Bayandur boyunun tamgasını devletinin sembolü haline getirdi. Bu nedenle Bayandur tamgasına Akkoyunlu sikkelerinde, resmi belgelerinde, yazıtlarında ve bayraklarında rastlanmaktadır. ⓘ

Efsane

Akkoyunlu Sultanları, Oğuz Türklerinin efsanevi atası Oğuz Han'ın torunu olan Bayındır Han'ın soyundan geldiklerini iddia etmişlerdir. ⓘ

Profesör G. L. Lewis:

Ak-koyunlu Sultanları Bayındır Han'ın soyundan geldiklerini iddia etmişlerdir ve Dede Korkut Kitabı'nın onların himayesi altında yazılmış olması muhtemeldir. Bu konudaki pürüz, Ak-koyunlu şeceresinde Bayındır'ın babasının Oğuz Han'ın oğlu Gök Han olarak adlandırılması, oysa kitabımızda Kam Han olarak adlandırılmasıdır. Daha iyi bir açıklama olmadığı için, kitabın Ak-koyunlu hükümdarlarının atalarının kim olduğuna karar vermelerinden önce yazıldığına inanma eğilimindeyim. Akkoyunlular 1403 yılında aşiret reisi olmaktan çıkıp sultan olduklarına göre, resmi şecerelerinin de bu tarihlerde oluşturulduğunu varsayabiliriz. ⓘ

Kitab-ı Diyarbakriyye'ye göre, Uzun Hasan'ın 68. kuşakta Adem peygambere kadar uzanan dedeleri isim isim sıralanmakta ve haklarında bilgi verilmektedir. Bunlar arasında Uzun Hasan'ın dedesinin dedesi Tur Ali Bey'in adı başka kaynaklarda da geçmektedir. Ancak daha önceki dönemlerde adı geçen Pehlivan Bey, Ezdi Bey ve İdris Bey'in gerçekten var olup olmadıklarını söylemek zordur. Uzun Hasan'ın ataları olarak gösterilen kişilerin çoğu Oğuz efsanesi ve Oğuz hükümdarları ile ilgili isimlerdir. ⓘ

Oğuzların Bayındır boyu'ndan olan Akkoyunlu Türkmenleri, 13. yüzyıl sonlarında Horasan'dan Azerbaycan'a gelmiş bir aşiret olup, 14. yüzyılda Azerbaycan, Harput, Palu, Diyarbakır yöresini yurt edindiler ve devlet kurmadan önce de bölgede etkili oldular. 1340'tan sonra Tur Ali Bey'in önderliğinde Anadolu, Suriye ve Irak içlerine akınlar düzenlediler. Trabzon İmparatorluğu topraklarını yağmaladılar. Trabzon İmparatoru bu saldırılardan korunmak için kızını Tur Ali Bey'in oğlu Kutlu Bey’le evlendirdi. Kutlu Bey'in mezarı Bayburt ilinin Sünür köyündedir. ⓘ

Uzun Hasan

Akkoyunlu Türkmenleri ilk kez 1402 yılında Timur'un kendilerine bugünkü Türkiye'deki Diyar Bekir'in tamamını vermesiyle toprak sahibi oldular. Rakipleri Kara Koyunlular ya da "Kara Koyun Türkmenleri" onları uzak tuttuğu için Akkoyunlular uzun süre topraklarını genişletemediler. Ancak bu durum, 1467'de Kara Koyunlu Türkmen lideri Cihan Şâh'ı yenen Uzun Hasan'ın yönetimiyle değişti. Cihan Şah'ın ölümünden sonra oğlu Hasan Ali, Timurlu Ebu Said Mirza'nın yardımıyla Azerbaycan'a Uzun Hasan'ın üzerine yürüdü. Kışı Karabağ'da geçirmeye karar veren Ebu Said, Aras Nehri'ne doğru ilerlerken Uzun Hasan tarafından yakalandı ve geri püskürtüldü. ⓘ

Timurlu lider Ebu Said Mirza'nın yenilgisinden sonra Uzun Hasan, Basra Körfezi çevresindeki topraklarla birlikte Bağdat'ı da almayı başardı. Horasan'ın doğusuna kadar İran'a doğru genişledi. Ancak bu sıralarda Osmanlı İmparatorluğu'nun doğuya doğru genişlemeye çalışması ciddi bir tehdit oluşturdu ve Akkoyunluları Orta Anadolu'daki Karamanoğulları ile ittifaka zorladı. ⓘ

Uzun Hasan, 1464 gibi erken bir tarihte Osmanlı İmparatorluğu'nun en güçlü düşmanlarından biri olan Venedik'ten askeri yardım talep etmişti. Venedik'in verdiği sözlere rağmen bu yardım hiçbir zaman gelmedi ve sonuç olarak Uzun Hasan 1473'te Otlukbeli Savaşı'nda Osmanlılar tarafından yenilgiye uğratıldı, ancak bu Akkoyunluları yok etmedi. ⓘ

Uzun, 1470 yılında Ebu Bekir Tihrani'yi Akkoyunlu konfederasyonunun tarihini derlemesi için seçti. Kitab-i Diyarbakriyya, Uzun Hasan'dan sahib-qiran olarak bahseder ve Timurlu olmayan bir hükümdara bu unvanı veren ilk tarihi eserdir. ⓘ

Uzun Hasan, temel eğilimleri Şiilik olan popüler derviş tarikatı üyeleriyle ilişkilerini korurken, bağışlar ve vergi imtiyazları veya vakıfların onaylanmasıyla şehir dini kurumunu teşvik etti ve aşırı Şii ve antinomist mezheplerin takip edilmesini emretti. Kızlarından birini Erdebil'deki Safevi tarikatının yeni lideri olan yeğeni Haydar ile evlendirdi. ⓘ

Sultan Yakub

Sultan Yakub ve saray mensuplarının minyatürü, Fatih Sultan Mehmed'in albümü ⓘ

Uzun Hasan 1478'in başlarında öldüğünde yerine oğlu Halil Mirza geçti, ancak Halil Mirza Temmuz ayında Hoy Savaşı'nda küçük kardeşi Yakub'un komutasındaki bir konfederasyon tarafından yenilgiye uğratıldı. ⓘ

1478'den 1490'a kadar hüküm süren Yakub, hanedanı bir süre daha devam ettirdi. Ancak saltanatının ilk dört yılında yedi taht iddiacısı bastırılmak zorunda kaldı. Ya'kub Bey, babasının aksine halkın dini törenleriyle ilgilenmedi ve başta Türkler olmak üzere halkın büyük bir bölümünü kendinden uzaklaştırdı. Bu nedenle Türklerin büyük çoğunluğu, Şeyh Haydar liderliğinde aşırı Şii ideolojisine sahip militan bir örgüt haline gelen Safeviye tarikatına dahil oldu. Ya'kub başlangıçta Şeyh Haydar ve müritlerini Çerkeslere karşı kutsal bir savaşa gönderdi, ancak kısa süre sonra Şeyh Haydar ve tarikatının askeri gücünden korktuğu için ittifakı bozmaya karar verdi. Gürcistan'a yürüyüşü sırasında Şeyh Haydar, babası Şeyh Cüneyd'in (1460'ta öldürüldü) intikamını almak için Yagub'un vasallarından biri olan Şirvanşahlara saldırdı ve Yagub, Haydar'ı yenip öldüren ve üç oğlunu esir alan Şirvanşahlara birlikler gönderdi. Bu olay Azerbaycan ve Anadolu Türkmenleri arasında Safevi yanlısı duyguları daha da güçlendirdi. ⓘ

Ya'kub'un ölümünün ardından iç savaş yeniden patlak vermiş, Akkoyunlular kendilerini içten yıkmış ve komşuları için bir tehdit olmaktan çıkmışlardır. Safeviyye tarikatının takipçileri olan ilk Safeviler, Akkoyunluların bağlılığını zayıflatmaya başladı. Safeviler ve Akkoyunlular 1501 yılında Nahçıvan şehrinde savaşta karşılaştılar ve Safevi lideri I. İsmail Akkoyunluları geri çekilmeye zorladı. ⓘ

Akkoyunlu lideri Alwand, Safevilerden geri çekilirken Mardin'deki özerk Akkoyunlu devletini yıkmıştır. Alwand'ın kardeşi olan son Akkoyunlu lideri Sultan Murad da aynı Safevi lideri tarafından yenilgiye uğratıldı. Murad 1501'de kısa süreliğine Bağdat'a yerleşmiş olsa da kısa süre sonra Diyar Bekir'e geri çekilerek Akkoyunlu hâkimiyetinin sonunu getirmiştir. ⓘ

Ahmed Bey

Uzun Hasan'ın torunları Baysungur (Yakub oğlu) ve Rüstem (Maksud oğlu) arasındaki iktidar mücadelesinin ortasında, kuzenleri Ahmed Bey sahneye çıktı. Ahmed Bey, Uzun Hasan'ın en büyük oğlu Uğurlu Muhammed'in oğluydu. 1475'te Osmanlı İmparatorluğu'na kaçan Uğurlu Muhammed'i sultan Fatih Sultan Mehmed nezaketle karşılamış ve Ahmed Bey'in doğduğu kızını ona vermişti. ⓘ

Baysungur 1491'de tahttan indirildi ve Tebriz'den sürüldü. 1493'te öldürülmeden önce geri dönmek için birkaç başarısız girişimde bulundu. Hem dini kurumunu hem de ünlü Sufi tarikatını uzlaştırmak isteyen Rüstem (1478-1490), 1492'de Şeyh Haydar Safevi'nin oğullarının Erdebil'e dönmesine hemen izin verdi. İki yıl sonra Ayba Sultan, yükselişleri Ak Koyunluları tekrar tehdit ettiği için yeniden tutuklanmalarını emretti, ancak o zamanlar yedi yaşında olan en küçük oğulları İsmail kaçtı ve Lahican'daki destekçileri tarafından saklandı. ⓘ

Hasan Rumlu'nun Ahsan al-tavarikh'ine göre, 1496-7'de Hasan Ali Tarhanî Osmanlı İmparatorluğu'na giderek Sultan İkinci Bayezid'e Azerbaycan ve İran Irak'ının savunmasız olduğunu söyledi ve bu krallığın varisi Ahmed Bey'in Osmanlı birlikleriyle oraya gönderilmesini önerdi. Beyazid bu fikri kabul etti ve Mayıs 1497'de Ahmed Bey Rüstem'le Arakses yakınlarında karşılaştı ve onu yendi. ⓘ

Ahmed'in ölümünden sonra Ak Koyunlular daha da parçalandı. Devlet üç sultan tarafından yönetiliyordu: Batıda Alvand Mirza, Diyarbakır'daki bir bölgede Uzun Hasan'ın yeğeni Kasım, Fars'ta Alvand'ın kardeşi Muhammed ve Irak-ı Acem (1500 yazında şiddet sonucu öldürüldü ve yerine Murat Mirza geçti). İran'daki Ak Koyunlu devletinin çöküşü 1501 sonbaharında, iki yıl önce Lahija'dan ayrılan ve Türkmen savaşçılardan oluşan büyük bir kitle toplayan İsmail Safavi'nin yenilgisiyle başladı. İsmail Safevi 1503 yazında Irak-ı Acem, Fars ve Kerman'ı, 1507-1508'de Diyarbakır'ı ve 1508 sonbaharında Mezopotamya'yı fethetti. Osmanlı birliklerinin yardımıyla tahtı yeniden ele geçirmeyi uman son Ak Koyunlu sultanı Murat, İsmail'in Kızılbaş savaşçıları tarafından Rohada'nın son kalesinde yenilgiye uğratılıp öldürüldü ve Ak Koyunlu hanedanının siyasi egemenliği sona erdi. ⓘ

Hasankeyf Uzun Hasan'ın oğlu Zeynel Bey'in türbesi de bu kasabaya yakın bir yerde bulunmaktadır. ⓘ

1. İdris bey Bayandur
2. Pehlevan Bey(? - 1340)
3. Alaaddin Turalı Bey (? - 1362)
4. Fahreddin Kutlu bey (? - 1389)
5. Kara Yülük Osman Bey (1394 - 1434)
6. Celaleddin Ali Bey (1434-1444)
7. Hamza bey (1435 - 1444)
8. Cihangir Mirza (1444 - 1453) Batı kesmini hükmetmişti.
9. Uzun Hasan (1453 - 1478) 1467'de birleştirmişti.
10. Halil (1478)
11. Yakub (1478 - 1490)
12. Baysungur (1490 - 1493)
13. Rüstem (1493 - 1497)
14. Göde Ahmed (1497)
15. Murad (1497) Fars, Kirman ve Irakeyn civarı
16. Elvend Mirza (1498 - 1502) Azerbaycan ve Diyarbakır civarı
17. Murad (1502 - 1508) Tekrar birleştirmişti ⓘ

• Ali ile Hamza arasındaki mücadele dönemi (1435 - 1438)
• Murad, Elvend Mirza ve Muhammed arasındaki mücadele dönemi (1497 - 1502) ⓘ

Yönetim

Akkoyunlu liderleri Oğuz Türklerinin Begundur ya da Bayandur boyundandı ve Oğuzların yarı efsanevi kurucusu Oğuz Kağan'ın soyundan geliyorlardı. Bayandurlar savaş ağalarından ziyade devlet adamları gibi davranmış ve Transkafkasya'nın (bugünkü Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan) tüccar ve feodal sınıflarının desteğini kazanmışlardır. Akkoyunlular, Kara Koyunlularla birlikte, meşruiyetlerini tesis etmek için Cengizli geçmişlerini kullanan son İran rejimleriydi. Ya'kub Bey döneminde Cengizî yasası (Avrasya bozkırlarındaki Ortaçağ Türk-Moğollarının geleneksel göçebe yasaları) feshedildi. ⓘ

Uzun Hasan'ın İran anakarasının çoğunu fethetmesi, iktidar merkezini doğuya kaydırdı ve burada Akkoyunlular yönetim ve kültür için İran geleneklerini benimsediler. Uzun Hasan, İran bölgelerinde, birkaç nesil boyunca farklı hanedanlara hizmet etmiş ailelere mensup sekreterleriyle birlikte önceki bürokratik yapıyı korudu. Akkoyunlular'ın en üst düzey dört sivil makamı İranlılar tarafından işgal ediliyordu ve Uzun Hasan döneminde bunlar arasında büyük divanı (divan) yöneten vezir; yüksek rütbeli mali muhasebeciler olan mostawfi al-mamalek; devlet mührünü basan mohrdar ve kraliyet sarayını denetleyen marakur "ahır ustası" bulunuyordu. ⓘ

Kültür, Türk kökenli olmalarına rağmen İran kültürünü destekleyen Akkoyunlular döneminde gelişti. Uzun Hasan'ın kendisi de bunu benimsedi ve bir İran kralı tarzında hüküm sürdü. Türkmen geçmişine rağmen İranlı olmaktan gurur duyuyordu. Yeni başkenti Tebriz'de zarif bir Fars sarayını yönetti. Burada İslam öncesi İran kraliyetinin ziynetlerini ve daha önceki birkaç İran rejiminden alınan bürokratları kullandı. Uzun Hasan, artan gelirini kullanarak ulemanın (din adamları) ve çoğunlukla İranlı şehirli seçkinlerin onayını almayı başardı ve aynı zamanda yoksul kırsal kesim sakinleriyle de ilgilendi. ⓘ

Osmanlı sultanlarından gelen mektuplarda Akkoyunlu krallarına hitap edilirken Arapça ملك الملوك gibi unvanlar kullanılmıştır: ملك الملوك الأيرانية "İran Krallarının Kralı", Arapça: سلطان السلاطين الإيرانية "İran Sultanlarının Sultanı", Farsça: شاهنشاه ایران خدیو عجم Shāhanshāh-e Irān Khadiv-e Ajam "İran Şahanşahı ve Pers Hükümdarı", Cemşid şevket ve Fereydun rāyat ve Dārā derāyat "Cemşid gibi güçlü, Fereydun'un bayrağı ve Darius gibi bilge" ifadeleri kullanılmıştır. Uzun Hasan ayrıca, Safevi İmparatorluğu'nun kurucusu olan kadın torunu I. İsmail tarafından yeniden benimsenen Padişah-ı İrān "İran Padişahı" unvanına da sahipti. ⓘ

Akkoyunlu ülkesi, şair Ali Kuşçu (ölümü 1474), Baba Fığani Şirazi (ölümü 1519), Ahli Şirazi (ölümü 1535), şair, alim ve sufi Cami (ölümü 1492) ve filozof ve ilahiyatçı Celaleddin Davani (ölümü 1503) gibi birçok önemli şahsiyetin yaşadığı bir yer olmasıyla dikkat çekmektedir. ⓘ

Ordu

Akkoyunlu yönetimi, devlette askeri bir kast olan Türkmenlerden oluşuyordu. ⓘ

Galeri

• 

  Uzun Hasan döneminde Akkoyunlular'a ait bir bayrak (sancak). (Topkapı Sarayı Müzesi).

• 

  Dede Korkut Kitabı.

• 

  Eskiden Hasankeyf'te bulunan Zeynel Bey Türbesi.

• 
• 
• 

Sikkeler

• 

  Cihangir'in sikkesi, MS 1444'ten sonra.

• 

  Uzun Hasan'ın Amid'de (Diyarbakır) bastırdığı sikke, MS 1453 - 1478.

• 

  Sultan Yakub'un sikkesi, MS 1479 - 1490.

• 

  Baysungur'un Tebriz'de bastırdığı sikke, MS 1490 - 1493.

• 

  Sultan Rüstem'in sikkesi, MS 1495.

• 

  Sultan Ahmed'in Tebriz'de bastırdığı sikke, MS 1497.

• 

  Sultan Muhammed'in sikkesi.

• 

  Sultan Alwand'ın sikkesi.

• 

  Sultan Murad'ın sikkesi. ⓘ

Devlet yönetimi

|küçükresim|300px|Hasankeyf'de Uzun Hasan oğlu Zeynel Bey türbesi.]] ⓘ

Akkoyunlu ülkesi hükümdar ailesinin ortak mülkü sayılırdı. Hükümdarlar uluğ bey ya da han unvanıyla anılırdı. Akkoyunlu bey ve şehzadeleri, hükümdara bağlı kalmak koşuluyla, kendilerine bırakılan illeri yarı bağımsız olarak yönetirlerdi. ⓘ

Merkezi devlet işleri başkentteki Büyük Divan'da görüşülür ve karara bağlanırdı. Sahib denen vezirler, hanedandan büyük boyların beyleri ve kazasker Büyük Divan'ın doğal üyesiydiler. Bu divana bağlı Esraf Divanları ise çeşitli devlet işlerinin yürütülmesinden sorumluydu. Ayrıca illerde birer küçük divan bulunurdu. İllerde hukuk işlerine kadılar, din işlerine de müftüler bakardı. Uzun Hasan devlet yönetiminde ve askeri örgütlenmede Osmanlı sistemini örnek almıştı. Kasaba ve köylerden devşirilen piyade azapları, illerdeki beylerin emrinde toprağa bağlı tımarlı sipahiler ve göçer Türkmen boylarından toplanan atlı askerler, savaş zamanında orduyu oluştururdu. Hasan Padişah olarak da anılan Uzun Hasan, Hasan Padişah Kanunları adıyla bilinen, devlet yönetimiyle ilgili yasalar koymuştu. ⓘ

Akkoyunlu hükümdarları bilginleri ve sanatçıları korumuştur. Ali Kuşçu, Celaleddin Devvani ve İsa Savcı gibi bilginler, bu dönemde önemli yapıtlar vermişlerdir. Başta Diyarbakır ve Mardin olmak üzere Ahlat, Hasankeyf, Erzincan, Bayburt köyleri ve Hasankale'de Akkoyunlulardan birçok cami, türbe, medrese, kale, kale surları ve yazıt kalmıştır. Bunlardan Diyarbakır'daki Şeyh Matar ve Şeyh Safa camileri, Bayburt' un Sinor köyünde Kutlu Bey' in defnedildiği türbe, Mardin'deki Sultan Kasım Medresesi ve Ahlat'taki Emir Bayındır Camisi ile kümbeti önemlidir. Müslüman olmadan önce koyun totemine bağlı olan Akkoyunlular, İslam dinini benimsedikten sonra da bu toteme bağlılıklarını sürdürerek bayraklarını ve mezar taşlarını koyun resimleriyle süslemişlerdir. ⓘ

Akkoyunlular zamanında Anadolu’da sürdürülen Alevîlik hareketleri

Sekizinci hicrî asırda Anadolu hemen hemen tamamıyla Şiî bir hüviyete bürünmüştü. Harezm’den geri dönen aşîretler, asırlar boyunca çeşitli mezhep mücadelelerinden bitâp düşmüş bir çevrenin sâhip olduğu i’tikadları da beraberlerinde getirmişlerdi. İlhanlılar’ın yıkılması ve Moğol saraylarında yaşayan Şiî ulûlarının buralardan tardedilmelerinden sonra Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin oluşumuna kadar geçen süre zarfında bu aşîretler bağımsız olarak yaşamlarını sürdürmüşlerdi. ⓘ

Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin “Akkoyunlu Aşîreti” tarafından kurulması üzerine İlhanlı ve Moğol saraylarını terk eden Şiî âlimleri bu topraklara sığındılar. Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakup’un, muhtemelen Şah İsmail'in babası Şeyh Haydar’ın öldürülmesinden sonra Osmanlı padişahı Sultan Beyazıt’a gönderdiği tarihsiz Farsça mektubunda Kızılbaşların mürşidi Şeyh Haydar'ı <b>ser-i halka-i erbâbı dalâl/sapkınlar topluluğunun başı</i> olarak vasıflandırarak bu din ve devlet düşmanı sapkınların yok edilmesinden dolayı Müslümanların çok sevineceğini ifade etmektedir. II. Beyazid ise cevabi mektubunda, Sultan Yakup’un “gürûh-i dâlle-i Haydariyye/sapkın Haydariyye topluluğu”na karşı galibiyetini tebrik etmiştir. Akkoyunlu hükümdarı Sultan Elvend, II. Bayezid’e gönderdigi mektupta Kızılbaşları def etmek için hazır olduğunu söyleyerek şöyle tarif etmiştir: “cemâat-i dâll ve mudill evbâş-ı Kızılbaş-hazelehumullahu ve kahherahum/sapık ve saptırıcı alçak Kızılbaş topluluğunun -ki Allah onları kahretsin”. ⓘ

H. 892 / M. 1487 yılında Karakoyunlular, Akkoyunlular tarafından ağır bir yenilgiye uğratılınca ülkeleri de ellerinden çıkmış oldu. Bilâhare, Akkoyunlular da H. 907 / M. 1502 tarihinde Nahçivan civarında İsmâ‘il Safevî Hatai ile giriştikleri meydan muharebesini kaybederek tarih sahnesinden silindiler. ⓘ

Akkoyunlular döneminde ticaret

Akkoyunlular hakimiyetleri altındaki topraklarda ticarete büyük önem vermiş ve ticarete teşvikte önemli çalışmalar yapmışlardır. Akkoyunlular ticarette Anadolu Selçuklukları gibi ticarete önem veren devletlerden etkilenmişlerdir. Akkoyunlular'ın önemli hükümdarlarından Uzun Hasan ticareti geliştirmek maksadıyla ticaret vergisi olan tamgayı 20 dirhemden 1 dirheme düşürmüştür. İpek ve kumaş Akkoyunlular'ın en önemli ticaret ürünü olurken ayrıca devletinin önemli ticaret merkezlerinden olan Erzincan'daki köle pazarında satılan her köle için 150 karaca akçe-bac da alınmaktaydı. ⓘ

Ek okuma

• Cöhçe, Salim, “Otlukbeli Savaşına Kadar Akkoyunlular”, Anadolu Birliğinin Sağlanmasında Otlukbeli Savaşının Yeri ve Önemi”, Ankara 1997, s. 121–134.
• Erzi, Adnan Sadık, “Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar”, Belleten, XVIII/69–72, Ankara 1954, s. 179–221.
• Ebu Bekr Tihranî, Kitâb-ı Diyârbekriyye, Yay. Hzl. Necati Lugal, Faruk Sümer, Ankara 1993.