Berkyaruk
| Berkyaruq برکیارق ⓘ | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Sultan Shahanshah | |||||
 Berkyaruk'un taltif sahnesi, 14. yüzyıla ait Jami' al-tawarikh kitabından | |||||
| Selçuklu İmparatorluğu Sultanı | |||||
| Reign | 1094–1105 | ||||
| Öncül | Mahmud I | ||||
| Halef | Malik-Şah II | ||||
| Doğan | 1079/80 İsfahan | ||||
| Öldü | 1105 (25 yaşında) Borujerd | ||||
| Sorun | Malik-Şah II | ||||
| |||||
| Ev | Selçuklu Evi | ||||
| Baba | Malik-Şah I | ||||
| Anne | Zubayda Khatun | ||||
| Din | Sünni İslam | ||||
Rükneddin Ebu'l-Muzaffer Berkyaruk ibn Melikşah (Farsça: ابو المظفر رکن الدین برکیارق بن ملکشاه, romanize: Rukneddin Ebu'l-Muzaffer Berkyâruk ibn Malik-Šâh; 1079/80 - 1105), daha çok Berkyaruk (برکیارق) olarak bilinir, 1094-1105 yılları arasında Selçuklu İmparatorluğu'nun beşinci sultanıdır. ⓘ
I. Melik-Şah'ın (hükümdarlığı 1072-1092) oğlu ve halefi olan Berkyaruk, Kirman'dan Anadolu ve Suriye'ye kadar uzanacak olan Türkmen atabegliklerinin ve beyliklerinin yükselişine işaret eden imparatorluğun gerileme ve parçalanma döneminin ilk aşamalarında hüküm sürmüştür. Saltanatına, başta diğer Selçuklu prensleriyle olmak üzere iç çekişmeler damgasını vurdu. 1105'te öldüğünde otoritesi büyük ölçüde yok olmuştu. Küçük yaştaki oğlu Melik-Şah II, Berkyaruk'un üvey kardeşi ve rakibi Muhammed I Tapar (hükümdarlığı 1105-1118) tarafından öldürülene kadar kısa bir süre onun yerine geçti. ⓘ
| Berkyaruk أبو المظفر ركن الدنيا والدين بركياروق بن ملكشاه ⓘ | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun V. sultanı | |||||
|
Berkyaruk'un bir minyatürü | |||||
| Büyük Selçuklu'nun 5. Sultan-ı Selatını | |||||
| Hüküm süresi | 3 Şubat 1094 – 22 Aralık 1104 | ||||
| Önce gelen | I. Mahmud | ||||
| Sonra gelen | II. Melikşah | ||||
| Doğum |
1081 İsfahan | ||||
| Ölüm |
22 Aralık 1104 (24 yaşında) Burucerd | ||||
| Defin | İsfahan | ||||
| |||||
| Hanedan | Selçuklu | ||||
| Babası | I. Melikşah | ||||
| Annesi | Zübeyde Hatun | ||||
| Dini | Sünni İslam | ||||
Berkyaruk (tam adı: Ebu Muzaffer Rukneddin Berkyaruk bin Melikşah, Farsça:أبو المظفر ركن الدنيا والدين بركياروق بن ملكشاه)(Temmuz 1081 - 22 Aralık 1104), Büyük Selçuklu hükümdarı I. Melikşah'ın oğlu ve 1092-1104 yılları arasında Büyük Selçuklu Devleti'nin hükümdarıdır. ⓘ
İsim
Berkyaruq, "sağlam, sarsılmaz ışık" anlamına gelen Türkçe bir kelimedir. Türk miraslarını Farsça lehine büyük ölçüde terk eden Gazneli seleflerinin aksine, Selçuklular (aynı şekilde Farsçalaşmış olsalar da) Berkyaruk, Arslan Arghu veya Sanjar gibi Türk isimleri taşıyarak kökenlerini korudular ve bununla gurur duydular. ⓘ
Arka plan
1079 veya 1080 yılında Selçuklu başkenti İsfahan'da doğan Berkyaruk, I. Melik-Şah (hükümdarlık dönemi 1072-1092) ile kuzeni Selçuklu prensesi Zübeyde Hatun'un en büyük oğluydu. Berkyaruk, babasının Kasım 1092'de ölümü sırasında henüz on üç yaşındaydı, yani geniş Selçuklu imparatorluğunu miras alacak yaşta bir şehzade yoktu. Berkyaruk'un üvey kardeşi Muhammed Tapar on bir, Mahmud adındaki diğer üvey kardeşi ise dört yaşındaydı. Melik-Şah'ın Suriye'yi kardeşi adına yöneten I. Tutuş adındaki kardeşi tek yetişkin olarak tahtta hak iddia etti, ancak Türk seçkinlerinden çok az destek gördü. Böylece Melik-Şah'ın ölümü imparatorluğun gerilemesinin ve parçalanmasının başlangıcına işaret eder; emirler ve saray elitleri onun genç oğullarından birini sultan olarak destekleyerek güç kazanmaya çalışırlar. Bu durum, daha sonra Kirman'dan Anadolu ve Suriye'ye kadar uzanacak olan Türkmen atabegliklerinin ve beyliklerinin başlangıcı olacaktır. ⓘ
Melik-Şah'ın eşlerinden biri olan Terken Hatun, Selçuklu veziri Tac el-Mülk ile işbirliği yaparak dört yaşındaki oğlu Mahmud'u Bağdat tahtına oturtur. Abbasi halifesi el-Mustazhir'i (hükümdarlığı 1094-1118) hutbenin Mahmud adına okunması için ikna etti ve İsfahan'ı alıp Berkyaruk'u ele geçirmesi için Emir Kıvamüddevle Kırbuğa komutasında bir ordu gönderdi. Bu arada, ölen Selçuklu veziri Nizamü'l-Mülk'ün ("Nizamiyye" olarak bilinir) ailesi ve destekçileri, Türk köle-asker (gulam) Er-Guş önderliğinde Berkyaruk'u desteklediler. Berkyaruk'u İsfahan'dan kaçırarak Saveh ve Aveh'teki atabeği (koruyucusu) Gümüştigin'e gönderdiler ve o da onu Ray'da taçlandırdı. ⓘ
Reign
İlk zorluklar ve iktidarın sağlamlaştırılması
Berkyaruk genel olarak Nizamiye tarafından desteklense de, modern tarihçi Clifford Edmund Bosworth "bunun Nizamiye'nin kolektif bir politikası olduğu anlamına gelmediğini, zira Nizamü'l-Mülk'ün oğullarından hiçbirinin yetenek bakımından babasına denk olmadığını, fırsatçılık ve kişisel faktörlerin onları sık sık yönlendirdiğini" belirtir. Nizamiyye en önemlisi, rakibi Nizamülmülk'ün ölümünün arkasında olduğuna inanılan (modern tarihçi Andrew Peacock'a göre muhtemelen kısmen doğruydu) Tacülmülk'ten intikam almak istiyordu. Ocak 1093'te iki grup arasında bir savaş meydana geldi ve Mahmud'un destekçilerinin yenilgisi ve Tacü'l-Mülk'ün yakalanmasıyla sonuçlandı. Tacü'l-Mülk'ün bürokratik becerisinin farkında olan Berkyaruk onu veziri yapmaya istekliydi. Tacü'l-Mülk rüşvet yoluyla Nizamiye'nin bir bölümünü yatıştırmayı bile başarmıştı. Yine de bu yeterli olmadı: İntikama susamış Nizamiye, 12 Şubat'ta idamını sağladı. Terken Hatun kısa süre sonra Selçuklu prensi İsmail ibn Yakuti'yi Berkyaruk'a saldırması için çağırdı. İsmail, Azerbaycan ve Arran'dan Türkmenlerden oluşan bir ordu toplamasına rağmen, Berkyaruk'un atabeği Gümüş-Tegin tarafından yenilgiye uğratıldı ve idam edildi. Terken Hatun daha sonra Tutuş'a ulaşmaya çalıştı, ancak 1094'te aniden öldü ve hasta oğlu Mahmud bir ay sonra öldü. ⓘ
Berkyaruk ayrıca Cezire ve Batı İran'ı işgal ederek Ray şehrini ele geçiren amcası Tutuş ile de uğraşmak zorunda kaldı. Ancak 25 Şubat 1095'te Berkyaruk'un kuvvetleri tarafından aynı şehir yakınlarında öldürüldü. Berkyaruk böylece Batı İran ve Irak'taki otoritesini sağlamlaştırmayı başardı ve el-Mustazhir tarafından da sultan olarak kabul edildi. Ortaya çıkan kaos sırasında Melik-Şah'ın kardeşi Argun Arslan, Horasan'ın çoğunu (Nişabur şehri hariç) fethederek eyalette kendi beyliğini kurmaya çalıştı. Berkyaruk ilk olarak 1095 yılında amcası Bori-Bars ibn Alp-Arslan komutasında bir orduyu Horasan'ı fethetmek için gönderdi, ancak amcası yakalanıp öldürüldü. Üvey kardeşi Ahmed Sencer komutasında 1097'de ikinci bir ordu gönderdi, ancak herhangi bir şey gerçekleşmeden önce Argun Arslan, tebaasına acımasızca davrandığı için kendi gulamlarından biri tarafından öldürüldü. Berkyaruk, Sencer'i Horasan'ın vasal hükümdarı (malik) olarak atadı ve ona kendi atabegini (Emir Kumac) ve vezirini (al-Tughrai) verdi. ⓘ
Berkyaruk daha sonra Tirmiz'e kadar doğuya bir sefer düzenledi ve burada Karahanlılar Süleyman Tegin ve Mahmud Tegin'i Maveraünnehir'in vasal hükümdarları olarak onayladı. Ayrıca Kutbeddin Muhammed'i Orta Asya'nın Harezm bölgesinin yeni valisi olarak atadı ve böylece Harezm hanedanının başlangıcını işaretledi. Belh şehrinde yedi ay geçirdikten sonra batıya döndü. Ancak, doğudaki topraklarını terk ettikten sonra bölge, biri Selçuklu prensi Devlatşah tarafından olmak üzere bir dizi isyana sürüklendi. Berkyaruk'un adı Nişabur'da basılan sikkelerden çıkarılmaya başlandı, bu da Horasan'daki yönetiminin yavaş yavaş çözüldüğüne tanıklık ediyor. Sürekli iç meselelerle meşgul olan Berkyaruk, 1097'de Birinci Haçlı Seferi'nin Suriye'ye gelişine cevap veremedi. Haçlılar Antakya'yı kuşattı ve Ma'arrat al-Nu'man'ı yağmaladı. Dahası, Berkyaruk'un kendi aralarında savaşan ve ülkeyi bölen Suriye Selçuklularına yardım etmek için çok az nedeni vardı. Kuzey kısmı Fahr el-Mülk Rıdvan, güney kısmı ise Şems el-Mülk Dukak tarafından yönetiliyordu. Haçlılar Suriye'ye girdiğinde, Rıdvan bağlılığını Berkyaruk'tan Fatımi Halifeliği'ne kaydırdı. ⓘ
Muhammed I Tapar ile Çatışma
Berkyaruk'un karşılaştığı en büyük zorluk üvey kardeşi Muhammed'in 1098 ya da 1099'daki isyanıydı. İsyan, daha önce Berkyaruk'a hizmet etmiş ve Tutuş'un yenilmesinde kilit rol oynamış olan Nizamü'l-Mülk'ün oğlu Müeyyidü'l-Mülk tarafından teşvik edilmişti. Berkyaruk tarafından görevden alındıktan sonra, kendisini veziri olarak atayan Muhammed'in hizmetine girdi. Müeyyidü'l-Mülk yeni elde ettiği konumunu rakiplerinden intikam almak için kullandı ve Muhammed henüz yetişkinliğe ulaşmadığı için (o sırada yaklaşık 17 yaşındaydı) bu daha kolay oldu. Nizamiye ve İsfahan'ın önde gelen aileleri de Muhammed'e katılarak Berkyaruk'un şehre girmesini engellediler. İsyan, Muhammed'in 1093 yılında Berkyaruk tarafından kendisine ikta' (toprak hibesi) olarak verilen Arran'daki Gence kentindeki üssünden başlatıldı. ⓘ
Muhammed'in Ray'ı ele geçirmesi Berkyaruk'un topraklarının savunmasızlığını ortaya çıkardı. Bağdat'ın şihnesi (askeri yöneticisi) Sa'düddevle Gevherin kısa süre sonra Muhammed'e katıldı, bu da şehrin de onun etki alanına eklendiğini gösterir. Yine de beş yıl süren savaş, Bağdat'ın defalarca el değiştirmesiyle sonuçsuz kalmaya devam etti. Berkyaruk'tan nefret eden Sencer'in desteğiyle bile Muhammed rakibini yenmeyi başaramadı. Berkyaruk'un otoritesi zayıflamaya devam etti ve 1104'te hazinesi tükenince barış istemek zorunda kaldı. Bunun üzerine Muhammed'in Güney Irak, Kuzey İran, Diyar Bekir, Musul ve Suriye'nin, Berkyaruk'un ise İran'ın geri kalanının (İsfahan dahil) ve Bağdat'ın hükümdarı olarak kabul edildiği bir antlaşma yapıldı. Ancak antlaşma büyük olasılıkla durumun gerçek koşullarını göstermiyordu. Ertesi yıl (1105), merkezi İslam topraklarında Berkyaruk'un adına atıfta bulunan hiçbir sikke darp edilmedi. İsfahan'a giderken Borucerd kasabası yakınlarında 25 yaşında tüberkülozdan öldü ve yerine küçük yaştaki oğlu Melik-Şah II geçti. Bağdat daha sonra Melik-Şah II'yi öldürten Muhammed tarafından ele geçirildi. ⓘ
Ölümü ve mirası
Berkyaruk, 22 Aralık 1104'te verem'den öldü. Berkyaruk'un sağ iken varisi olarak oğlu (Müizzeddin) II. Melikşah ordusuna gösterip onlardan oğluna biat etme yemini almıştı. Ama yetişkin olmayan II. Melikşah tahta geçirildi ise de, Büyük Selçuklu Devleti içinde Irak ve Fars'ı idaresi altında bulunduran amcası Muhammed Tapar ve onun oğlu II. Mahmud ile Horasan ve Mâverâünnehir'de idaresi bulunan diğer amcası Sencer Sultan gerçek iktidar oldular. ⓘ
Konuyla ilgili eserler
- Lewis, Bernard (2003). The Assassins: A Radical Sect in Islam (İngilizce). Basic Books Inc.
- Tor, Deborah (2012). "The Long Shadow of Pre-Islamic Iranian Rulership: Antagonism or Assimilation?". Late Antiquity: Eastern Perspectives (İngilizce). Oxford: Oxbow. ss. 145-163.
- Van Donzel, E. J. (1994). Islamic Desk Reference (İngilizce). E. J. Brill. ⓘ