Tenya
| Tenya ⓘ | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Taenia Solium (Domuz Tenyası)
| ||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||
|
Tenya, sığır etinden bulaşan ve Türkiye'de en yaygın olan türü Taenia saginata olarak da bilinen, ince bağırsakta yaşayan, yassı solucanlar takımının sestod familyasına ait, omurgasızlar şubesinden bir hayvan cinsidir. ⓘ
Vücudu baş (skoleks), boyun ve segmentlere (proglottid) bölünmüş gövdeden meydana gelir. Proglotidler, boyun kısmından gelişir. Boyundan gelişen her proglottid önce genç halkadır, ardından olgun halkaya dönüşür son olarak da iyice gelişerek gebe halka haline gelir. Her gebe halka dişi ve er üreme hücrelerinden ikisini taşır. Tenyalar hermafrodit canlılardır. Son konağı insan ve etçillerdir. Yaşam döngüsü genellikle bir ara konaktan konağa geçişi izler. Konağın dışkısı ile dışarı atılan gebe halkalar parçalanarak, içindeki döllenmiş yumurtalar domuz ve sığır gibi hayvanların yiyeceklerine karışır. Bu yiyeceklerin ara konaklarca yutulması parazit yumurtalarını dokulara taşır ve keseli kurt hastalığına neden olur. Keseli kurt cysticercosis (sistiserkozis) olarak adlandırılan parazitin ara konaktaki halidir. Küçük inci tanesi boyutunda olan domuz sistiserki ve nohut büyüklüğündeki sığır sistiserkinin her ikisi de içi sıvı dolu olup konağa bulaşacak olan skoleks ile boyunu taşır. İnsan ve et yiyen diğer memeli hayvanlarca bu ara konakların tüketilmesi, sistiserkin mide enzimleri ile kılıfının erimesi sonucu serbest kalan skoleksin onikiparmak bağırsağına tutunması ile sonuçlanır. İnce bağırsağa yapışan skoleks ile bağlantılı boyun kısmından gelişen proglottidler 2-3 ay içinde parazitin erişkin formunu almasıyla döngüsünü tamamlar. ⓘ
Domuz tenyası 3 ile 5 metre arası uzunlukta olup skoleksinde rostellum ve çekmenler barındırır. Proglotidler düzenli yapı ve dizilim gösterir. Sığır tenyası 6-10 metre arası uzunluktadır, skolekste sadece dört çekmeni bulunur, proglottidlerin yapı ve dizilimi düzensizdir. Balık tenyası ise 20 metreye kadar uzanabilmekte, bağırsağa sıkıca tutunabildiği halde baş kısmında çekmen ya da rostellum barındırmaz, proglottidleri çok düzenli ve sık dizilmiştir. Balık tenyasında iki ara konak vardır; Parazitin yumurtaları böceklerde ilk gelişimini, bu böceklerle beslenen tatlı su balıklarında ise esas gelişimini tamamlar. Balıkların tam pişmeden yenmesi ile de insan, köpek, ayı, domuz, yunus gibi memeli hayvanların bağırsağında palazlanma imkânı bulur. ⓘ
Domuz ve insan dokuları ve özellikle de beyin dokuları birbirine benzer olduğundan, domuzlarda meydana gelen cysticercosis vakaları insanda da görülebilmektedir. Bu bağlamda insanlar, domuz tenyasının konağı olduğu gibi aynı zamanda ara konağıdır da. Beyinde meydana gelen durumlara neurocysticercosis (nöroSistiserkozis) adı verilir, ölümle sonuçlanabilmektedir. Domuz ve insan dokularının bu yapısal benzerliği ikisinin de hepçil türler oluşundan sebep alır. Boynuzlu hayvanlardan geçen parazitler, otobur canlıları ara konak aldığından, insanlar sığır tenyasının ara konağı değildir. ⓘ
T. saginata, birkaç ayrıntı dışında yapı ve biyoloji bakımından Taenia asiatica ve Taenia solium gibi diğer insan tenyalarıyla güçlü bir benzerliğe sahiptir. Tipik olarak daha büyük ve daha uzundur, daha fazla proglottid, daha fazla testis ve uteri daha fazla dallanma gösterir. Ayrıca diğer Taenia'lardan farklı olarak silahlı bir skoleksi yoktur. Diğer tenyalar gibi, insan bağırsağında taeniasis'e neden olur, ancak sistiserkoza neden olmaz. Enfeksiyonu nispeten zararsızdır ve klinik olarak asemptomatiktir. ⓘ
Tanımlama
T. saginata, Taenia cinsindeki türlerin en büyüğüdür. Yetişkin bir solucan normalde 4 ila 10 m uzunluğundadır, ancak çok büyük olabilir; 22 m'den uzun örnekler bildirilmiştir. Sestodların tipik özelliği olarak vücudu dorsoventral olarak yassılaşmış ve yoğun şekilde segmentlere ayrılmıştır. Tamamen bir tegument ile kaplıdır. Vücut beyaz renklidir ve üç kısımdan oluşur: skoleks, boyun ve strobila. Skoleksin dört emicisi vardır, ancak kancaları yoktur. Kancaların ve rostellumun olmaması diğer Taenia türlerinden ayırt edici bir özelliktir. Vücudun geri kalan kısmı olan strobila, temel olarak proglottid adı verilen çok sayıda vücut segmentinden oluşan bir zincirdir. Boyun vücudun en kısa kısmıdır ve olgunlaşmamış proglottidlerden oluşur. Midstrobila, olgun proglotidlerden oluşur ve sonunda arka uçta bulunan gebe proglotidlere yol açar. Bir bireyde 1000 ila 2000 kadar proglottid bulunabilir. ⓘ
T. saginata'nın sindirim sistemi, ağzı, anüsü veya sindirim sistemi yoktur. Besinleri konakçıdan tegument yoluyla alır, çünkü tegument tamamen emici kıl benzeri mikrotriklerle kaplıdır. Aynı zamanda bir akoelomattır, vücut boşluğu yoktur. Her olgun proglottidin içi kas tabakaları ve boru şeklinde dallanmamış uterus, yumurtalık, genital gözenek, testisler ve vitellin bezi dahil olmak üzere eksiksiz erkek ve dişi üreme sistemleriyle doludur. Gravid proglottidde uterus, yumurtalarla dolu 15 kadar yan dal içerir. ⓘ
Yaşam döngüsü
Ara ev sahibi
Sığırlar embriyonlu yumurtaları, yani onkosferleri, kontamine yiyecekleri yedikleri zaman alırlar. Onkosferler ince bağırsağın ön kısmı olan duodenuma girer ve burada mide sularının etkisi altında çatlar. Embriyonik zarlar çıkarılır ve serbest heksakant ("altı kancalı") larvalar ortaya çıkar. Kancalarıyla bağırsak duvarına tutunur ve bağırsak mukozasından kan damarlarına nüfuz ederler. Larvalar genel dolaşım sistemi ile vücudun tüm bölgelerine hareket edebilir ve nihayet 70 gün içinde iskelet kaslarına yerleşirler. Dokunun içinde kancalarını atar ve bunun yerine kist adı verilen koruyucu bir kütiküler kabuk geliştirirler. Böylece sıvı dolu sistiserki haline gelirler. Sistiserkler akciğer ve karaciğerde de oluşabilir. Sistiserkusun iç zarı kısa süre içinde iç yüzeye ters bir şekilde tutunan çok sayıda protoskoliç (küçük skoliç) geliştirir. T. saginata'nın sistiserkusu, T. solium'un sistiserkusu olan cysticercus cellulosae'den ayırt etmek için özellikle sistiserkus bovis olarak adlandırılır. ⓘ
Kesin konak
İnsanlar çiğ ya da az pişmiş et yiyerek enfektif sistiserklere yakalanır. Jejunuma ulaştığında, ters skoleks, konağın sindirim enzimlerinden gelen uyarılar altında dışarıya doğru evagine olur. Skoleksi kullanarak bağırsak duvarına tutunur. Larvalar yaklaşık 5 ila 12 hafta sonra erişkin hale gelir. Yetişkin kurtlar konakta yaklaşık 25 yıl yaşayabilir. Genellikle aynı anda sadece tek bir solucan bulunur, ancak birden fazla solucan da rapor edilmiştir. Her olgun proglottidde, kendi kendine döllenme zigotları üretir ve bunlar bölünerek onkosfer adı verilen embriyonlu yumurtalara farklılaşır. Binlerce onkosfer ile en yaşlı gravid proglottidler ayrılır. Diğer Taenia'lardan farklı olarak gravid proglottidler tek tek dökülür. Bazı durumlarda, proglottid bağırsak içinde yırtılır ve yumurtalar serbest kalır. Serbest proglottidler ve serbest kalan yumurtalar peristalsis ile çevreye atılır. Yerde, proglottidler hareketlidir ve hareket ettikçe yumurta dökerler. Dış ortamdaki bu onkosferler kanalizasyonda, nehirlerde ve meralarda birkaç gün ila hafta canlı kalabilir. ⓘ
Epidemiyoloji
Hastalık Afrika'da, Doğu Avrupa'nın bazı bölgelerinde, Filipinler'de ve Latin Amerika'da nispeten yaygındır. Bu parazit, sıkı federal sağlık politikalarına sahip Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkeler de dahil olmak üzere sığır eti yenen her yerde bulunur. ABD'de enfeksiyon insidansı düşüktür, ancak satılan sığırların %25'i hala enfektedir. Toplam küresel enfeksiyonun 40 ila 60 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir. En yaygın olduğu bölgeler Sahra Altı Afrika ve Orta Doğu'dur. ⓘ
Semptomlar
T. saginata enfeksiyonu genellikle asemptomatiktir, ancak ağır enfeksiyon genellikle kilo kaybı, baş dönmesi, karın ağrısı, ishal, baş ağrısı, mide bulantısı, kabızlık, kronik hazımsızlık ve iştah kaybı ile sonuçlanır. İnsanlarda bağırsak tıkanıklığı ameliyatla hafifletilebilir. Tenya ayrıca bireyde alerjik reaksiyona neden olabilecek antijenleri de dışarı atabilir. Ayrıca ileus, pankreatit, kolesistit ve kolanjitin nadir bir nedenidir. Taenia saginata'nın bazı vakalarda tedavi edilmediği takdirde safra kesesi perforasyonuna neden olduğu bildirilmiştir. Taenia saginata yetişkin solucanları konakçıda 25 yıla kadar yaşayabilir ve çoğu enfeksiyon tedavi olmaksızın 2 ila 3 yıl sürer. ⓘ
Taenia saginata, organizmanın insanlarda sistiserki oluşturmaması nedeniyle asemptomatik kalır. Bu nedenle insanlarda da sistiserkoz varlığı söz konusu değildir. Sistiserkoz tipik olarak beyin ve kas dokularını enfekte eden parazitik bir doku enfeksiyonudur. Ancak Taenia saginata bir enfeksiyon olan taeniasis'e neden olabilir. Taeniasis kilo kaybına, ağrıya ve bağırsaklarda potansiyel olarak hayatı tehdit edebilecek tıkanıklıklara neden olur. ⓘ
Genom
Teşhis
Temel teşhis dışkı örneğinden yapılır. Parazit yumurtalarını bulmak için dışkı incelenir. Yumurtalar Taeniidae ailesindeki diğer yumurtalara benzer, bu nedenle yumurtaları tür düzeyinde değil, yalnızca aile düzeyinde tanımlamak mümkündür. Yalnızca yumurtaları kullanarak teşhis koymak zor olduğundan, skoleks veya gravid proglottidlere bakmak Taenia saginata olarak tanımlanmasına yardımcı olabilir. Proglottidler bazen enfekte insanların uyluklarından aşağı sızar ve çıplak gözle görülebilir, bu nedenle tanımlamaya yardımcı olabilir. Skoleksin gözlemlenmesi T. saginata, T. solium ve T. asiatica arasında ayrım yapılmasına yardımcı olur. Uterusa çini mürekkebi enjekte edildiğinde dalları görünür hale gelir. Uterus dallarının sayılması bazı tanımlamalara olanak sağlar (T. saginata uteri her iki tarafta 12 veya daha fazla dala sahipken, T. solium gibi diğer türlerin sadece beş ila 10 dalı vardır). ⓘ
T. solium ve T. asiatica gibi Taenia türlerinin ayırt edilmesi, yakın morfolojik benzerlikleri ve yumurtalarının aşağı yukarı aynı olması nedeniyle oldukça zordur. Tanımlama genellikle uterus dallarının histolojik gözlemini ve ribozomal 5.8S geninin PCR tespitini gerektirir. T. saginata'nın uteri merkezden dışarı çıkarak 12 ila 20 dal oluşturur, ancak yakın akraba Taenia türlerinin aksine, dallar çok daha az sayıda ve nispeten daha kalındır; ayrıca yumurtalıklar bilobeddir ve testisler iki kat daha fazladır. ⓘ
Eozinofili ve yüksek IgE seviyeleri başlıca hematolojik bulgulardır. Ayrıca Ziehl-Neelsen boyası olgun T. saginata ve T. solium arasında ayrım yapmak için kullanılabilir, çoğu durumda T. saginata boyanırken T. solium boyanmaz, ancak yöntem tam olarak güvenilir değildir. ⓘ
Tedavi
Taenaisis, prazikuantel (5-10 mg/kg, tek uygulama) veya niklosamid (yetişkinler ve 6 yaş üstü çocuklar: 2 g, hafif bir kahvaltıdan sonra tek uygulama, ardından 2 saat sonra bir müshil; 2-6 yaş arası çocuklar: 1 g; 2 yaşından küçük çocuklar: 500 mg). Albendazol sığır enfeksiyonlarının tedavisinde de oldukça etkilidir. 1940'larda tercih edilen tedavi, Rehfuss tüpü aracılığıyla duodenuma verilecek olan aspidyum oleoresiniydi. ⓘ
Önleme
Sığır iç organlarının 56 °C'de (133 °F) 5 dakika boyunca yeterli derecede pişirilmesi sistiserkleri yok eder. Soğutma, -10 °C'de (14 °F) 9 gün boyunca dondurma veya uzun süre tuzlama sistiserkler için öldürücüdür. Sığır etinin denetlenmesi ve insan dışkısının uygun şekilde imha edilmesi de önemli önlemlerdir. ⓘ
Semptom ve tedavileri
İnce bağırsakta enfeksiyona neden olur. Karın ağrısı, bağırsak boşaltımında sorunlara ve kilo kaybına sebep olabilir. En yaygın belirti olarak; yutaktaki hareketleri tükürük bezlerini uyardığı için, uykuda salya akıntısı ile ortaya çıkar. Balık tenyasında Vitamin B12 eksikliği saptanır. Ayrıca tüm tenya vakalarında kanda eozinofili gözlenir. Bağışıklık sisteminin ilk bulaşan tenya nedeniyle aktif hale gelmesi, konakta ikinci bir tenyanın oluşumunu büyük oranda engeller. Kirli beyaz ve sarımtırak renkteki Proglottidler ağızdan ya da anüsten kendiliğinden çıkabilir. ⓘ
Psikiyatrik; hezeyan, halüsinasyon ve obsesif kompulsif bozukluklara yol açtığına dair sağlam tıbbi veriler elde edilmiştir. B12 eksikliğine yol açan Balık Tenyasında Sinir sistemi bozuklukları daha belirgindir. Genel ömrü 10-25 sene arasında değişir, bu süre içerisinde bazen konakta hiçbir şikayete yol açmadan senelerce sessiz yaşam sürdürebilir. ⓘ
Tedavi de niclosamid (Yomesan®), albendazol (Andazol) ve prazikuantel (Biltricide) kullanılır. Prazikuantel preparatlı ilaçlar Türkiye'de mevcut olmadığından çok yaygın olarak Niclosamid kullanılmaktadır. Parazit skoleksin ölmemesi durumunda kendisini yenileyeceğinden, tedavi birkaç ay sonra tekrarlanmalı ve hastaya şiddetli bağırsak boşaltıcı müshil içirilmelidir. Domuz tenyasının cysticercosis (sistiserkozis) durumlarında niclosamid etkisizdir. Tedavi 3-4 haftalık kesintisiz albendazol ve prazikuantel ile yürütülür. ⓘ
Domuz, sığır ve balık ürünlerini, -10 derecede en az 5 gün saklamak ve yemeden önce iyice pişirmek her türlü parazit solucanın ölmesi için yeterlidir. Cysticercosis tehlikesi nedeniyle özellikle domuz etinin çiğ yenilmesinden kaçınmak gerekir. Bağışıklık sistemini zayıflatıcı ilaçlar alındığında et yemekten kaçınılmalıdır. Çünkü parazit bağışıklık sistemi zayıf olan kişiler (örneğin çocuklar) üzerinde daha kolay palazlanma imkânı bulmaktadır. ⓘ