Karadağca

Karadağlı ⓘ
crnogorski / црногорски
Telaffuz	[tsr̩nǒɡorskiː]
Yerli	Karadağ
Etnik köken	Karadağlılar
Ana dili İngilizce olanlar	(metne bakınız)
Dil ailesi	Hint-Avrupa Balto-Slavca Slav Güney Slav Batı Sırp-Hırvatça Karadağlı
Yazı sistemi	Latin (Karadağ alfabesi) Kiril (Karadağ alfabesi) Yugoslav Braille Alfabesi
Resmi statü
Resmi dil	Karadağ
Tanınan azınlık içinde dil	Bosna Hersek Mali Iđoš belediyesi (Voyvodina, Sırbistan)
Tarafından düzenlenmiştir	Karadağ Dilinin Standartlaştırılması Kurulu
Dil kodları
ISO 639-2	cnr
ISO 639-3	cnr
Glottolog	mont1282
Linguasphere	53-AAA-g'nin bir parçası

Karadağca (/ˌmɒntɪˈniːɡrɪn/ MON-tih-NEE-grin; crnogorski / црногорски), çoğunlukla Karadağlılar tarafından kullanılan Sırp-Hırvat dilinin normatif bir çeşididir ve Karadağ'ın resmi dilidir. Karadağca, Sırp-Hırvatçanın en yaygın lehçesi olan Ştokavcaya, daha spesifik olarak da Standart Hırvatça, Sırpça ve Boşnakçanın da temeli olan Doğu Hersekçeye dayanmaktadır. ⓘ

Karadağ'ın dili tarihsel ve geleneksel olarak Sırpça ya da Karadağca olarak adlandırılmıştır. Sırpçadan ayrı standart bir Karadağ dili fikri 1990'larda Yugoslavya'nın dağılması sırasında Karadağ'ın Sırbistan ve Karadağ Devlet Birliği'nden bağımsızlığını savunanlar aracılığıyla ortaya çıkmıştır. Karadağca, 22 Ekim 2007 tarihinde yeni bir anayasanın onaylanmasıyla Karadağ'ın resmi dili haline gelmiştir. ⓘ

Yazı dili ve ağız olarak Karadağlıca konuşurlarının sayısı 2011 yılı sayım verilerine göre, Karadağ’da 229.251 kişidir. Anılan konuşur sayısına Karadağ’ın çevresindeki ülkelerden Sırbistan’da 2.519, Hırvatistan’da 876 ve Slovenya’da 462 kişinin eklenmesiyle toplam konuşur sayısı 233.108 olur. Bu sayı 2011 yılındaki nüfus sayımında ana dilini Karadağlıca olarak belirtenleri gösterir. Bazılarınca Hırvatça, Sırpça ve Boşnakçanın da beraber alındığı Sırp-Hırvat dilinin standartlaştırılmış bir formu olarak kabul edilmektedir. ⓘ

Dil standardizasyonu

Ocak 2008'de Karadağ hükümeti, Karadağ dilini uluslararası normlara göre standartlaştırmayı amaçlayan Karadağ Dilinin Standartlaştırılması Kurulu'nu (Konseyi) oluşturmuştur. Hazırlanan belgeler, doğrulandıktan sonra Karadağ okullarındaki eğitim programının bir parçası haline gelecektir. ⓘ

İlk Karadağca standardı resmi olarak Temmuz 2009'da önerilmiştir. Sırp-Hırvat standardında öngörülen harflere ek olarak, teklif, ⟨sj⟩ ve ⟨zj⟩ digraflarının yerine ⟨ś⟩ ve ⟨ź⟩ olmak üzere iki ek harf getirmiştir. Eğitim Bakanlığı, Karadağ Dilinin Standartlaştırılması Konseyi'nin iki taslağından hiçbirini kabul etmemiş, bunun yerine kendi çalışmalarının bir parçası olmayan alternatif bir üçüncü taslağı kabul etmiştir. Konsey, "küçük bir gruptan" geldiğini ve çok sayıda "metodolojik, kavramsal ve dilbilimsel hata" içerdiğini söyleyerek bu yasayı eleştirmiştir. ⓘ

21 Haziran 2010 tarihinde Genel Eğitim Konseyi ilk Karadağ Dilbilgisi'ni kabul etmiştir. ⓘ

Uluslararası bir kod tahsis edilmesi için ilk yazılı talep Temmuz 2008'de ISO 639 teknik komitesine sunulmuş ve tüm evraklar Eylül 2015'te Washington'a iletilmiştir. Uzun bir prosedürün ardından, talep nihayet 8 Aralık 2017 Cuma günü onaylandı ve ISO 639-2 ve -3 kodu [cnr] 21 Aralık 2017 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere Karadağ diline atandı. ⓘ

Resmi statü ve konuşmacıların tercihi

Yerleşim yerlerine göre Karadağ'ın dilsel yapısı, 2003. Kırmızı Karadağca, mavi ise Sırpçadır. ⓘ

Karadağ'ın yerleşim yerlerine göre dilsel yapısı, 2011. Kırmızı Karadağcadır. ⓘ

Dil, Karadağ'da süregelen bir sorun olmaya devam etmektedir. ⓘ

1991'deki nüfus sayımında, Karadağ vatandaşlarının büyük çoğunluğu, 510.320 veya %82,97, kendilerini o zamanki resmi dili konuşuyor olarak beyan etmiştir: Sırp-Hırvatça. Daha önceki 1981 nüfus sayımında da Sırp-Hırvatça konuşan bir çoğunluk kaydedilmişti. Ancak ilk Komünist nüfus sayımlarında nüfusun büyük çoğunluğu Sırpçayı anadili olarak beyan etmişti. Karadağ'da 1909 yılında yapılan ilk nüfus sayımında da durum böyleydi ve Karadağ Prensliği nüfusunun yaklaşık %95'i Sırpçayı ana dilleri olarak beyan etmişti. Karadağ Anayasası'na göre 1992'den beri cumhuriyetin resmi dili Ştokavya (İjekavya) standardında Sırpça'dır. ⓘ

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra ve 1992 yılına kadar Karadağ'ın resmi dili Sırp-Hırvatça idi. Bundan önce, önceki Karadağ topraklarında kullanılan dil Sırpça olarak adlandırılıyordu. Sırpça, 1950 Novi Sad Anlaşması sonrasına kadar Komünist Karadağ'da resmi olarak kullanılan dildi ve Sırp-Hırvatça 1974 yılında Karadağ Sosyalist Cumhuriyeti Anayasası'na dahil edildi. Karadağcayı ayrı bir dil olarak tanıtan kuruluşlar ancak Karadağ Sosyalist Demokrat Partisi'nin bu terimi kullanmaya başladığı 2004 yılından bu yana ortaya çıkmıştır. Karadağ'da 19 Ekim 2007 tarihinde kabul edilen yeni anayasa Karadağcayı Karadağ'ın resmi dili olarak kabul etmiştir. ⓘ

Karadağ'da en son nüfus sayımı 2011 yılında yapılmıştır. Buna göre, nüfusun %36,97'si (229.251) anadillerinin Karadağca, %42,88'i (265.895) ise Sırpça olduğunu beyan etmiştir. ⓘ

Önde gelen bir Karadağlı avukat olan Mijat Šuković, parlamentonun anayasa komitesinden geçen anayasanın taslak versiyonunu yazdı. Šuković, Karadağcanın Karadağ'ın resmi dili olarak ilan edilmesini önerdi. Avrupa Konseyi'nin danışma organı olan Venedik Komisyonu, anayasa taslağına genel olarak olumlu yaklaştı ancak dil ve kilise konularını sembolik olarak nitelendirerek ele almadı. Karadağ'ın 19 Ekim 2007'de onaylanan yeni anayasası Karadağcayı Karadağ'ın resmi dili olarak ilan etti, ancak Arnavutça, Boşnakça, Hırvatça ve Sırpçayı da bir miktar tanıdı. ⓘ

İktidardaki Karadağ Sosyalist Demokrat Partisi ve Karadağ Sosyal Demokrat Partisi ülkenin resmi dilinin sadece Karadağca olmasını savunurken, bu politikaya Karadağ Sosyalist Halk Partisi, Halk Partisi, Demokratik Sırp Partisi, Boşnak Partisi ve Değişim Hareketi ile Sırp Halk Partisi liderliğindeki Sırp Listesi koalisyonu karşı çıkmaktadır. Ancak, iktidar koalisyonu, Değişim Hareketi, Boşnaklar ve Liberaller de dahil olmak üzere parlamentonun üçte ikilik çoğunluğu Anayasa lehinde oy kullanırken, Sırp yanlısı partiler aleyhte oy kullandığından ve Arnavut azınlık partileri çekimser kaldığından referanduma gerek kalmadı. Anayasa 19 Ekim 2007 tarihinde onaylanarak kabul edilmiş ve Karadağcayı Karadağ'ın resmi dili olarak tanımıştır. ⓘ

Matica crnogorska tarafından 2014 yılında 1.001 Karadağ vatandaşı arasında yapılan bir ankete göre, dilsel demografi şöyledir:

• 41.1 Karadağlı
• 39,1 Sırp
• 12,3 Sırpça, Karadağca, Boşnakça, Hırvatça ve Sırp-Hırvatça (tek ve aynı dil olarak)
• 3,9 Sırp-Hırvatça
• 1,9 Boşnak
• 1,7 Hırvatça ⓘ

2017 başında yapılan bir ankete göre, Karadağ vatandaşlarının %42,6'sı anadil olarak Sırpçayı seçerken, %37,9'u Karadağcayı seçmiştir. ⓘ

Karadağcanın anadil olarak kabul edilmesi sadece etnik Karadağlılarla sınırlı değil. 2011 nüfus sayımına göre, Karadağ'daki diğer etnik grupların bir kısmı da Karadağcayı ana dilleri olarak beyan etmişlerdir. En açık şekilde Matica Muslimanska, Karadağ'da yaşayan Müslümanları anadillerini Karadağca olarak adlandırmaya çağırdı. ⓘ

Dilbilimsel hususlar

Karadağ'da Ştokavca alt lehçeleri. ⓘ

Karadağlılar, bazıları komşu Slav uluslarıyla paylaşılan Sırp-Hırvatçanın Ştokavyan alt lehçelerini konuşurlar:

• Doğu Hersek lehçesi (batı ve kuzeybatıda).
• Zeta-Raška lehçesi (ülkenin geri kalanında konuşulur). ⓘ

Karadağ alfabeleri

Ayrı bir Karadağ dili savunucuları Sırp Kiril alfabesi yerine Gaj'ın Latin alfabesini kullanmayı tercih etmektedir. Her iki alfabede de, Karadağ alfabelerinde, Lehçe'deki varlıkları nedeniyle Latin alfabesinde dijital tipografide işlenmesi daha kolay olan, ancak Kiril alfabesini dizerken karakterleri birleştirerek geçici olarak oluşturulması gereken iki ek harf (kalın) vardır. ⓘ

Latin harmanlama sırası ⓘ

Latince	A	B	C	Č	Ć	D	Dž	Đ	E	F	G	H	I	J	K	L	Lj	M	N	Nj	O	P	R	S	Š	Ś	T	U	V	Z	Ž	Ź
Kiril alfabesi	А	Б	Ц	Ч	Ћ	Д	Џ	Ђ	Е	Ф	Г	Х	И	Ј	К	Л	Љ	М	Н	Њ	О	П	Р	С	Ш	С́	Т	У	В	З	Ж	З́

Kiril harmanlama sırası

Kiril alfabesi	А	Б	В	Г	Д	Ђ	Е	Ж	З	З́	И	Ј	К	Л	Љ	М	Н	Њ	О	П	Р	С	С́	Т	Ћ	У	Ф	Х	Ц	Ч	Џ	Ш ⓘ
Latince	A	B	V	G	D	Đ	E	Ž	Z	Ź	I	J	K	L	Lj	M	N	Nj	O	P	R	S	Ś	T	Ć	U	F	H	C	Č	Dž	Š

Edebiyat

Karadağlı yazarların birçok edebi eseri yerel Karadağ lehçesinin örneklerini sunmaktadır. Ortaçağ edebiyatı çoğunlukla Eski Kilise Slavcası ve versiyonlarında yazılmıştır, ancak 19. yüzyıl eserlerinin çoğu Karadağ'ın bazı lehçelerinde yazılmıştır. Bunlar arasında Vuk Stefanović Karadžić ve diğer yazarlar tarafından derlenen halk edebiyatının yanı sıra Petar Petrović Njegoš'un Dağ Çelengi (Gorski vijenac), Marko Miljanov'un İnsanlık ve Cesaret Örnekleri (Primjeri čojstva i junaštva) gibi Karadağlı yazarların kitapları da bulunmaktadır. XIX. yüzyılın ikinci yarısı ve sonrasında, Karadağ'ın çoğu lehçesinin karakteristik özelliği olan Zeta-Güney Raška lehçesi yerine, standart Sırp-Hırvat diline temel teşkil eden Doğu Hersek lehçesi sıklıkla kullanılmıştır. Karadağ'ın en saygın yazarlarından biri olan Petar Petrović Njegoš, Gorski vijenac adlı eserinin el yazmasında Zeta-Güney Raška lehçesinin birçok özelliğini Vuk Stefanović Karadžić tarafından Sırp dili için bir standart olarak önerilenlerle değiştirmiştir. ⓘ

Örneğin, Zeta-Güney Raška lehçesinde kullanılan yer belirteçlerinin çoğu Njegoš tarafından Sırp standardında kullanılan yer belirteçleriyle değiştirilmiştir. Böylece el yazmasındaki "U dobro je lako dobar biti, / na muku se poznaju junaci" kıtaları basılı versiyonda "U dobru je lako dobar biti, / na muci se poznaju junaci" olarak değiştirilmiştir. Daha sonraki Karadağlı yazarların diğer eserleri de Sırp dili edebi normunu takip etmek için sıklıkla Doğu Hersek formlarına dönüştürülmüştür. Bununla birlikte, geleneksel Karadağ Zeta-Güney Raška lehçesinin bazı özellikleri bazen ortaya çıkmıştır. Örneğin, Nikola I Petrović Njegoš'un Onamo namo şiiri, Doğu Hersek Sırpça standardında yazılmış olmasına rağmen, birkaç Zeta-Güney Raška formu içermektedir: "Onamo namo, za brda ona" (za brdima onim instrumental case yerine accusative) ve "Onamo namo, da viđu (vidim yerine) Prizren" vb. ⓘ

Dil politikaları

Sırpça muadilinden üç harf daha fazla içeren önerilen Karadağ alfabesi - Ś, З ve Ź ⓘ

Çoğu ana akım siyasetçi ve Karadağ dilinin diğer savunucuları, meselenin esasen kendi kaderini tayin etme ve halkın dilini istediği gibi adlandırabilme hakkı olduğunu, yoksa yapay olarak yeni bir dil yaratma girişimi olmadığını belirtmektedir. Karadağ PEN Merkezi Deklarasyonu, "Karadağ dilinin sistematik olarak ayrı bir dil anlamına gelmediğini, Karadağlıların Müslümanlar, Sırplar ve Hırvatlarla ortak miras kalan Ştokavya sisteminin bir parçasını adlandırdıkları dört isimden (Karadağca, Sırpça, Hırvatça ve Boşnakça) sadece biri olduğunu" belirtmektedir. Bu nedenle, 2017 yılında Karadağ, Hırvatistan, Bosna-Hersek ve Sırbistan'dan çok sayıda önde gelen yazar, bilim insanı, gazeteci, aktivist ve diğer tanınmış kişiler, Karadağ, Hırvatistan, Sırbistan ve Bosna-Hersek'te Almanca, İngilizce veya İspanyolca gibi çeşitli standart çeşitlerden oluşan çok merkezli ortak bir standart dil kullanıldığını belirten Ortak Dil Bildirgesini imzaladı. ⓘ

Karadağ dilinin kullanılmaya başlanması, Karadağ Bilim ve Sanat Akademisi'nin muhalefetine rağmen Matica crnogorska gibi diğer önemli akademik kurumlar tarafından desteklenmiştir. Bazı taraftarlar daha da ileri gitmektedir. Karadağcanın baş savunucusu, Karadağ Üniversitesi Dil ve Edebiyat Bölümü'nde profesör ve başkent Podgorica'daki Karadağ Dili Enstitüsü'nün başkanı olan Zagreb eğitimli Dr. Vojislav Nikčević'ti. Sözlükleri ve gramerleri Hırvat yayıncılar tarafından basıldı, çünkü Cetinje'deki Obod gibi büyük Karadağ yayınevleri Anayasa'da belirtilen resmi isimlendirmeyi tercih etti (1974'e kadar Sırpça, 1992'ye kadar Sırp-Hırvatça, 2007'ye kadar Sırpça). Nikčević, Latin alfabesinin üç harf Ś, Ź ve З ve bunlara karşılık gelen Kiril harfleri С́, З́ ve Ѕ (sırasıyla IPA [ɕ], [ʑ] ve [dz]'yi temsil eder) ile değiştirilmesini savunmaktadır. ⓘ

Muhalifler bu seslerin birçok Karadağlı konuşmacı tarafından duyulabildiğini, ancak bir dil sistemi oluşturmadıklarını ve dolayısıyla fonemden ziyade alofon olduklarını kabul etmektedir. Buna ek olarak, Karadağ'da bu sesleri çıkarmayan konuşmacılar ve Karadağ dışında (özellikle Hersek ve Bosanska Krajina'da) Sırpça ve Hırvatça konuşanlar vardır. Buna ek olarak, bu harflerin kullanılması önemli teknik zorluklara yol açabilir (örneğin Doğu Avrupa karakter kodlaması ISO/IEC 8859-2 З harfini içermemektedir ve ilgili harfler Kiril alfabesi için önerilmemiştir). ⓘ

Başbakan Milo Đukanović, Ekim 2004'te Belgrad'da yayımlanan Politika gazetesine verdiği bir röportajda kendisini Karadağca konuşan biri olarak ilan ederek Karadağ dilinin resmileştirilmesine açık desteğini açıklamıştır. Karadağ hükümetinin resmi tebliğleri hükümetin web sayfasında İngilizce ve Karadağca olarak verilmektedir. ⓘ

2004 yılında Karadağ hükümeti okul müfredatını değiştirerek dil öğreten zorunlu derslerin adını "Sırp dili" yerine "Anadil (Sırpça, Karadağca, Hırvatça, Boşnakça)" olarak değiştirdi. Hükümete göre bu değişiklik, cumhuriyette vatandaşlar arasında konuşulan dillerin çeşitliliğini daha iyi yansıtmak ve Karadağ'da kendilerini diğer dilleri konuşan Sırp olmayan vatandaşların insan haklarını korumak amacıyla yapıldı. ⓘ

Bu karar, bir dizi öğretmenin grev ilan etmesine ve ebeveynlerin çocuklarını okullara göndermeyi reddetmesine neden oldu. Grevden etkilenen şehirler arasında Nikšić, Podgorica, Berane, Pljevlja ve Herceg Novi yer aldı. ⓘ

Yeni harfler 2009 yılından bu yana resmi belgelerde kullanılmaktaydı ancak Şubat 2017'de Karadağ Meclisi bu harfleri resmi web sayfasından kaldırdı. ⓘ

Örnek metin

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesi Karadağ dilinde Latin alfabesiyle yazılmıştır:

Sva ljudska bića rađaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima. Ona su obdarena razumom i savješću i jedni prema drugima treba da postupaju u duhu bratstva. ⓘ

İngilizce İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Madde 1:

Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdan ile donatılmışlardır ve birbirlerine karşı kardeşlik ruhu içinde hareket etmelidirler. ⓘ

Karadağlı alfabesi Latin varyantı

Alfabe ⓘ

Sıra	Harf	Türk alfabesindeki dengi	Sıra	Harf	Türk alfabesindeki dengi
1	A a	A a	17	Lj lj	/ly/ telaffuzuna yakın
2	B b	B b	18	M m	M m
3	C c	/ts/ telaffuzuna yakın	19	N n	N n
4	Č č	Ç ç	20	Nj nj	/ny/ telaffuzuna yakın
5	Ć ć	Ç ç harfine yakın	21	O o	O o
6	D d	D d	22	P p	P p
7	Dž dž	C c	23	R r	R r
8	Đ đ	C c harfine yakın	24	S s	S s
9	E e	E e	25	Š š	Ş ş
10	F f	F f	26	Ś ś	/sy/ telaffuzuna yakın
11	G g	G g	27	T t	T t
12	H h	H h	28	U u	U u
13	I i	İ i	29	V v	V v
14	J j	Y y	30	Z z	Z z
15	K k	K k	31	Ž ž	J
16	L l	L l	32	Ź ź	/zy/ telaffuzuna yakın

Karadağlı alfabesi Kiril varyantı

Alfabe ⓘ

Sıra	Harf	Türk alfabesindeki dengi	Sıra	Harf	Türk alfabesindeki dengi
1	А а	A a	17	Н н	N n
2	Б б	B b	18	Њ њ	/ny/ telaffuzuna yakın
3	В в	V v	19	О о	O o
4	Г г	G g	20	П п	P p
5	Д д	D d	21	Р р	R r
6	Ђ ђ	C c harfine yakın	22	С с	S s
7	Е е	E e	23	Ć ć	/sy/ telaffuzuna yakın
8	Ж ж	J j	24	Т т	T t
9	З з	Z z	25	Ћ ћ	Ç ç harfine yakın
10	З́ з́	/zy/ telaffuzuna yakın	26	У у	U u
11	И и	İ i	27	Ф ф	F f
12	Ј ј	Y y	28	Х х	H h
13	К к	K k	29	Ц ц	/ts/ telaffuzuna yakın
14	Л л	L l	30	Ч ч	Ç ç
15	Љ љ	/ly/ telaffuzuna yakın	31	Џ џ	C c
16	М м	M m	32	Ш ш	Ş ş