Boşnakça
| Boşnakça ⓘ | |
|---|---|
| bosanski / босански | |
| Telaffuz | [bɔ̌sanskiː] |
| Yerli | Bosna Hersek |
| Etnik köken | Boşnaklar |
Ana dili İngilizce olanlar | 2,5 milyon (2008) |
Dil ailesi | Hint-Avrupa
|
Yazı sistemi | Latince (Gaj'ın alfabesi) Kiril alfabesi (Vuk alfabesi) Yugoslav Braille Alfabesi Eskiden: Arapça (Arebica) Boşnak Kiril Alfabesi (Bosančica) |
| Resmi statü | |
Resmi dil |  Bosna Hersek Karadağ (ortak resmi) |
Tanınan azınlık içinde dil | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | bs |
| ISO 639-2 | bos |
| ISO 639-3 | bos |
| Glottolog | bosn1245 |
| Linguasphere | 53-AAA-g'nin bir parçası |
 2006'da Boşnakça, Hırvatça, Karadağca ve Sırpçanın çoğunluk tarafından konuşulduğu bölgeler | |
Kuzey Makedonya
| Güney Slav dilleri ve lehçeleri ⓘ |
|---|
Boşnakça (/ˈbɒzniən/ (
dinle); bosanski / босански [bɔ̌sanskiː]), çoğunlukla etnik Boşnaklar tarafından kullanılan Sırp-Hırvat çok merkezli dilin standartlaştırılmış çeşididir. Boşnakça, Hırvatça ve Sırpça ile birlikte Bosna Hersek'in resmi dilleri olarak kabul edilen bu tür üç çeşitten biridir. Ayrıca Hırvatistan, Sırbistan, Karadağ, Kuzey Makedonya ve Kosova'da resmi olarak tanınan bir azınlık dilidir. ⓘ
Boşnakça, günlük kullanımda Latince olmak üzere hem Latin hem de Kiril alfabelerini kullanır. Sırp-Hırvatça çeşitleri arasında, büyük ölçüde dilin İslami bağlar yoluyla bu kültürlerle etkileşimi nedeniyle, bir dizi Arapça, Osmanlı Türkçesi (çoğunlukla Arapça) ve Farsça alıntı kelime bakımından dikkate değerdir. ⓘ
Boşnakça, Sırp-Hırvatçanın en yaygın lehçesi olan Ştokavcaya, daha spesifik olarak da standart Hırvatça, Sırpça ve Karadağcanın da temeli olan Doğu Hersekçeye dayanmaktadır. Bu nedenle 2017 yılında Saraybosna'da Hırvatların, Sırpların, Boşnakların ve Karadağlıların Ortak Dili Deklarasyonu yayınlanmıştır. 1990'lara kadar ortak dil Sırp-Hırvatça olarak adlandırılıyordu ve bu terim, özellikle diplomatik çevrelerde "Boşnakça-Hırvatça-Karadağca-Sırpça" (BCMS) ile birlikte İngilizce'de hala kullanılmaktadır. ⓘ
Alfabe
Hem Latin hem de Kiril alfabesinde ve IPA değerinde modern Boşnak alfabesi üzerinde tablo:
|
|
Tarih
Standartlaştırma
Boşnaklar, yerel dil düzeyinde Sırplar ya da Hırvatlardan dilsel olarak daha homojen olsalar da, bu ulusların aksine 19. yüzyılda standart bir dil kodlayamamışlardır ve bunda en az iki faktör belirleyici olmuştur:
- Osmanlı yaşamıyla iç içe olan Bosnalı seçkinler, ağırlıklı olarak yabancı (Türkçe, Arapça, Farsça) dillerde yazıyordu. Arebica alfabesiyle Boşnakça yazılan yerel edebiyat nispeten zayıf ve seyrekti.
- Boşnakların ulusal özgürleşmesi Sırp ve Hırvatlarınkinin gerisinde kaldı ve kültürel veya dilsel meselelerden ziyade mezhepsel meseleler önemli bir rol oynadığı için Boşnakça dil projesi dönemin aydınları arasında fazla ilgi veya destek uyandırmadı. ⓘ
Modern Boşnakça standardı 1990'lar ve 2000'lerde şekillenmiştir. Sözcüksel olarak, İslami-Oryantal alıntı sözcüklere daha sık rastlanır; fonetik olarak: /x/ (h harfi) fonemi, yerel Boşnak konuşma ve dil geleneğinin belirgin bir özelliği olarak birçok sözcükte yeniden kullanılır; ayrıca gramer, morfoloji ve imlada I. Dünya Savaşı öncesi Boşnak edebi geleneğini, özellikle de 20. yüzyılın başındaki Boşnak rönesansını yansıtan bazı değişiklikler vardır. ⓘ
Galeri
Matija Divković tarafından yazılan Nauk krstjanski za narod slovinski, basılan ilk Boşnakça kitap. Venedik'te yayımlanmıştır, 1611
Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi'nin Boşnakça sözlüğü, 1631
Özgür İrade ve İnanç Eylemleri, 19. yüzyılın başlarından el yazması
Abdulvehab Žepčevi'nin Boşnakça Davranış Bilimi Kitabı, 1831
Boşnakça Dilbilgisi, 1890 ⓘ
.jpg)
Tartışma ve tanınma
.jpg)
"Boşnak dili" adı, bu dili "Boşnak" dili (Sırp-Hırvatça: bošnjački / бошњачки; [bǒʃɲaːtʃkiː]) olarak da adlandıran bazı Hırvatlar ve Sırplar için tartışmalı bir konudur. Ancak Boşnak dilbilimciler tek meşru ismin "Boşnak" dili (bosanski) olduğunda ve hem Hırvatların hem de Sırpların kullanması gereken ismin bu olduğunda ısrar etmektedir. Tartışma, "Boşnakça" adının tüm Boşnakların dili olduğunu ima ediyor gibi görünmesi, Bosnalı Hırvat ve Sırpların ise kendi deyimleri için bu adlandırmayı reddetmeleri nedeniyle ortaya çıkmaktadır. ⓘ
Dil, 1995 Dayton Anlaşmalarında Boşnakça olarak adlandırılmış ve gözlemciler tarafından o dönemde meşruiyet ve uluslararası tanınırlık kazandığı sonucuna varılmıştır. ⓘ
Uluslararası Standardizasyon Örgütü (ISO), Amerika Birleşik Devletleri Coğrafi İsimler Kurulu (BGN) ve Coğrafi İsimler Daimi Komitesi (PCGN) Boşnak dilini tanımaktadır. Ayrıca, Boşnak dilinin statüsü Birleşmiş Milletler, UNESCO ve internet çeviri hizmetleri de dahil olmak üzere çeviri ve tercüme akreditasyon kurumları gibi kurumlar tarafından da tanınmaktadır. ⓘ
İngilizce konuşulan dil ansiklopedilerinin çoğu (Routledge, Glottolog, Ethnologue, vb.) dili yalnızca "Boşnakça" olarak kaydetmektedir. Kongre Kütüphanesi dili "Boşnakça" olarak kaydetmiş ve ona bir ISO numarası vermiştir. İngilizce konuşulan ülkelerdeki Slav dili enstitüleri "Boşnakça" veya "Boşnakça/Hırvatça/Sırpça" dilinde dersler vermektedir, "Boşnakça" dilinde değil (örneğin Columbia, Cornell, Chicago, Washington, Kansas). Aynı durum, çok az istisna dışında, dilin Boşnakça değil Bosnaca adı altında öğretildiği Almanca konuşulan ülkelerde de geçerlidir (örneğin Viyana, Graz, Trier). ⓘ
Bazı Hırvat dilbilimciler (Zvonko Kovač, Ivo Pranjković, Josip Silić) "Boşnak" dili adını desteklerken, diğerleri (Radoslav Katičić, Dalibor Brozović, Tomislav Ladan) Boşnak dili teriminin tek uygun terim olduğunu ve buna göre Boşnak dili ve Boşnak dili terimlerinin iki farklı şeyi ifade ettiğini savunmaktadır. Merkezi İstatistik Bürosu gibi Hırvat devlet kurumları her iki terimi de kullanmaktadır: "Boşnak" dili 2001 nüfus sayımında kullanılırken, 2011 nüfus sayımında "Boşnak" dili terimi kullanılmıştır. ⓘ
Sırp dilbilimcilerin çoğunluğu Boşnak dili teriminin tek uygun terim olduğu görüşündedir ve bu görüş 1990 gibi erken bir tarihte kabul edilmiştir. ⓘ
Bosna Hersek Federasyonu Anayasası'nın orijinal hali, Wolfgang Petritsch tarafından Federasyon Anayasası'nın XXIX. değişikliğinde değiştirildiği 2002 yılına kadar dili "Boşnak dili" olarak adlandırmıştır. Bosna Hersek Federasyonu Anayasası'nın orijinal metni Viyana'da kabul edilmiş ve 18 Mart 1994 tarihinde Krešimir Zubak ve Haris Silajdžić tarafından imzalanmıştır. ⓘ
Bosna Hersek'teki Sırp egemenliğindeki Sırp Cumhuriyeti'nin anayasası Sırpça dışında hiçbir dil ya da etnik grubu tanımıyordu. Boşnaklar 1992'den itibaren çoğunlukla Sırplar tarafından kontrol edilen topraklardan sürüldü, ancak savaştan hemen sonra bu topraklardaki sivil haklarının geri verilmesini talep ettiler. Bosnalı Sırplar anayasalarında Boşnak diline atıfta bulunmayı reddetmiş ve bunun sonucunda Yüksek Temsilci Wolfgang Petritsch tarafından anayasa değişiklikleri dayatılmıştır. Ancak Sırp Cumhuriyeti'nin anayasasında Boşnakların konuştuğu dil olarak geçmektedir, çünkü Sırpların bu dili resmi olarak tanımaları gerekmekteydi ancak dilin adının tanınmasını istemiyorlardı. ⓘ
Sırbistan Boşnak dilini ilkokullarda seçmeli ders olarak okutmaktadır. Karadağ Boşnakçayı resmi olarak tanımaktadır: 2007 Anayasası Karadağcanın resmi dil olmasına rağmen Sırpça, Boşnakça, Arnavutça ve Hırvatçanın da resmi kullanımda olduğunu özellikle belirtmektedir. ⓘ
Terimin tarihsel kullanımı
- Bulgar tarihçi Filozof Konstantin, 1423-1426 yılları arasında yazdığı Skazanie izjavljenno o pismeneh adlı eserinde Bulgarca, Sırpça, Slovence, Çekçe ve Hırvatçaya paralel olarak Boşnakçadan da bahsetmektedir.
- Kotor kasabasının 3 Temmuz 1436 tarihli noter defteri, bir dükün Boşnak olarak tanımlanan bir kızı satın aldığını anlatır: "Bosnalı kadın, sapkın ve Bosna dilinde Djevena olarak adlandırılır".
- Alman tarihçi ve dilbilimci Hieronymus Megiser tarafından 1603 yılında Frankfurt am Main'de yayımlanan Thesaurus Polyglottus adlı eserde Boşnak lehçesinin yanı sıra Dalmaçya, Hırvat ve Sırp lehçelerinden de bahsedilmektedir.
- Bosna Hersek'in modern edebiyatının kurucusu olarak kabul edilen Bosnalı Fransisken Matija Divković, 1611 tarihli Nauk krstjanski za narod slovinski ("Slav halkları için Hıristiyan doktrini") adlı eserinde "Latince'den gerçek ve doğru Boşnak diline çevirisini" (A privideh iz dijačkog u pravi i istinit jezik bosanski) ileri sürer.
- Boşnak şair ve Aljamiado yazarı Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi, 1632 tarihli sözlüğü Magbuli-arif'in dilinden Boşnakça olarak bahseder.
- İlk gramercilerden biri olan Cizvit din adamı Bartolomeo Cassio, 1640 tarihli Ritüel rimski ('Roma Ayini') adlı eserinde kullanılan dili naški ('bizim dilimiz') veya bosanski ('Boşnakça') olarak adlandırır. Çakavya bölgesinde doğmuş olmasına rağmen "Boşnakça" terimini kullanmıştır: bunun yerine Ştokavya İkavcasının bir versiyonuna dayanan "ortak bir dil" (lingua communis) benimsemeye karar vermiştir.
- İtalyan dilbilimci Giacomo Micaglia (1601-1654) 1649 tarihli Blagu jezika slovinskoga (Thesaurus lingue Illyricae) adlı sözlüğünde "en güzel sözcükleri" eklemek istediğini belirterek "tüm İlirya dilleri arasında Boşnakçanın en güzeli olduğunu" ve tüm İliryalı yazarların bu dilde yazmaya çalışması gerektiğini ifade etmiştir.
- 18. yüzyıl Boşnak vakanüvisi Mula Mustafa Bašeskija, Boşnakça şiirleri topladığı yıllığında "Boşnak dili "nin Arapçadan çok daha zengin olduğunu, çünkü Boşnakçada "gitmek" fiili için 45 kelime bulunduğunu savunur.
- Venedikli yazar, doğa bilimci ve haritacı Alberto Fortis (1741-1803) Viaggio in Dalmazia ("Dalmaçya'ya Yolculuk") adlı eserinde Morlakların dilini İllirya dili, Morlakça ve Boşnakça olarak adlandırır.
- Hırvat yazar ve sözlükbilimci Matija Petar Katančić 1831'de "Slavo-İliryanca'dan Boşnak dilinin telaffuzuna aktarılmış" olarak tanımlanan altı ciltlik İncil çevirisi yayınlamıştır.
- Hırvat yazar Matija Mažuranić, Pogled u Bosnu (1842) adlı eserinde Boşnakların dilinden Türkçe kelimelerle karışık İliryanca (19. yüzyılda Güney Slav dilleriyle eşanlamlı) olarak bahsetmekte ve Boşnak dilini konuştuklarını belirtmektedir.
- Bosnalı Fransisken Ivan Franjo Jukić, Zemljopis i Poviestnica Bosne (1851) adlı eserinde Bosna'nın, hem köylerde hem de yaylalarda Türkçe konuşanlar olmaksızın tamamen saf kalan tek Türk toprağı (yani Osmanlı İmparatorluğu'nun kontrolü altında) olduğunu belirtmektedir. Ayrıca "[...] [Bosna'da] Boşnakçadan başka bir dil konuşulmaz, en büyük Türk [yani Müslüman] beyler sadece vezirlerin yanında Türkçe konuşurlar" demektedir.
- 19. yüzyıl Hırvat yazar ve tarihçisi Ivan Kukuljević Sakcinski, 1858 tarihli Putovanje po Bosni (Bosna Seyahatleri) adlı eserinde, 'Türk' (yani Müslüman) Boşnakların Müslümanlığı kabul etmelerine rağmen geleneklerini ve Slav havasını nasıl koruduklarını ve kelime dağarcıklarına Türkçe kelimeler eklemeyi reddederek Boşnak dilinin en saf halini konuştuklarını belirtmiştir. ⓘ
Boşnakça, Hırvatça ve Sırpça arasındaki farklar
Boşnakça, Sırpça ve Hırvatça edebi standartlar arasındaki farklar asgari düzeydedir. Her ne kadar Boşnakça, Boşnakça konuşanların çoğunun Müslüman olması nedeniyle konuşma dilinde daha fazla Türkçe, Farsça ve Arapça alıntı kelime -genellikle oryantalizm olarak adlandırılır- kullansa da, yine de hem yazılı hem de sözlü olarak Sırpça ve Hırvatçaya çok benzer. "Etnik varyantlar arasındaki sözcük farklılıkları, yakın akraba Slav dilleri (standart Çekçe ve Slovakça, Bulgarca ve Makedonca gibi) arasındakilerle karşılaştırıldığında bile son derece sınırlıdır ve gramer farklılıkları daha da az belirgindir. Daha da önemlisi, standart dilin etnik varyantları arasındaki tam anlayış, çeviri ve ikinci dil öğretimini imkansız hale getirmektedir." ⓘ
Boşnakça, Ştokavya lehçesinin yeni bir normatif kaydı olarak, 1996 yılında Saraybosna'da Pravopis bosanskog jezika'nın yayınlanmasıyla resmen tanıtılmıştır. Bu çalışmaya göre Boşnakça, Sırpça ve Hırvatçadan bazı temel dilbilimsel özellikler bakımından farklıydı: bazı kelimelerdeki ses biçimleri, özellikle "h" (kahva'ya karşı Sırpça kafa); Doğu ("Türkçe") kelimelerinin önemli ölçüde ve bilinçli kullanımı; gelecek zamanın (kupit ću) Hırvatçada olduğu gibi yazılması ancak Sırpçada (kupiću) yazılmaması (her iki form da aynı telaffuza sahiptir). 2018, Pravopis bosanskog jezika'nın yeni sayısında, dil pratiğindeki yaygınlıkları nedeniyle "h" harfi olmayan kelimeler kabul edilmiştir. ⓘ
Örnek metin
Boşnakça İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Madde 1, Kiril alfabesiyle yazılmıştır:
- Сва људска бића рађају се слободна и једнака у достојанству и правима. Она су обдарена разумом и свијешћу и треба да једно према другоме поступају у духу братства. ⓘ
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesi Boşnakça, Latin alfabesiyle yazılmıştır:
- Sva ljudska bića rađaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima. Ona su obdarena razumom i sviješću i treba da jedno prema drugome postupaju u duhu bratstva. ⓘ
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesinin İngilizcesi:
- Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdan ile donatılmışlardır ve birbirlerine karşı kardeşlik ruhu içinde hareket etmelidirler. ⓘ
Ayrıca bakınız
- Abstand ve ausbau dilleri
- Boşnaklar
- Sırp-Hırvatça Lehçeleri
- Humac tablet
- Hval'ın Kodeksi
- Sırp-Hırvatçada dil ayrılıkçılığı
- Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi
- Karşılıklı anlaşılabilirlik
- Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü
- Çoğul merkezli Sırp-Hırvat dili
- Ortak Dil Bildirgesi 2017 ⓘ
Kaynaklar ve daha fazla okuma
- Alexander, Ronelle (2006). Boşnakça, Hırvatça, Sırpça, Bir Dilbilgisi: Toplumdilbilimsel Yorumlarla. s. 1-2. ISBN 9780299211936.
- Gröschel, Bernhard (2001). "Bosnisch oder Bosniakisch?" [Boşnakça mı Boşnakça mı?]. Waßner, Ulrich Hermann (ed.) içinde. Lingua et linguae. Festschrift für Clemens-Peter Herbermann zum 60. Geburtstag. Bochumer Beitraäge zur Semiotik, n.F., 6 (Almanca). Aachen: Shaker. s. 159-188. ISBN 978-3-8265-8497-8. OCLC 47992691.
- Kafadar, Enisa (2009). "Bosnisch, Kroatisch, Serbisch - Wie spricht man eigentlich in Bosnien-Herzegowina?" [Boşnakça, Hırvatça, Sırpça - Bosna-Hersek'te insanlar gerçekten nasıl konuşuyor?] Henn-Memmesheimer, Beate; Franz, Joachim (eds.) içinde. Die Ordnung des Standard und die Differenzierung der Diskurse; Teil 1 (in Deutsch). Frankfurt am Main: Peter Lang. s. 95-106. ISBN 9783631599174. OCLC 699514676.
- Kordić, Snježana (2005). "I dalje jedan jezik" [Hala bir dil]. Sarajevske Sveske (in srpskohrvatski / српскохрватски). Saraybosna (10): 83-89. ISSN 1512-8539. SSRN 3432980. CROSBI 430085. ZDB-ID 2136753-X. Orijinalinden 21 Eylül 2013 tarihinde arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2014. (COBISS-BH).
- -- (2011). "Jezična politika: prosvjećivati ili zamagljivati?" [Dil politikası: açıklığa kavuşturmak mı, belirsizleştirmek mi?] (PDF). Gavrić, Saša (ed.) içinde. Jezička/e politika/e u Bosni i Hercegovini i njemačkom govornom području: zbornik radova predstavljenih na istoimenoj konferenciji održanoj 22. marta 2011. godine u Sarajevu (in srpskohrvatski / српскохрватски). Saraybosna: Goethe-Institut Bosnien und Herzegowina ; Ambasada Republike Austrije ; Ambasada Švicarske konfederacije. s. 60-66. ISBN 978-9958-1959-0-7. OCLC 918205883. SSRN 3434489. CROSBI 565627. Arşivlendi (PDF) 30 Mart 2013 tarihinde orjinalinden. (ÖNB).
- Sotirović, V.B. (2014). "Boşnak Dili ve ITS Açılışı: The Fate of the Former Serbocroat or Croatoserb Language". Sürdürülebilir Çokdillilik. 3 (3): 47–61. doi:10.7220/2335-2027.3.5.
Bu makale CIA World Factbook belgesinden kamu malı materyal içermektedir: "2006 baskısı". ⓘ