Domalan
| Terfeziaceae veya Terfess ⓘ | |
|---|---|
| |
| Avanos, Türkiye'den çöl mantarı (Terfezia spp.) | |
| Bilimsel sınıflandırma | |
| Krallık: | |
| Bölüm: | Ascomycota
|
| Alt filum: | Pezizomycotina
|
| Sınıf: | Pezizomycetes
|
| Sipariş: | Pezizales
|
| Aile: | Terfeziaceae
|
| Genera | |
|
Terfezia | |
Terfeziaceae veya çöl yer mantarı, bir yer mantarı familyasıdır (Berberice: Tirfas, Arapça: كمأ Kam', Kürtçe Sorani دنبلان Domalan, İbranice כמהת הנגב kmehat hanegev) Akdeniz Bölgesi, Kuzey Afrika'nın kurak ve yarı kurak alanlarına endemiktir, ve Orta Doğu'da, Helianthemum türleri ve diğer ektomikorizal bitkilerle (Cistus, meşe ve çamlar dahil) ektomikorizal birliktelik içinde yaşarlar. Bu grup üç cinsten oluşur: Terfezia, Tirmania ve Mattirolomyces. Birkaç santimetre boyunda ve 30 ila 300 gram (1-10 oz) ağırlığındadırlar. Çöl trüf mantarları genellikle mutfak malzemesi olarak kullanılır. ⓘ
Keme, domalan, tombalak, topalak, geme, kumi bir çeşit mantarıdır. ⓘ
Mantar 6-10 · 5-6 cm çapında, küre şeklinde, üst kısım basık ve dalgalı, genellikle patates yumrusu şeklindedir. Yüzey genelde düz bazen pürüzlü, geniş oluklara ayrılmış, kırmızımsı-soluk kahverengi, bazen sarımsı veya gül rengindedir. Ekzoperidyum 1-2 mm kalınlıkta olup kolayca soyulur. ⓘ
İlkbaharda yağmur sonrası hemen kuruyan kumlu topraklarda fruktifikasyonu toprak altında yetiştiğinden toprak yüzeyinde oluşturduğu çatlaklardan bulunabilir. Konya ve civarında ve Şanlıurfa ve civarında Kumi otuyla birlikte mikorizal olarak yaşamaktadır. ⓘ
Protein açısından besleyici ve afrodizyak etkileri ile bilinmektedir. ⓘ
Aile tanımı
Meyve gövdeleri (askomata) büyük, az çok küresel ila konkav (üst şekilli), kalın duvarlı ve katıdır. Asci, steril doku ile serpiştirilmiş mermer damarlar içinde oluşur. Askuslar silindirik ila küreseldir, inhiscent (olgunlukta açılmaz) ve bazen iyotta mavi boyanır. Askosporlar hiyalin ila soluk kahverengi, küresel ve çekirdeksizdir. ⓘ
Habitat ve ekoloji
Çöl trüf mantarları, adından da anlaşılacağı gibi, ağırlıklı olarak çölde yetişir. Kalahari çölünün kurak ve yarı kurak bölgelerinde, Akdeniz havzasında, Suriye, Azerbaycan, İran, Irak, Kuveyt, Filistin'deki Negev çölü, Sahra, Suudi Arabistan, Katar, Libya, İspanya, Yunanistan, Kıbrıs, Macaristan, Hırvatistan ve Çin'de bulunmuştur. Sunrose (Helianthemum) bitkilerinin yakınında oluşabilirler, ancak bulunmaları çok nadirdir ve yetiştirilemezler (böylece maliyetleri haklı çıkar). ⓘ
Mutfakta kullanımı ve ticari önemi
Çöl trüf mantarları Avrupa trüf mantarları ile aynı lezzete sahip değildir, ancak daha yaygın ve dolayısıyla daha uygun fiyatlı olma eğilimindedir. Orman trüf mantarı (Tuber cinsi) tipik olarak kilogram başına 1000 dolar, İtalyan trüf mantarı ise kilogram başına 2.200 dolara kadar satılabilirken, Terfezia trüf mantarı 2002'den itibaren Riyad'da kilosu 200 ila 305 dolara satılmış, son yıllarda ise 570 dolara ulaşmış ancak henüz geçmemiştir. İsrailli tarım bilimcileri Terfezia boudieri'yi evcilleştirerek ticari bir ürün haline getirmeye çalışmaktadır. ⓘ
Yerel isimler
Çöl mantarları birkaç farklı isimle anılır. İran'da Donbalan, Kürdistan'da Orta Anadolu ve Kürdistan bölgelerinde Domalan, ayrıca Suriye-Kürdistan sınırında Keme olarak adlandırılır. Cezayir ve Tunus'ta terfez olarak adlandırılırlar; Batı Çölü Bedevileri onlara terfas ترفاس derler. Kuveytliler onlara fagga فقع, Suudiler فقع faq'h, Suriye'de ve Libya'da terfase ترفاس derler; klasik Arapça isimleri olan kamaa كمأ ile bilinirler. Iraklılar yerel lehçelere bağlı olarak onlara kamaa, kima veya chima كمأ derler ve Umman'da faqah فقع İran'da Dombal olarak adlandırılırlar. İbranice kelime kmehin'dir (tekil olarak kmeha). Güney İspanya'da turmas veya criadillas, Kanarya Adaları'nda ise papas crias olarak bilinirler. Botsvana'da mahupu olarak adlandırılırlar. Macaristan'da homoki szarvasgomba ('kum mantarı') olarak bilinirler ve İngilizce konuşulan ülkelere bal mantarı olarak satılırlar. ⓘ
Suudi Arabistan'da iki çeşidi vardır; khalasi oval, siyah derili ve pembemsi-fildişi iç kısımlıdır ve zubaidi krem rengindedir ancak genellikle daha pahalıdır. ⓘ
Okyanusya ülkelerinde çöl trüfü ile ilgili bazı karışıklıklar vardır, çünkü yer elması genellikle yaygın çöl trüfü olarak da adlandırılır. ⓘ
Tür listesi
- Terfezia arenaria
- Terfezia boudieri
- Terfezia claveryi
- Terfezia leptoderma
- Terfezia terfezioides - nükleer rDNA dizilerine dayanan filogenetik analizler, bu türün orijinal monotipik Mattirolomyces cinsine yeniden atanmasını kuvvetle önermektedir.
- Tirmania nivea
- Tirmania pinoyi ⓘ