Fergânî

Al-Farghānī ⓘ
Kahire, Mısır'daki el-Fergani heykeli
Doğan	9. yüzyıl Fergana Vadisi, Soğd
Öldü	9. yüzyıl Mısır
Akademik geçmiş
Etkiler	Batlamyus
Akademik çalışma
Era	İslam Altın Çağı (Abbasi dönemi)
Ana ilgi alanları	Astronomi
Önemli eserler	Almagest'in özeti (jawāmiʿ), Usturlap Üzerine İnceleme
Etkilenmiş	Kristof Kolomb, Nicolaus Copernicus, El-Cūzcānī, El-Bīrūnī, El-Kabisi

Ebü'l-Abbâs Ahmed ibn Muhammed ibn Kesîr el-Ferğânî (Arapça: أبو العبّاس أحمد بن محمد بن كثير الفرغاني 798/800/805-870), Batı'da Alfraganus olarak da bilinir, Bağdat'taki Abbasi sarayında görevli bir astronom ve 9. yüzyılın en ünlü astronomlarından biriydi. El-Fergânî, astronomi ve astronomik ekipmanlar üzerine Arapça ve Latince olarak yaygın bir şekilde dağıtılan ve birçok bilim insanını etkileyen çeşitli eserler yazmıştır. En bilinen eseri Kitâb fî Cevâmi'il-İlmi'n-Nücûmi (adı göksel hareketlere dair astronomi unsurları olarak çevrilebilir), Batlamyus'un Almagest'inin gözden geçirilmiş deneysel veriler içeren kapsamlı bir özetiydi. Kristof Kolomb, Amerika'ya yaptığı yolculuklarda Al Farghani'nin hesaplamalarını kullanmıştır. Astronomiye önemli katkılarda bulunmanın yanı sıra El Farghani, Mısır'ın Kahire kentindeki nehirler üzerindeki inşaat projelerini denetleyen bir mühendis olarak da çalıştı. Ay krateri Alfraganus'a onun adı verilmiştir. ⓘ

Fergani ⓘ
Doğum	Ebu el-Abbas Ahmed bin Muhammed bin Kesir el-Fergani 800 veya 805
Ölüm	870 Fergana, Özbekistan
Milliyet	Türk
Kariyeri
Dalı	Astronomi ve Matematik
Etkilendikleri	Batlamyus, Ptolemy
Etkiledikleri	Birûni

Yaşam

Al-Farghani 9. yüzyılın başlarında doğmuştur ve soyadı doğum yerinin büyük olasılıkla Farghana'daki Quva şehri olduğunu göstermektedir. Arap ya da Fars olarak tanımlanmıştır. Bağdat'ta Abbâsî halifesi Me'mûn'un himayesi altında bir grup bilim insanıyla birlikte meridyen yay uzunluğunun ölçülmesi yoluyla Dünya'nın çapının hesaplanmasında görev almıştır. Daha sonra Kahire'ye taşındı ve burada 856 yılı civarında usturlap üzerine bir risale yazdı. Orada, Abbâsî halifesi Mütevekkil'in emriyle Rawda Adası'nda (Eski Kahire'de) Yeni Nilometre olarak adlandırılan ve 861 yılında tamamlanan büyük Nilometre'nin yapımını da denetledi. Bu alet, bir taşkın durumunda Nil'in yüksekliğinin ölçülmesini sağlıyordu. Yine Kahire'de, el-Fergânî, el-Mütevekkil tarafından kanalın inşasını denetlemekle görevlendirilen iki kardeş Muhammed ve Ahmed ibn Musa tarafından el-Ca'feri adı verilen bir kanal inşa etmekle görevlendirildi. Raporlar el-Fergani'nin kanalın tasarımında kritik bir hata yaptığını ve kanalın girişini, suyun olağandışı yüksek su seviyeleri olmadan kanalın geri kalanına giremeyeceği kadar derin kazdırdığını göstermektedir. El-Mütevekkil bu hatayı duyduğunda çok öfkelendi ve bu yüzden Sanad ibn 'Ali'yi kanalı inşa etmesi için el-Fraghani ile sözleşme yapan Muhammed ve Ahmed kardeşlerin suçunu değerlendirmek üzere gönderdi. Sanad ibn 'Ali nihayetinde el-Mütevekkil'e el-Fergânî tarafından yapılan kanalın tasarımında herhangi bir hata olmadığını (hilekârca) bildirmiş, bu da el-Mütevekkil'in 861'de öldürülmesinden sonra kanalın yarım kalmasıyla sonuçlanan tartışmanın aniden sona ermesine yetecek kadar uzun bir süre herhangi bir sonucu ertelemiştir. El-Fergani 861'den bir süre sonra Mısır'da öldü. ⓘ

El-Fergânî için tarihi kaynaklarda geçen iki ismin, Muhammed ibn Kesîr ve Ahmed ibn Muhammed ibn Kat'ın iki farklı kişiye atıfta bulunup bulunmadığı konusunda bazı tartışmalar vardır, ancak çoğu tarihçi her iki ismin de tek bir El-Fergânî'yi tanımladığını savunmaktadır. ⓘ

• Usul el-İlm el-Nücum: Yıldızlarla ilgili bir eserdir. Kitabın diğer isimleri şunlardır; El-Medhal fi el-Mejisti, El-Medhal ila İlm el-Heyet el-Eflak, Kitab el-Füsul el-Selasin
• El-Kamil fi el-Usturlab: Usturlab yapımına ilişkindir. Fi Sanat el-Usturlab adıyla da tanınır. ⓘ

Eserleri

Compilatio astronomica'da Alfraganus'un portresi, 1493 ⓘ

Fergani'nin en etkili eseri Kitâb fî Cevâmi'u'l-İlm adlı ders kitabıdır. Nücûm (كتاب في جوامع علم النجوم A Compendium of the Science of the Stars) veya göksel hareketlere dair astronomi unsurları, yaklaşık 833 ile 857 yılları arasında yazılmıştır. Elements, Batlamyus'un Almagest'inin daha önceki İslam astronomlarının bulgularını ve revize edilmiş değerlerini içeren açıklayıcı bir özetiydi. Kitapta yer alan revizyonlar arasında Dünya'nın çevresi, Dünya'nın eksenel eğimi ve Güneş ile Ay'ın apsidlerine ilişkin hesaplamalarda yapılan düzeltmeler de vardı. El-Fergani'nin Almagest'inin özeti bu sayısal düzeltmeleri içermesine rağmen, özetin kendisi Batlamyus'un astronomi teorisinin matematiğini vurgulamıyordu ve bunun yerine daha çok teorinin kavramsal kısımlarını kolay anlaşılır bir şekilde aktarmaya odaklanmıştı. Al-Farghani'nin kitabı 12. yüzyılda 1135 yılında Sevillalı John tarafından ve daha sonra 1175 yılından önce Cremonalı Gerard tarafından Latinceye çevrilmiştir. Bu çeviriler Regiomontanus'un zamanına kadar Avrupa'da çok popüler kalmıştır. Dante Alighieri'nin Divina Commedia'sında ve Convivio gibi diğer eserlerinde açıkça görülen Batlamyus astronomisi bilgisi, Alfraganus'u okumasından kaynaklanmış gibi görünmektedir. Elementler ayrıca Jacob Anatoli tarafından 1231 ile 1235 yılları arasında İbraniceye çevrilmiştir. Elementler'in bu çevirisi Batlamyus'un 48 takımyıldızını tartışan ek bir bölüm içerir, bu bölüm muhtemelen el-Fargani tarafından da yazılmıştır, ancak kitabın diğer çevirilerinde bulunmaz. Jacob Christmann, öncelikle Anatoli'nin İbranice çevirisinden, ama aynı zamanda Sevillalı John'un önceki Latince çevirisinden de yararlanarak, 1590 yılında Elementler'in bir başka Latince çevirisini yapmıştır. 17. yüzyılda Hollandalı oryantalist Jacob Golius, Yakın Doğu'da edindiği bir elyazmasına dayanarak Arapça metni, Golius'un son kaydedilen kendi Latince çevirisi ve kapsamlı notlar ve revizyonlarla birlikte yayınlamıştır. ⓘ

Al-Farghani ayrıca astronomi aletleri hakkında da çeşitli belgeler yazmıştır. En ünlüsü usturlap üzerine yazdığı risaledir ve bu aletin teorik yapımını ve kullanımını detaylandıran günümüze ulaşmış en eski belgedir. Her ne kadar tarihi kaynaklar usturlap teorisiyle ilgili başka belgelerin de (Harezmi tarafından yazılan bir belge de dahil olmak üzere) Fergani'nin risalesini yazdığı dönemde dolaşımda olduğuna işaret etse de, Fergani risalesinde bu tür belgelerden haberdar olmadığını belirtmekte ve risalesinin tamamen özgün bir çalışma olduğunu öne sürmektedir. El-Fergani'nin usturlap risalesi, usturlap yapımının matematiksel temelini ve farklı boylam çizgilerinde çalışan usturlapların yapımına olanak tanıyan binlerce veri noktası içeren tablolar sunmaktadır. Bu eserde bir usturlabın inşası için teorik bir temel sunulmuş olsa da, risalenin amacı bir usturlabın inşası için talimatlar vermek değil, usturlabın işlevselliği için matematiksel gerekçeler sağlamak olduğundan, risale fiziksel inşa için özel yöntemlerden yoksundur. İbnü'n-Nedim'in Kitâbu'l-Fihrist adlı eseri, el-Fergani'nin güneş saatlerinin kullanımı ve işlevi hakkında bir kitap yazmaktan da sorumlu olduğunu göstermektedir, ancak günümüzde herhangi bir kopyası bulunmamaktadır. ⓘ

15. yüzyılda Kristof Kolomb, Amerika'ya yaptığı yolculuklarda temel olarak Fargânî'nin Dünya'nın çevresi için yaptığı tahmini kullanmıştır. Ancak Kolomb, el-Fergani'nin 7091 fitlik Arap milini 4856 fitlik Roma mili sanmıştır. Bu hata, Dünya'nın çevresini olduğundan az tahmin etmesine neden olmuş ve Asya'ya kestirmeden gittiğini düşünürken Kuzey Amerika'ya yelken açmasına yol açmıştır. ⓘ

Yaşamı

Fergani'nin 9.yüzyıl başlarında dünyaya geldiği, 861 yılında hayatta olduğu ve bundan kısa bir süre sonra vefat ettiği kabul edilmektedir. ⓘ

İlim tahsilini zamanın kültür merkezi olan Fergana'da yaptı. Sonra, Bağdat'a gitti. Kısa sürede kendisini tanıtan Fergani, astronomi ve matematik alanında kendisini kabul ettirdi. Abbasi halifeleri Memun, Mutasım, el-Vasık ve el-Mütevekkil devirlerinde önemli ilmi araştırmalar yaptı ve birçok eser yazdı. Halife Mütevekkil, konusunda söz sahibi olan Fergani'yi 861 yılında Nil kıyısındaki ölçümleri yapabilmek için, Ravda adasında bulunan nilometrenin inşasını yönetmesi ve yapılan ölçüm işlerine nezaret etmesi için Mısır'a gönderdi. ⓘ

Astronomi

Fergani, Aklın prensiplerine uygun olmayan astronomiyi ilk defa tenkid edenler arasında yer aldı. Gök cisimlerinin, Batlamyus ve izindekilerinin iddia ettiği gibi bazı akıl dışı ruhi cisimler olduğunu kabul etmedi. Onların, akli, kati, homosentrik ve eksantrik daireler şeklinde hareketlere sahip olduklarını ispatladı. Kainatın ve gezegenlerin hacim ve büyüklükleri ile birbirine uzaklıklarını inceledi. Yaptığı hesaplamalar, Kopernik'e kadar Batı astronomisinde değişmez ölçüler olarak kabul edilerek asırlarca kullanıldı. Fergani, Güneş'in yarıçapının uzunluğunun 3250 Arap mili olduğunu söyledi. Bu da 6.410.000 metre ve 3990 İngiliz miline eşittir. ⓘ

Fergani, Güneş'in de kendine göre hareketli olduğunu, ilim tarihinde ilk defa keşfeden alimdir. Kendi devrine kadar gök cisimlerinin hareketi biliniyordu. Ancak, Güneş'in de bir yörügesinin bulunduğunu kendi etrafında batıdan doğuya doğru döndüğünü ilk defa keşfeden alim Ferganidir. Ayrıca 41 yıl devam eden astronomi incelemelerinde enlem (paralel)ler arasındaki mesafeyi hesapladı. ⓘ

Fergani, Güneş tutulmasını önceden tespit eden bir usul de buldu. Bu usulle, 842 yılında bir Güneş tutulması olacağını önceden tespit etti ve o gün bu konuda rasatlarda bulunup incelemeler yaptı. Dünya'nın yuvarlak olduğu konusunda yeni deliller gösterdi. ⓘ

Fergani, 856 yılında Kahire'ye gitmiş ve Usturlab Yapımı Üzerine adlı bir eser yayınlamıştır. ⓘ

Mekanik

Fergani, fizik ve mekanik alanlarında da çalışmalarda bulunmuştur. Çizimini kendi hazırladığı ve yapımına nezaret ettiği Nil nehri sularının hızını ve seviyesini ölçen Mikyas ül-Cedid adında bir alet yapmıştır. ⓘ

Fergani, astronomi ve mekanikten başka matematik ve matematiki coğrafya alanlarında çalışmalar yapmıştır. ⓘ

Fergani, halife el-Memun'dan başlayarak, el-Mütevekkil zamanına kadar El Cezire (Mezopotamya)'de yaptığı araştırmalar, yazdığı eserler ve bulduğu ölçüm aletleriyle zamanın önde gelen alimleri arasında yer aldı. O'nun astronomi, matematik, coğrafya ve mekanik sahasındaki çalışmaları bu ilim dallarıın gelişmesine önemli ölçüde yardımcı oldu. Onların temellerini güçlendirdi ve yeni gelişmelere yol açtı. Daha sonraki devirlerde aynı konularla ilgilenen alimler, Fergani’nin eserlerinden istifade ettiler. Fergani’nin tesirleri o devirdeki bütün Türkistanlı alimlerin üzerinde görülmektedir. ⓘ

Fergani’nin tesiri, Avrupalı bilginler üzerinde de görülmektedir. Latince'ye tercüme edilen eserleri, asırlarca Avrupa üniversitelerinde okutuldu. Hazırladığı zicler, Fransız matematikçisi D.Alembert ve Laplance’nin en çok faydalandığı eserler arasında yer aldı. ⓘ