Türkistan
Türkistan (Arapça: بِلَادِ التُّرْك, romanize: Bilādi-d Turk, Türk ülkesi, Farsça: ترکستان, romanize: Torkestān, Türklerin oturduğu yer), Orta Asya'da batıda Hazar Denizi ve Aşağı İdil'den başlamak üzere doğuda Moğolistan'daki Altay Dağları'na, güneyde Kopet-Hindukuş-Kunlun dağlarına, kuzeyde Aral ve Balkaş göllerinin ötesinde Kırgız bozkırına kadar uzanan yüzölçümü 6.000.000 km²'den geniş coğrafî ve tarihî bölge. Nüfusu 2001 yılı itibarıyla 43.210.802'dur. ⓘ
Genel bakış
Persler tarafından Turan olarak bilinen Batı Türkistan, tarihsel olarak Sogdiana, "Ma wara'u'n-nahr" (Arap fatihleri tarafından) ve Batılı gezginler tarafından Transoxiana olarak da bilinmektedir. Son iki isim, güneyden yaklaşıldığında Oxus Nehri'nin ötesindeki konumuna atıfta bulunmakta ve Türkistan'ın İran, Pers İmparatorlukları ve Emevi ve Abbasi Halifelikleri ile uzun süredir devam eden ilişkisini vurgulamaktadır. ⓘ
Oğuz Türkleri (Türkmenler olarak da bilinir), Özbekler, Kazaklar, Hazaralar, Uygurlar ve Hazaralar (bölgede Tacikler ve Ruslar istisnadır), tarih ilerledikçe Avrasya'ya yayılarak Türkiye gibi Türk uluslarını ve Rusya'da Tataristan ve Ukrayna'da Kırım gibi alt ulus bölgelerini oluşturan bölgenin Türk sakinlerinden bazılarıdır. Tacikler ve Ruslar, Türk olmayan önemli azınlıkları oluşturmaktadır. ⓘ
Batı'da Afgan Türkistan'ı ve Rus Türkistan'ı, Doğu'da ise Doğu Türkistan olarak alt bölümlere ayrılmıştır. ⓘ
Etimoloji ve terminoloji
Farsça kökenli olan (bkz. -stan) "Türkistan" (ترکستان) terimi hiçbir zaman tek bir ulus devlete atıfta bulunmamıştır. İranlı coğrafyacılar bu kelimeyi ilk olarak Türk halklarının yerini tanımlamak için kullanmışlardır. "Türkistan", Türk halklarının yaşadığı herhangi bir yeri tanımlamak için kullanılır. ⓘ
Nikolai Aleksandrovich Veryovkin [ru] komutasındaki Ruslar, 19. yüzyılda Orta Asya'nın fethi sırasında güneye doğru ilerlerken, 1864 yılında Türkistan şehrini (bugünkü Kazakistan'da) ele geçirdiler. Buranın adını tüm bölge ile karıştırarak yeni toprakları için "Türkistan" (Rusça: Туркестан) adını benimsediler. ⓘ
Tarih
Türkistan'ın tarihi en azından MÖ üçüncü bin yıla kadar uzanmaktadır. O dönemde pek çok eser üretilmiş ve çok sayıda ticaret yapılmıştır. İpek Yolu'nun geçtiği bölge, kültürel yayılmanın odak noktası olmuştur. ⓘ
"Ergenekon" efsanesi gibi Türk destanları ve Orhun Yazıtları gibi yazılı kaynaklar, Türk halklarının Altay Dağları'nın yakınlarında ortaya çıktığını ve göçebe yerleşim yoluyla batıya doğru uzun yolculuklarına başladıklarını belirtmektedir. Hunlar, MÖ 2. yüzyılın başlarında Kaşgarya'yı ele geçirdikten sonra bölgeyi fethetmişlerdir. Hun İmparatorluğu'nun dağılmasıyla Çinli yöneticiler Doğu Türkistan'ı ele geçirdi. Arap kuvvetleri 8. yüzyılda burayı ele geçirdi. Pers Samani hanedanı daha sonra burayı fethetti ve bölge ekonomik başarı yaşadı. Bölgenin tamamı, 1220'de Cengiz Han ve Moğollar tarafından fethedilene kadar Göktürkler gibi Türk güçleri tarafından çeşitli zamanlarda tutuldu. Cengiz Han bölgeyi oğlu Çağatay'a verdi ve bölge Çağatay Hanlığı oldu. Timur, 1369'da Türkistan'ın batı kısmını ele geçirdi ve bölge Timur İmparatorluğu'nun bir parçası oldu. Türkistan'ın doğu kısmı da Moğolistan olarak adlandırıldı ve Cengiz Han'ın torunları tarafından yönetilmeye devam etti. ⓘ
Çin etkisi
Çin tarih yazımında Qara Khitai en yaygın olarak "Batı Liao" (西遼) olarak adlandırılır ve Liao hanedanlığında olduğu gibi meşru bir Çin hanedanı olarak kabul edilir. Qara Khitai'nin tarihi, Yuan hanedanlığı döneminde Toqto'a ve diğerleri tarafından resmi olarak derlenen Liao Tarihi'ne (Yirmi Dört Tarih'ten biri) dahil edilmiştir. ⓘ
Tang hanedanının çöküşünden sonra, Han etnik kökeninden olmayan çeşitli hanedanlar kendilerini Çin'in meşru hanedanı olarak göstererek prestij kazandılar. Karahıtay hükümdarları "Çin imparatoru" unvanını kullanmış ve "Çîn Hanı" olarak da anılmışlardır. Karahıtaylar, yönetimlerini Orta Asyalılar nezdinde meşrulaştırmak için "Çin imajını" kullanmışlardır. Çin imparatoru, Türklerin, Arapların, Hintlilerin ve Bizans Romalılarının hükümdarlarıyla birlikte İslam yazarları tarafından dünyanın "beş büyük kralı" olarak biliniyordu. Karahıtaylar Çin sikkeleri, Çin imparatorluk unvanları, Çin yazı sistemi, tabletler, mühürler gibi Çin devletinin ziynetlerini muhafaza etmiş ve porselen, ayna, yeşim taşı ve diğer Çin gelenekleri gibi Çin ürünlerini kullanmışlardır. Liao Çin geleneklerine bağlılık, Karahıtayların İslam'a geçmemesinin bir nedeni olarak öne sürülmüştür. Çin süslemelerine rağmen, Karahıtay nüfusu arasında nispeten az sayıda Han Çinlisi vardı. Bu Han Çinlileri Liao Hanedanlığı döneminde Kedun'da yaşamış ve 1124 yılında Yelü Dashi yönetimindeki Kitanlarla birlikte Bohai, Jurchen ve Moğol kabileleri gibi diğer Kedun halkları ve Xiao eş klanına ek olarak diğer Kitanlarla birlikte göç etmişlerdir. ⓘ
Karahıtayların Müslümanların çoğunlukta olduğu Orta Asya'ya hükmetmesi, bazı Müslüman yazarlar arasında, Tang hanedanı birkaç yüz yıl önce bölgenin kontrolünü kaybetmiş olsa da Orta Asya'nın Çin'e bağlı olduğu görüşünü pekiştirme etkisi yaratmıştır. Mervezî, Maveraünnehir'in Çin'in eski bir parçası olduğunu yazarken, Fahreddin Mübârek Şâh Çin'i "Türkistan "ın bir parçası olarak tanımlamış, Balâsâğûn ve Kaşgar şehirleri de Çin'in bir parçası olarak görülmüştür. ⓘ
Khitai'nin Çin ile ilişkilendirilmesi, Khitan'ın gücünün en kalıcı izinin, Çin'in ortaçağ Latince adı olan Cathay gibi ondan türetilen isimler olduğu anlamına geliyordu. Çin'in Rusça, Bulgarca, Özbekçe ve Moğolca isimleri gibi Kitay'dan türetilen isimler modern kullanımda hala mevcuttur. Bununla birlikte, Khitai adının Çin'deki Uygurlar gibi Türkçe konuşanlar tarafından "Çin" veya "Çinli" anlamında kullanılması, bunu yasaklamaya çalışan Çinli yetkililer tarafından aşağılayıcı olarak kabul edilmektedir. ⓘ
Coğrafî konum
Doğu Türkistan
Doğu Türkistan, Çin'e bağlı olan, daha çok Uygur Türklerinin yaşadığı Sincan Uygur Özerk Bölgesi topraklarına verilen isimdir. ⓘ
Tarihçe
Rusya İmparatorluğu
Çarlık Rusya bölgeden bir dönem Туркестан (Okunuşu=Turkéstan) diye bahsetmiştir. ⓘ
Rus Devrimi
1917'de eski Buhara, Hive ve Hokand hanlıkların topraklarında Türkistan adında özerk yapı oluşturmuşlardı. ⓘ
Şiirlerde Türkistan
Kazak Türklerinin millî şairi Magcan Cumabay'ın Türkistan şiiri bütün Türkistan coğrafyası ve Türk Dünyasında iyi bilinir. Mehmet Buğra'nın Vatan Bizimdir (Vatan Bizningdir) adlı şiirinde de Türkistan en iyi şekilde tasavvur edilir. ⓘ
Galeri
- Resim:Türkistan 1900-tr.svg
Rus İmparatorluğunun Türkistan Genel Valiliği (1900)
- Resim:Central Asia 1900-ru.svg
Rus İmparatorluğunun Orta Asya Bölgesi (1900) ⓘ