Başıbozuk
Osmanlı ordusu
.svg) |
|---|
Başıbozuklar, Osmanlı Devleti’nde savaş sırasında asıl orduya katılan gönüllü askerler için kullanılan bir tabir. ⓘ
Yaya ve atlı olarak ayrı silah ve teçhizatları olan ve ayrı kumandanların idaresi altında bulunan başı bozuk askerleri Osmanlı ordusunu oluşturan kuvvetlerdendir. Kavalalı Mehmed Ali Paşa da başlangıçta, Mısır’ı işgal eden Napolyon Bonapart’ı oradan çıkartmak için sevkedilen başı bozuk askerlerinin kumandanı idi. Sultan Abdülmecid devrinde 1843’te Osmanlı ordusu yeniden düzenlenirken düzenli kuvvetleri oluşturan muvazzaf, yedek (redif) ve yardımcı kuvvetlerden başka başı bozuklar da teşkilata alınmıştı. Daha ziyade Dobrucalılar, Kazaklar, Tatarlar, Çerkesler ve Doğu Anadolu’daki Türkmenler’den oluşan ve sayıları 60.000 civarında olan bu askerler savaş halinde orduya katılacaklardı. Fakat kendilerinden beklenen hizmet görülmediğinden 1854-1856 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Fransız generali Joussouf ile İngiliz generali Biston tarafından düzenli birlikler haline getirilmelerine çalışılmışsa da bu mümkün olmamıştır. Mithat Paşa sadrazamlığı zamanında bu birlikleri kaldırmak istemiş fakat bunu başaramamıştır. ⓘ
93 Harbi sırasında kullanılan başı bozuk neferleri, düzensizlikleri iyice artmış olduğundan, daha sonraki tarihlerde gönüllü olarak savaşa katılacakların düzenli askerler tarzında olmaları istenmiş, böylece bu kuvvetlerin kullanılmasından hemen hemen vazgeçilmiştir. ⓘ
Başı bozuk tabiri ayrıca Osmanlı İmparatorluğunun son zamanlarında taşradan İstanbul’a gelip işsiz güçsüz siviller için de kullanılmıştır. ⓘ
 Arnavut Bashi-Bazouk reisi | |
| Kuruldu | 17. yüzyıl |
|---|---|
| Adını | Deli-kafa için Türkçe kelime |
| Kuruluş yeri | İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Aktif olduğu yıllar | Bilinmiyor |
| Bölge | Balkanlar, Doğu Avrupa |
| Müttefikler | Osmanlı İmparatorluğu Mısır Hidivliği Kırım Hanlığı |
| Rakipler | Rus İmparatorluğu Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Britanya İmparatorluğu Polonya-Litvanya Topluluğu Yunanistan Sırbistan Romanya Bulgaristan |
Başıbozuk (Osmanlı Türkçesi: باشی بوزوق başıbozuk, IPA: [baʃɯboˈzuk], lit. 'başı dönmüş, bozuk kafa, deli kafa', kabaca "lidersiz" veya "düzensiz"), Osmanlı ordusunda savaş zamanlarında yetiştirilen düzensiz bir askerdi. Ordu başlıca Arnavutları ve Çerkezleri başıbozuk olarak askere alırdı, ancak Avrupa'dan veya Afrika'dan gelen köleler de dahil olmak üzere Osmanlı İmparatorluğu'nun tüm etnik gruplarından askerler alınırdı. Cesaretleriyle ün salmışlardı, ancak aynı zamanda disiplinsiz ve acımasız bir grup olarak da ün salmışlardı; düzenleme eksikliği ve kendilerini topraktan geçindirme beklentisinin bir sonucu olarak sivilleri yağmalamak ve avlamakla ün salmışlardı. ⓘ
Kökeni ve tarihi
Osmanlı ordularında her zaman düzenli askerlerin yanı sıra paralı askerler de bulunmuş olsa da, İmparatorluğun geniş bir alana yayılmasının Osmanlı feodal sistemi üzerinde yarattığı baskı, düzensiz askerlere daha fazla güvenilmesini gerektirmiştir. Bu askerler hükümet tarafından silahlandırılıyor ve bakımları yapılıyordu ancak maaş almıyor, üniforma ya da ayırt edici rozetler takmıyorlardı. Çoğunlukla yağma beklentisiyle savaşmaya motive oluyorlardı. Birliklerin çoğunluğu yaya olarak savaşsa da, bazı birlikler (Akıncı olarak adlandırılır) at sırtında savaşırdı. Disiplin eksiklikleri nedeniyle büyük askeri operasyonları üstlenemezlerdi, ancak keşif ve karakol görevi gibi diğer görevler için yararlıydılar. Bununla birlikte, kararsız mizaçları zaman zaman Osmanlı düzenli birliklerinin onları zorla silahsızlandırmasını gerekli kılıyordu. ⓘ
Osmanlı ordusu aşağıdakilerden oluşuyordu:
- Kapıkulu adı verilen ve maaşlı olan Sultan'ın hane halkı birlikleri, en önemlileri Yeniçeri birlikleriydi.
- En önemlileri Tımarlı Sipahi ("tımarlı süvari") ve onların hizmetkârları (cebelu denilen silahlı, silah altındaki adam) olan tımarlı (Türkçesi Tımarlı) eyalet askerleri, ancak başka türler de mevcuttu
- Tabi, protektora veya müttefik devletlerin askerleri (en önemlisi Kırım Hanları)
- Genellikle düzenli maaş almayan ve ganimetle geçinen Başıbozuklar
Birçok Afro Türk, Kırım Tatarı, Müslüman Roman ve Pomak Rumeli'de başıbozuktu. ⓘ
Koca Hüsrev Mehmed Paşa'nın Arnavut başıbozuklarını kendi düzenli kuvvetleri lehine dağıtma girişimi, Muhammed Ali'nin Mısır Hidivliği'nin kurulmasına yol açan ayaklanmayı başlattı. Başıbozukların kullanımı 19. yüzyılın sonunda terk edildi. Ancak daha sonra kendi kendine örgütlenen başıbozuk birlikleri ortaya çıkmıştır. ⓘ
"Başıbozuk" terimi, Osmanlı İmparatorluğu'nun çeşitli vilayetlerinde barış zamanında var olan ve jandarma görevlerini yerine getiren atlı bir kuvvet için de kullanılmıştır. ⓘ
İtibar ve zulümler
Bashi-bazouk'lar vahşi ve disiplinsiz olmalarıyla ün salmışlardır, bu da terime birçok dilde "disiplinsiz haydut" gibi ikinci bir anlam kazandırmıştır. Bu kullanımın dikkate değer bir örneği, kelimenin Kaptan Haddock tarafından sık sık hakaret olarak kullanıldığı Tenten'in Maceraları adlı çizgi dizidir. ⓘ
Batak katliamı (1876) yerel bir isyanı bastırmak için gönderilen binlerce bashi-bazouk tarafından gerçekleştirilmiştir. Aynı şekilde, 1898 ve 1914'te Candia ve Phocaea katliamlarını da başıbozuklar gerçekleştirmiştir. Osmanlı Makedonyası'ndaki 1903 Ilinden-Preobrazhenie Ayaklanması sırasında bu birlikler 119 köyü yakıp 8400 evi tahrip etmiş ve 50.000'den fazla Bulgar mülteci dağlara kaçmıştır. ⓘ
Konstantin Makovsky'nin The Bulgarian martyresses (1877) adlı tablosu, Nisan Ayaklanması sırasında bir Afrikalı ve iki Türk görünümlü başıbozuk tarafından bir kilisede iki Bulgar kadına tecavüz edilmesini tasvir etmektedir. ⓘ
Başıbozuklar Batak katliamını gerçekleştiriyor.
Başıbozukların Osmanlı Bulgaristan'ındaki zulümleri.
Bulgar şehitleri. ⓘ
Âtıflamalar
- Rus-Bulgar yapımı "Турецкий Гамбит / Turetskiy Gambit" (Türkçe: Türk Hamlesi) filminde başıbozuklara doğrudan atıflarda bulunulduğu görülür.
- Tenten çizgi roman serisinde Kaptan Haddok'un kullandığı çok sayıda küfürden biridir.
- D&D oyunundaki barbar özelliği olan "rage"in Türkçe oyun için çevrilmiş halidir. Empire: Total War ve Napoleon: Total War adlı oyunlarda Osmanlı ordusunda aynı adlı piyade birimi mevcuttur. ⓘ