Baobab
| Adansonia ⓘ | |
|---|---|
| |
| Tanzanya'da Adansonia digitata | |
Bilimsel sınıflandırma 
| |
| Krallık: | Plantae |
| Klad: | Trakeofitler |
| Klad: | Angiospermler |
| Klad: | Eudicots |
| Klad: | Rosids |
| Sipariş: | Malvales |
| Aile: | Malvaceae |
| Alt familya: | Bombacoideae |
| Cins: | Adansonia L. |
| Türler | |
|
Türler bölümüne bakınız | |
Adansonia, baobab (/ˈbeɪoʊˌbæb/) olarak bilinen orta ila büyük yaprak döken ağaçların sekiz türünden oluşan bir cinstir. Malvaceae familyasında, Bombacoideae alt familyasında yer alırlar. Madagaskar, Afrika anakarası, Güneybatı Asya ve Avustralya'ya özgüdür. Ağaçlar Asya gibi diğer bölgelere de tanıtılmıştır. Genel adı, Adansonia digitata'yı tanımlayan Fransız doğa bilimci ve kaşif Michel Adanson'u onurlandırır. Baobab, çeşitli efsanelerden kaynaklanan bir isim olan "baş aşağı ağaç" olarak da bilinir. Damarlı bitkilerin en uzun ömürlüleri arasında yer alırlar ve en fazla 15 saat boyunca üreyen büyük çiçeklere sahiptirler. Çiçekler alacakaranlıkta açılır; o kadar hızlı açılırlar ki hareketleri çıplak gözle fark edilebilir ve ertesi sabah solmuş olurlar. Meyveleri büyük, ovalden yuvarlağa ve meyveye benzer ve kuru, etli bir matris içinde böbrek şeklinde tohumlar barındırır. ⓘ
21. yüzyılın başlarında, Afrika'nın güneyindeki baobablar henüz belirlenemeyen bir nedenden dolayı hızla ölmeye başladı. Bilim insanları, hastalık ya da zararlıların birçok ağacı bu kadar hızlı bir şekilde öldürmesinin mümkün olmadığına inanmaktadır ve bazıları ölümün susuz kalmanın bir sonucu olduğunu tahmin etmektedir. ⓘ
| Baobab ⓘ | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Afrika baobabı | |||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Türler | |||||||||||||
| Metne bakınız. | |||||||||||||
Baobab (Adansonia), ebegümecigiller (Malvaceae) familyasının Adansonia cinsinden Afrika ve Asya'nın tropikal bölgelerinde yetişen, yapraklarını döken ağaç türlerinin ortak adı. ⓘ
Açıklama
Genel
Baobablar uzun ömürlü, yaprak döken, 5 ila 30 m boyunda, geniş gövdeli ve kompakt taçlı küçük ila büyük ağaçlardır. Genç ağaçlar genellikle ince, sivrilen gövdelere ve genellikle şişmiş bir tabana sahiptir. Olgun ağaçların şişe şeklinde ya da silindirik ve aşağıdan yukarıya doğru sivrilen büyük gövdeleri vardır. Gövde, eşmerkezli halkalar halinde düzenlenmiş lifli ahşaptan yapılmıştır, ancak halkalar her zaman yıllık olarak oluşmaz ve bu nedenle tek tek ağaçların yaşını belirlemek için kullanılamaz. Ağaç çapı yağışla birlikte dalgalanır, bu nedenle suyun gövdede depolanmış olabileceği düşünülmektedir. Baobab ağaçlarının iki tür sürgünü vardır; uzun, yeşil vejetatif olanlar ve güçlü, odunsu üreme sürgünleri. Dallar masif olabilir ve gövdeden yatay olarak yayılabilir ya da yükselebilir. Adansonia rubrostipa bazen dikenleri olan tek baobabdır. Adansonia gregorii genellikle baobabların en küçüğüdür, nadiren 10 m'nin (33 ft) üzerine çıkar ve genellikle birden fazla gövdesi vardır. Hem A. rubrostipa hem de A. madagascariensis 5 ila 20 m (16 ila 66 ft) boyunda küçük ila büyük ağaçlardır. Diğer baobablar 25 ila 30 m (80 ila 100 ft) boyunda ve 2 ila 3 m (7 ila 10 ft) çapında gövdelere sahiptir. Ancak A. digitata genellikle 10 m (33 ft) çapa kadar devasa tek veya çoklu gövdelere sahiptir. ⓘ
Yapraklar
Olgun ağaçlarda yapraklar palmiye şeklinde bileşiktir, ancak fideler ve yenilenen sürgünler basit yapraklara sahip olabilir. Bileşik yapraklara geçiş yaşla birlikte gelir ve kademeli olabilir. Yapraklar, en büyükleri ortada olmak üzere 5-11 yaprakçıklıdır ve sapsız ya da kısa saplı olabilir. Yaprakçıkların kenarları dişli veya düz olabilir ve tüysüz veya basitten kümelenmiş tüylere sahip olabilir. Baobabların yapraklarının dibinde stipülleri vardır, ancak çoğu türde stipüller kısa sürede dökülür. Baobablar yaprak döker, kurak mevsimde yapraklarını dökerler. ⓘ
Çiçekler
Çoğu Adansonia türünde çiçekler, üreme sürgünlerinin uçlarına yakın yaprakların koltuklarında kısa dik veya yayılan saplar üzerinde doğar. Sadece A. digitata'nın çiçekleri ve meyveleri uzun, sarkık saplar üzerinde bulunur. Bir aksilde genellikle sadece tek bir çiçek bulunur, ancak bazen çiçekler çiftler halinde görülür. Büyük, gösterişli ve güçlü kokuludurlar. Sadece alacakaranlığa yakın açarlar. Açılış hızlıdır ve çiçek parçalarının hareketi görülebilecek kadar hızlıdır. Çoğu Adansonia türü yarasalar tarafından tozlaştırılır. Çiçekler birkaç gün boyunca ağaçlara bağlı kalabilir, ancak üreme aşaması çok kısadır, ilk gece polenler dökülür ve stigmalar sabaha kadar buruşur. Çiçek, 5 loblu bir dış kaliks ve kaynaşmış bir stamen tüpünün etrafına yerleştirilmiş bir iç taç yaprağı halkasından oluşur. Kaliksin dış lobları genellikle yeşildir (A. grandidieri'de kahverengi) ve tomurcukta neredeyse uca kadar birleşmiştir. Çiçek açtıkça, kaliks lobları birbirinden ayrılır ve çiçeğin tabanında kıvrılır veya geriye doğru bükülür (refleks). Lobların iç yüzeyi ipeksi tüylü ve krem, pembe veya kırmızıdır. Bazen loblar temiz bir şekilde ayrılmaz ve geriye doğru bükülürken çiçeğin şeklini bozar. Kaliks lobları tabanda kaynaşmış olarak kalır ve nektar üreten dokuya sahip ve fincan şeklinde, düz veya boru şeklinde bir özellik (kaliks tüpü) bırakır; kaliks tüpünün şekli türlere göre değişir. Çiçeklerde, kaynaşmış stamen saplarından (filamentler) oluşan merkezi bir tüp (staminal tüp) ve üzerinde kaynaşmamış filamentler bulunur. Staminal tüpün içinde yoğun tüylü bir yumurtalık bulunur ve filamentlerden stigma ile uçlanmış uzun bir stil çıkar. Taç yapraklar staminal tüpün tabanına yakın bir yerde bulunur ve şekil ve renk bakımından değişkendir. Çiçekler tazeyken beyaz, krem, parlak sarı veya koyu kırmızı olabilir, ancak çabuk solar ve kurutulduğunda genellikle kırmızımsı bir renge dönüşür. ⓘ
Meyve
Baobabların meyvesi ayırt edici özelliklerinden biridir. Çoğu türde büyük, ovalden yuvarlağa ve meyveye benzer (A. madagascariensis'te genellikle 10 santimetreden (3,9 inç) daha kısa). Değişken kalınlıkta kuru, sert bir dış kabuğu vardır. Çoğu türde kabuk anevrandır (kolayca kırılıp açılmaz). A. gibbosa, ağaç üzerindeyken çatlayan ve daha sonra yere düştüğünde açılma eğilimi gösteren meyvelere sahip tek türdür. Dış kabuğun içinde, 10-15 (-20) mm uzunluğundaki böbrek şeklindeki tohumlar kuru bir posa içinde yer alır. ⓘ
Taksonomi
Baobab ile ilgili en eski yazılı raporlar Arap gezgin İbn Batuta'nın 14. yüzyıla ait bir seyahatnamesinde yer almaktadır. İlk botanik tanım Alpino (1592) tarafından Mısır'da bilinmeyen bir kaynaktan gözlemlediği meyvelere bakılarak yapılmıştır. Bahobab olarak adlandırılan bu meyveler muhtemelen Arapça "bu hibab "dan gelmektedir ve "çok tohumlu meyve" anlamına gelmektedir. Fransız kaşif ve botanikçi Michel Adanson (1727-1806) 1749 yılında Senegal'in Sor adasında bir baobab ağacı gözlemlemiş ve ağacın tamamının ilk ayrıntılı botanik tanımını çizimlerle birlikte yazmıştır. Alpino tarafından tanımlanan meyve ile olan bağlantıyı fark ederek Baobab cinsini adlandırdı. Linnaeus daha sonra Adason'u onurlandırmak için cinsin adını Adansonia olarak değiştirdi, ancak baobabın yaygın isimlerden biri olarak kullanımı devam etti. ⓘ
Adansonia cinsi, Malvales takımında Malvaceae familyası içinde Bombacoideae alt familyasında yer alır. Bombacoideae alt familyası daha önce Bombacaceae familyası olarak ele alınmıştır, ancak artık Angiosperm Phylogeny Group I 1998, II 2003 veya Kubitzki sistemi 2003 tarafından familya düzeyinde tanınmamaktadır. Adansonia'nın kabul edilmiş sekiz türü vardır. Yeni bir tür (Adansonia kilima Pettigrew, et al.), 2012 yılında doğu ve güney Afrika'daki yüksek rakımlı bölgelerde bulunmuştur. Ancak bu tür artık ayrı bir tür olarak tanınmamakta, A. digitata'nın sinonimi olarak kabul edilmektedir. Tanzanya'daki bazı yüksek rakımlı ağaçlar farklı genetik ve morfoloji göstermektedir, ancak bunların ayrı bir tür olarak tanınmasının gerekli olup olmadığını belirlemek için daha fazla çalışmaya ihtiyaç vardır. Adansonia cinsi ayrıca üç bölüme ayrılmıştır. Adansonia bölümü sadece A. digitata'yı içerir. Bu türün uzun çiçekli saplar üzerinde asılı çiçekleri ve meyveleri vardır. Bu tür Adansonia cinsi için tip türdür. Adansonia'nın A. digitata dışındaki tüm türleri diploiddir; A. digitata ise tetraploiddir. Brevitubae bölümü A. grandidieri ve A. suarexensis'i içerir. Bunlar kısa saplı ve genişliğinin yaklaşık iki katı uzunluğunda çiçek tomurcuklarına sahip türlerdir. Diğer türlerin hepsi Longitubae bölümü içinde sınıflandırılır. Bu türlerin de çiçekleri/meyveleri kısa pediseller üzerinde bulunur, ancak çiçek tomurcukları genişliklerinin 5 veya daha fazla katı uzunluğundadır. ⓘ
Türler
Temmuz 2020 itibarıyla, altısı Madagaskar'a endemik, biri Afrika anakarasına ve Arap Yarımadası'na özgü ve biri Avustralya'ya özgü olmak üzere tanınmış sekiz Adansonia türü bulunmaktadır. Afrika anakarasındaki tür (Adansonia digitata) Madagaskar'da da görülür, ancak bu adanın yerlisi değildir. Baobablar eski zamanlarda Güney Asya'ya ve sömürge döneminde Karayipler'e getirilmiştir. Cape Verde ada ülkesinde de bulunmaktadırlar. Dokuzuncu bir tür 2012 yılında tanımlanmıştır (Adansonia kilima Pettigrew, et al.) ancak artık ayrı bir tür olarak tanınmamaktadır. Afrika ve Avustralya baobabları, 100 milyon yıldan daha uzun bir süre önce ayrılmış olmalarına rağmen neredeyse aynıdır ve muhtemelen Afrika'dan Avustralya'ya okyanusal dağılımla ulaşmıştır. ⓘ
| Türler | Yaygın isimler | Doğal menzil |
|---|---|---|
| Adansonia digitata L. (Adansonia kilima'yı da içerir) | Afrika baobabı, ölü sıçan ağacı, maymun-ekmek ağacı, dağlık Afrika baobabı, Gongolaze | batı, kuzeydoğu, orta ve güney Afrika, SW Asya (Yemen, Umman) |
| Adansonia grandidieri Baill. | Grandidier'in baobabı, dev baobab | Batı Orta Madagaskar |
| Adansonia gregorii F.Muell. (syn. A. gibbosa) | boab, Avustralya baobabı, bottletree, cream-of-tartar-tree, gouty-stem | Avustralya (Kuzey Bölgesi, Batı Avustralya) |
| Adansonia madagascariensis Baill. | Madagaskar baobabı | kuzeybatı ve kuzey Madagaskar |
| Adansonia perrieri Capuron | Perrier'in baobab'ı | Kuzey Madagaskar |
| Adansonia rubrostipa Jum. & H.Perrier (syn. A. fony) | fony baobab | Batı Madagaskar'ın orta ve güney kesimleri |
| Adansonia suarezensis H.Perrier | Suarez baobab | Kuzey Madagaskar |
| Adansonia za Baill. | za baobab | batı ve güneybatı Madagaskar |
Habitat
Malgaş türleri Madagaskar kuru yaprak döken ormanlarının önemli bileşenleridir. Bu biyom içerisinde, Adansonia madagascariensis ve A. rubrostipa özellikle Anjajavy Ormanı'nda görülür ve bazen kireçtaşının kendisinden büyür. A. digitata "Afrika çalılıklarının tanımlayıcı bir simgesi" olarak adlandırılmıştır. Bu ağaç Sudan'da Darfur ve Kordofan eyaletlerinde de yabani olarak yetişmektedir. Yerel halk bu ağaca "Gongolaze" adını vermekte, meyvelerini gıda ve ilaç olarak kullanmakta ve ağaç gövdelerini su tasarrufu için rezervuar olarak değerlendirmektedir. ⓘ
Ekoloji
Baobablar sert kuraklık koşullarına dayanmak için gövdelerinde su depolar (120.000 litreye veya 32.000 ABD galonuna kadar). Hepsi mevsimsel olarak kurak bölgelerde yaşar ve kurak mevsimde yapraklarını dökerler. Afrika genelinde, en eski ve en büyük baobablar 21. yüzyılın başlarında, muhtemelen kuraklık ve artan sıcaklıkların bir kombinasyonu nedeniyle ölmeye başladı. Ağaçların kavrulduğu, ardından susuz kaldığı ve devasa gövdelerini destekleyemediği görülüyor. ⓘ
Baobablar kuşlar, özellikle de benekli kuyruksallayan ve dört dokumacı türü için yuva alanı olarak önemlidir. ⓘ
Önemli ağaçlar
Radyokarbon tarihleme, A. digitata'nın birkaç bireyine ilişkin veriler sağlamıştır. Zimbabwe'deki Panke baobabı 2011 yılında öldüğünde yaklaşık 2.450 yaşındaydı ve bu onu şimdiye kadar belgelenen en eski anjiyosperm yapıyordu ve diğer iki ağacın -Namibya'daki Dorslandboom ve Güney Afrika'daki Glencoe- yaklaşık 2.000 yaşında olduğu tahmin ediliyordu. Grootboom olarak bilinen bir başka örnek ise tarihlendirilmiş ve en az 1275 yaşında olduğu tespit edilmiştir. Güney Afrika'nın Limpopo Eyaleti'ndeki bir A. digitata örneği olan Glencoe baobabının, maksimum 47 m (154 ft) çevresi ve yaklaşık 15,9 m (52 ft) çapıyla yaşayan en büyük birey olduğu düşünülüyordu. Ağaç o zamandan beri iki parçaya bölünmüştür, bu nedenle en geniş bireysel gövde şimdi yine Güney Afrika'daki Sunland baobab veya Platland ağacınınki olabilir. Bu ağacın zemin seviyesindeki çapı 9,3 m (31 ft) ve göğüs yüksekliğindeki çevresi 34 m'dir (112 ft). ⓘ
Tsimanampetsotse Ulusal Parkı'nda yetişen iki büyük baobab da radyokarbon tarihleme kullanılarak incelenmiştir. Büyükanne adı verilen bir tanesi farklı yaşlardaki üç kaynaşmış gövdeden oluşuyor ve ağacın en yaşlı kısmının 1.600 yaşında olduğu tahmin ediliyor. İkincisi, "çok eşli baobab", altı kaynaşmış gövdeye sahiptir ve tahminen 1.000 yaşındadır. ⓘ
Gıda kullanımları
.jpg)
Yapraklar
Yaprakları yaprak sebzesi olarak yenebilir. ⓘ
Meyve
- Avustralya baobabının (A. gregorii) meyvesindeki beyaz çekirdek şerbet tadındadır. Asidik, ekşi, narenciye aromasına sahiptir. İyi bir C vitamini, potasyum, karbonhidrat ve fosfor kaynağıdır.
- A. digitata'nın kurutulmuş meyve tozu, baobab tozu, yaklaşık %11 su, %80 karbonhidrat (%50 lif) ve riboflavin, kalsiyum, magnezyum, potasyum, demir ve fitosteroller dahil olmak üzere çeşitli besin maddelerinin mütevazı seviyelerini, düşük protein ve yağ seviyelerini içerir. Farklı örneklerde değişken olarak tanımlanan C vitamini içeriği, 100 gram (3,5 oz) kurutulmuş toz başına 74 ila 163 miligram (1,14 ila 2,52 gr) aralığındaydı. 2008 yılında, baobab kurutulmuş meyve posası AB'de güvenli bir gıda bileşeni olarak onaylanmış ve daha sonra yıl içinde Amerika Birleşik Devletleri'nde GRAS (genel olarak güvenli kabul edilen) statüsü verilmiştir.
- Angola'da, A. digitata'nın kuru meyvesi genellikle kaynatılır ve suyu meyve suları için veya gelado de múcua olarak bilinen bir tür dondurma için temel olarak kullanılır.
- Zimbabve'de A. digitata'nın meyvesi taze olarak yenir ya da ufalanmış posası yulaf lapasına ve içeceklere karıştırılır.
- Tanzanya'da A. digitata'nın kuru posası, bira yapımında fermantasyona yardımcı olması için şeker kamışına eklenir. ⓘ
Tohum
- Bazı türlerin tohumları bitkisel yağ kaynağıdır.
- A. grandidieri ve A. za'nın meyve özü ve tohumları taze olarak yenir. ⓘ
Diğer kullanım alanları
Bazı baobab türleri lif, boya ve yakıt kaynağıdır. Yerli Avustralyalılar, yerli tür A. gregorii'yi çeşitli ürünler için kullanmış, kök liflerinden ip ve meyvelerinden dekoratif el işleri yapmışlardır. Tohumdan elde edilen baobab yağı da kozmetikte, özellikle nemlendiricilerde kullanılır. ⓘ
Galeri
Adansonia digitata
Adansonia gregorii
Adansonia rubrostipa
Adansonia suarezensis
Adansonia digitata yaprağı
Adansonia digitata çiçeği
Adansonia Poleni
Adansonia digitata asılı meyve
Adansonia rubrostipa, meyvenin içi
Adansonia digitata meyvelerinden elde edilen tohumlar
Adansonia digitata meyve posasının unsurları (sağ üstten saat yönünde): bütün meyve posası parçaları, lifler, tohumlar, posadan elde edilen toz ⓘ
.jpg)
Morfolojik özellikleri
Boyları 18 m'yi bulabilir. Gövde çevresi 30 m'yi, çapı 9 m'yi bulur. Bu yumuşak ve süngerimsi dev gövde, bir su deposu görevi yapar ve oran olarak yapraklar ile dallara göre çok büyük olduğu izlemini verir. Ağaç, dalların uçlarını aşağıya doğru sarkmasıyla bir kubbe biçimini alır. ⓘ
Kullanımı
Kabuğundan ve yapraklarından "adasonina" adı verilen ateş düşürücü madde elde edilen baobabın odunundan kâğıt yapılır. Portakal büyüklüğünde, yumurta biçiminde olan meyvesinin ekşi etli bölümü, şeker ekilerek yenir. ⓘ